Հրեաներն Իրանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հրեաներն Իրանում
یهودیان ایرانی
Ընդհանուր քանակ

8000[1]-25000[2]

Բնակեցում
Թեհրան, Սպահան, Շիրազ
Լեզու(ներ)
եբրայերեն, պարսկերեն, անգլերեն
Հավատք(ներ)
հուդայականություն

Հրեաներն Իրանում հաստատվել են Աքեմենյան կայսրության հիմնադրման սկզբից. մ.թ.ա. 538 թվականին Աքեմենյան արքա Կյուրոս Մեծը (մ.թ.ա. 559-530) գրավել է Բաբելոնը և հրեաներին ազատել գերությունից[3]։ Իրանի իսլամական հեղափոխությունից և Իրան-Իրաքյան պատերազմից հետո հրեաների բացարձակ մեծամասնությունը տեղափոխվել է Իսրայել (մինչև 250 հազար[4]) և Միացյալ Նահանգներ (մինչև 100 հազար[5]): 21-րդ դարի սկզբին նրանց ընդհանուր քանակն Իրանում չէր անցնում 10.000-ը[6]։ Կենտրոնացած են մասնավորապես քաղաքներում[7]։

Իրանում հրեաները խոսում են հիմնականում պարսկերեն, սինագոգներում տարածում է գտել նաև եբրայերենի դասավանդումը։ Իսրայել տեղափոխված իրանցի հրեա ներգաղթյալները կոչվում են Փարսիմ (եբրայերեն՝ פרסים‎‎՝ «պարսիկներ»)։ Իրանում հրեաներին անվանակոչում են չորս եզրույթներով՝ «քալիմի» (պարս.՝ کلیمی‎), առավել տարածված, «յահուդի» (պարս.՝ یهودی), որն առավելի ստույգ է, «Իսրայել» (պարս.՝ اسرائل‎) տերմինը, որով հրեաները բնութագրում են իրենց, և «ջոհուդ» (պարս.՝ جهود‎), որն ունի բացասական, նույնիսկ՝ վիրավորական հնչերանգ[8]։

Իրանի հրեական համայնքը պաշտոնապես ճանաչվել է կառավարության կողմից որպես կրոնական փոքրամասնության խումբ, և զրադաշտականների ու քրիստոնյաների նման նրանց մեկ տեղ է հատկացվել Իրանի խորհրդարանում։ 2008 թվականից սկսած՝ հրեա պատգամավորը Սիամաք Մորսադեղն է[9]։ Իրանում պետական պաշտպանության տակ են նրանց մշակութային կոթողները։ Ամբողջ երկրով մեկ գոյություն ունի 65 սինագոգ, որոնցից 40-ը կանգուն կամ գործող են։ Սինագոգներից 36-ը գտնվում են մայրաքաղաք Թեհրանում, 10-ական՝ Շիրազում ու Յազդում, վեցը՝ Սպահանում և այլուր[10]։ Այդուհանդերձ, Իրան-Իսրայել հարաբերությունները 1979 թվականից սկսած լարված են. Իրանի նախագահ Հասան Ռոհանին ՄԱԿ-ի ամբիոնից հիշեցրել է, որ պարսիկները հրեաներին ազատագրել են Բաբելոնյան գերությունից[11]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրեաների բռնագաղթը

Հրեաների հաստատումն Իրանում հասցվում է մինչև մ.թ.ա. 727 թվական, երբ Ասորեստանի և Բաբելոնի թագավորները գրավել են Երուսաղեմը և ստրկացրել հրեաներին։ Հրեական առասպելի համաձայն, Պարսկաստան եկած առաջին հրեան Հովսեփի մեծ դուստր Սառան էր։ Եսայու, Դանիելի, Եզրասի, Նեեմիայի, Եսթերի աստվածաշնչյան գրքերը տեղեկություններ են պարունակում Պարսկաստանում հրեաների կյանքի մասին։ Եզրայի գրքում նշվում է, որ մ.թ.ա. 6-րդ դարավերջին պարսից արքաներ Կյուրոսը, Դարեհի և Արտաքսերքսեսը թույլ են տալիս արամեախոս հրեաներին վերադառնալ Երուսաղեմ և վերակառուցել տաճարը. 30-40 հազարը վերադառնում է[12]։ Երկրորդ տաճարի կառուցումն ավարտվում է Դարեհ I Մեծի օրոք (մ.թ.ա. 522-486): Իրանում մնացած հրեաները կարևոր դիրք են զբաղեցնում Մետաքսի միջազգային առևտրում. նրանց առաջին կառույցներից պահպանվել է Դանիել մարգարեի շիրիմը Շոշում[13]։ Այդ ժամանակ հրեական համայնքը Պարսկաստանում զարգացած էր և ազդեցիկ։ Նրանք հիմնականում ապրում էին իրենց համայնքներում։ Պարսկական տերության գագաթնակետին ժամանակ հրեաների թիվը հասցվում էր մինչև բնակչության 20%-ը[14]։ Հրեաներն Իրանում սկսել են ապրել մ.թ.ա. 6-րդ դարի Բաբելոնյան գերությունից հետո, և ինչպես հայերը, պահպանում են իրենց էթնիկ, լեզվական և կրոնական ինքնությունը[15]։ Իրանական հրեաները դարեր շարունակ ֆիզիկապես, մշակութային և լեզվական տեսանկյունից չէին տարբերվում ոչ հրեա բնակչությունից։ Իրանցիների մշակույթն իր ազդեցությունն է թողնում հրեաների վրա։ Դրա հետևանքն է, օրինակ, Պուրիմի հրեական փառատոնը, որը նմանություններ ունի «Ֆրավադիգան» զրադաշտական փառատոնի հետ։ Նրանց ճնշող մեծամասնությունը պարսկերենն է ընդունում որպես մայրենի լեզու[16]։

Դանիելի դամբարան, Շոշ

Մ.թ.ա. 4-րդ դարի վերջին Ալեքսանդր Մակեդոնացին կործանում է Աքեմենյան տերությունը։ Որոշ ժամանակ անց Իրանը և Միջին Ասիան անցնում են Սելևկյանների հղկողության տակ։ Հունա-մակեդոնական նվաճողների դեմ պայքարելով՝ իշխանության եկան պարթև Արշակունիները (մ.թ.ա. 248 - մ.թ. 224): Հրեական աղբյուրները պարթևների մասին չեն հիշատակվում. ընդհուպ մինչև «Պարթևստան» բառը տեքստերում չի հայտնվում։ Մ.թ.ա. 1-ին դարում Պաղեստինն ու Ասորիքը նվաճվում են հայոց արքա Տիգրան Մեծի կողմից։ Չկարողանալով պայքարել Հռոմի դեմ՝ նա զիջում է այդ տարածքները, սակայն մ.թ.ա. 40 թվականին պարթև արքա Օրոդես II-ը արշավում է Պաղեստին և մեծ քանակությամբ հրեա արհեստավորներ ու առևտրականներ գաղթեցնում Իրան ու Միջագետք[17]։ Երուսաղեմի կործանումից հետո Բաբելոնը դարձավ հուդայականության կենտրոն, իսկ հռոմեա-պարթևական պատերազմներում հրեաներն աջակցում էին վերջիններիս[18]։

Մ.թ. 3-րդ դարի սկզբին Պարսկաստանում տեղի է ունենում պետական հեղաշրջում. պարթև Արշակունիներին 226 թվականին փոխարինելու են գալիս Սասանյանները[19]։ Նախկին՝ հելլենիստական բնույթի, հրեաների հանդեպ խիստ հանդուրժողական բնույթ ունեցող շահական կարգը տապալվեց, և գահ բարձրացավ նոր վարչակարգ, ովքեր նպաստել են պահլավերենի և վերականգնել պետական կրոն դարձած զրադաշտականությունը[20]։ Սա արդյունքում հանգեցնում է այլ կրոնների ճնշմանը։ Վահրամ Բ-ի (276-293) օրոք զրադաշտական հոգևորականությունը կազմում է արձանագրություն, որի համաձայն ուժը կորցրած են հայտարարվում հուդայականությունը (յուդ), քրիստոնեությունը (քրիստիան), բուդդիզմը (շաման), հինդուիզմը (բրահման) և այլն)։ «Ահրիմանի (սատանա) և կուռքերի կեղծ ուսմունքները կորցրել են վստահելիությունը, քայքայվել են կայսրությունում։ Իրենց կուռքերը, դրանց բնակավայրերը ոչնչացվում են, վերածվում են բնակատեղերի և աստվածների տեղերի»[21]։ Հրեաների հանդեպ համեմատաբար բարեկամական դիրքորոշում էր դրսևորել Շապուհ Ա-ն, սակայն կարճ ժամանակ անց հալածանքներ սկսեցին Շապուհ Բ-ի (309-379) և Հազկերտ Բ-ի (439-457) օրոք։ Նրանց կողմից Մեծ Հայքից և Առաջավոր Ասիայի այլ տիրույթներից հայերի հետ մեկտեղ բռնագաղթի ենթարկվեցին նաև հրեաները[22]։ Արաբական արշավանքներից հետո հրեաներին, քրիստոնյաների և զրադաշտների հետ միասին, դասեցին ոչ մուսուլմանների՝ «զիմմիների» շարք։ Նրանց թույլատրվել էր դավանել իրենց կրոնը՝ որպես «Գրքի մարդիկ», սակայն պահանջվում էր վճարել գլխահարկ և հողի հարկ։ Զիմմիներն իրավունք չունեին ծառայել խալիֆայության բանակում։ Ի տարբերություն ժամանակի եվրոպական երկրների՝ զարգացած միջնադարում հրեաների դիրքերն անհամեմատ ավելի լավ էին Մերձավոր Արևելքում։ Նրանք աշխատում էին որպես բժիշկներ, գիտնականներ, արհեստավորներ[23]։ 

ի արձանը Համադանում]]

1255 թվականին Հուլավու Խանի գլխավորությամբ մոնղոլները ներխուժեցին Պարսկաստան, իսկ 1258 թվականին գրավեցին Բաղդադը՝ վերջ տալով Աբբասյանների դինաստիային[24]։ Մինչ այդ Իրանում վաղուց թուլացել էր արաբական տիրապետությունը, և մեկը մյուսին փոխարինում էին տարբեր ամիրայություններ, որոնք ղեկավարում էին իրանազգի, թյուրքազգի, արաբական և այլ ընտանիքներ (Սամանիներ՝ 819-999, Թահիրիներ՝ 821-873, Սաֆարիներ՝ 861-1003, Ղուրիներ՝ 879-1215, Բուիներ՝ 934-1062, Ղազնևիներ՝ 977-1186, Սելջուկներ՝ 1037-1194, Խորեզմշահեր՝ 1097-1231): Պարսկաստանը և հարակից շրջանները հայտնվեցին մոնղոլահպատակ Իլխանության կազմում, որի կենտրոնն էր Թավրիզը[25]։ Մոնղոլները վերացրին «զիմմիների», այդ թվում՝ հրեաների անհավասարությունը, և բոլոր կրոնները հայտարավեցին հավասար։ Արղուն Խանը ազգությամբ հրեա Սաադ Ալ-Դաուլային նշանակեց վեզիր։ 1291 թվականին Արղունի մահից հետո հրեաների հանդեպ հալածանքներ սկսվեցին, և վեզիրը դարձավ դրանց զոհը։ Ժամանակակիցները նշում էին, որ հրեաների տառապանքների մասին «ոչ մի լեզու չի կարող խոսել, ոչ էլ գրիչը գրել»[26]։ Հալածանքներն ավելի դաժան դարձան, երբ Ղազան Խանը 1295 թվականին իսլամ ընդունեց։

Պետության ճնշման ներքո, շատ հրեաներ բռնի մուսուլմանացվեցին։ Այդպիսիներից էր բժիշկ, պատմաբան և պետական գործիչ Ռաշիդ ալ-Դինն էր՝ Համադան քաղաքից։ Նա հայտնի է «Պատմությունների ժողովածու» (արաբ․՝ جامع التواريخ‎‎) աշխատությամբ, որտեղ շարադրում է մարդկության պատմությունը՝ Ադամից մինչ իր օրերը։ Գրքում առաջին անգամ նշվում է «Իրան» անվանումը, իսկ մոնղոլները անվանվում են «թուրքեր»[27]։ 1318 թվականին նա մեղադրվեց Օլիջեյթյուի թունավորման մեջ և մահապատժի ենթարկվեց։ Նրա կտրված գլուխը Թավրիզի փողոցներով պտտում էին և ասում. «Սա հրեայի գլուխն է, որը չարաշահեց Աստծու անունը, Աստծու հայհոյանքը լինի նրա վրա»[28]։ Մեկ դար անց Ռաշիդ ալ-Դինի գերեզմանը ոչնչացվեց, մնացորդները տեղափոխվեցին հրեական գերեզմանոց։ 1383 թվականին Լենկ Թեմուրը գրավեց Հերաթը, Խորասանը և արևելյան Պարսկաստանը, 1385 թվականին մտավ Նիշապուր։ Իրանի հրեաներին բռնի տեղափոխեցին Միջին Ասիա՝ Խիվա, Սամարղանդ և Բուխարա[29]։

Հրեական գերեզմանատուն Սպահանից ոչ հեռու։ Կոչվում է Պարսկաստան եկած առաջին հրեա Հովսեփի մեծ դուստր Սառա բաթ Աշերի անունով

Սեֆյանների տիրապետության (1502-1722) շրջանում շիա իսլամը հայտարարվեց պետական կրոն։ Ըստ այդմ, ոչ մուսուլմանները, ներառյալ հրեաները, հայտարարվում են անմաքուր, որոնց հետ մուսուլմանների ֆիզիկական շփումը սահմանափակվում էր։ Հրեաներին արգելված էր ընդհուպ մինչև դուրս գալ անձրևից կամ ձյունից հետո, քանի որ «կաղտոտեին» միջավայրը[28]։ Հրեաներին ստիպում էին հավատափոխ լինել, լքել երկիրը։ Առանձին ղեկավարների օրոք՝ Աբբաս I Սեֆիի (1587-1629), Նադիր շահի (1736-1747) և ուրիշների օրոք հրեաներին տրվում էին որոշ արտոնություններ, որոնք ժամանակավոր բնույթ էին կրում։ Բացի արհեսներով ու առևտրով զբաղվելուց՝ հրեաները հետաքրքրված էին գիտությամբ ու արհեստներով։ Հին եբրայերենից պարսկերեն են թարգմանվում Դավիթի սաղմոսներն ու Հնգամատյանը[30]։ Այդուհանդերձ, հրեաների վիճակը շարունակում էր մնալ ծանր[31]։ Այդպիսի կարգավիճակում հրեաներն ապրում էին նաև հաջորդ՝ Աֆշարիների (1735-1797) ու Ղաջարիների (1796-1925) օրոք[32]։ 19-րդ դարի վերջում և 20-րդ դարի սկզբին հազարավոր հրեաներ գաղթեցին Օսմանյան կայսրության ենթակա Իսրայելի տարածքը՝ թալանից ու սպանություններից խուսափելու համար։ Հրեաներն արտագաղթում էին առաջին հերթին կրոնական հալածանքներից խուսափելու համար[33]։

Առաջին համաշխարհային պատերազմից հետո գահ բարձրացած Փահլավիները բարելավեցին հրեաների պայմանները։ Շիական հոգևորականության ազդեցությունը թուլացավ, և վերացվեց հրեաների և այլ կրոնական փոքրամասնությունների սահմանափակումները[34]։ Երկրորդ աշխարհամարտից հետո՝ Իսրայել պետության ստեղծման ժամանակ (1947-48) Իրանում բնակվում էին մոտ 140,000-150,000 հրեաներ[35]։ 1948-1953 թվականներին, իրանաբնակ հրեաների մոտ մեկ երրորդը քաղաքական դրդապատճառներով հեռացան Իսրայել։ Փահլավիների կառավարման վերջին շրջանում հրեաների 80%-ը համարվում էր միջին խավ, իսկ 10%-ը՝ հարուստ։ 1979 թվականին Իրանի գիտությունների ակադեմիայի 18 անդամներից երկուսը, 4000 համալսարանական դասախոսներից 80-ը և Իրանում 10,000 բժիշկներից 600-ը հրեա էին։ Նախքան իսլամական հեղափոխությունը հրեաներն ապրում էին Թեհրանում (60,000), Շիրազում (18,000), Քերմանշահում (4,000) և Սպահանում (3,000)[36]։ Հեղափոխությունից և Իրան-Իրաքյան պատերազմից հետո նրանց թիվը նվազեց. 21-րդ դարի սկզբին հրեաների թվաքանակը 25000 էր[37], իսկ 2019 թվականին չէր անցնում 8000-ը[38]։ Նրանց մեջ մեծ թիվ են կազմում տարեցները[39]։

Լեզուներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հրեան Շիրազի սինագոգում

Իրանաբնակ հրեաների մեծամասնությունը խոսում է պարսկերեն, որպես հիմնական լեզու, սակայն ժամանակի ընթացքում համայնքում խոսակցական են եղել տարբեր լեզուներ[40][41], ինչպիսին էր եբրայապարսկերենը իր բարբառներով։ Իսրայելի կազմավորումից հետո տարածում է գտնում եբրայերենը։ Այն դասավանդվում է Թեհրանի սինագոգներին կից հրեական դպրոցներում։ 1996 թվականի դրությամբ կար երեք դպրոց, որտեղ կիրակի օրն անցնում են եբրայերենի դասեր[42]։ Այդուհանդերձ, դպրոցական ուսումնական ծրագիրը իսլամական է և եբրայերեն Աստվածաշունչը սովորեցնում է պարսկերեն, այլ ոչ թե եբրայերեն[43]։

Իրանի մի քանի քաղաքներ ունեն հրեաների կամ հուդայականության հետ կապված վայրեր։ Դրանց մեջ նշանավորվում են Եսթերի և Մորդեխայի դամբարանը Համադանում, Դանիելի դամբարանը Շոշում, Ամբակումի դամբարանը Թույսերքանում և Փեյղամբարիե դամբարանը Ղազվինում։ Թեհրանում կան գործող սինագոգներ, կոշերի ռեստորաններ, 20.000 անուն գիրք ունեցող գրադարան[44]։ Շիրազում, Սպահանում ու Թեհրանում մասնակի պահպանվել են հրեական թաղամասեր։ Այդուհանդերձ, հրեաների մեծագույն մասը ապրում է Իրանի սահմաններից դուրս. Իսրայելում ապրող մինչև 250 հազար հրեաներ ծագումով Իրանից են, ԱՄՆ-ում՝ մինչև 80 հազար[45]։

Դեռ միջնադարում իրանաբնակ հրեաները տեղափոխվել են երկրի հեռավո գավառներ՝ բռնի կամ սեփական կամքով։ Հրեաների որոշ խմբեր տեղափոխվեցին Վրաց թագավորություն և Հայաստան։ Եղեգիս գյուղում պահպանվել է Իրանից տեղափոխված հրեաների գերեզմանատուն[46]։ Դաղստանում և Ադրբեջանում բնակվում են փոքրաքանակ հրեաներ, ովքեր հորջորջվում են որպես «լեռնային»։ Նրանք շարունակում են խոսել եբրայա-պարսկերեն լեզվով։ Ադրբեջանի անկախացումից հետո հրեաների մեծ մասը հեռացել են ներխուժել են Իսրայել[47]։ Մեկ այլ խումբ հաստատվել էր Բուխարայում, ովքեր նույնպես խոսում էին այդ լեզվով։ Խորհրդային Միության փլուզումից հետո նրանց մեծ մասը արտագաղթել են Իսրայել կամ Միացյալ Նահանգներին[48]։ Հրեաների մեկ այլ խումբ հաստատվել էր Ղազախստանում՝ «Լախլուխ» ինքնանվանումով։ Նրանք խոսում են արամեերեն[49]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ "Jewish Population of the World"
  2. ↑ Report Արխիվացված 2012-02-04 Wayback Machine, Reuters, February 16, 2000, cited from Bahá'í Library Online
  3. ↑ Մաջիդ Յազդանփանահ, Հնադարյան Իրանը և հին Պարսկաստանը. արիներից մինչև Սասանյաններ Արխիվացված 2018-10-24 Wayback Machine (պատմամշակութային համառոտ ակնարկ).
  4. ↑ Why are people going to Iran?. Jpost.com. Retrieved on 2011-05-29.
  5. ↑ "Iranian Jews Living in U.S. Have Complex Feelings About Mideast Crisis"
  6. ↑ "Iranian Census Report 2016" (PDF). Iranian Statistics Agency.
  7. ↑ Տեղեկանք։ Հրեական համայնք. Դավիդի աստղն Իրանում
  8. ↑ "Persian Gates". Forward.com. 2006-07-28. Retrieved 2013-03-09.
  9. ↑ Իրանում հրեաների կենսապայմանները շատ լավ են
  10. ↑ Loeb, Lawrence (2002). "Travels Through Iran: A Photo Journal". In Houman Sarshar (ed.). Esther's Children: A Portrait of Iranian Jews. Philadelphia: Jewish Publication Society of America. pp. 337–365. ISBN 978-0-8276-0751-4.
  11. ↑ Իրան-Իսրայել հարաբերությունների թաքնված ծալքերը
  12. ↑ Grabbe, Lester L. (2004). A History of the Jews and Judaism in the Second Temple Period: Yehud: A History of the Persian Province of Judah. T & T Clark. p. 355. ISBN 978-0-567-08998-4.
  13. ↑ Gorder, Christian (2010). Christianity in Persia and the Status of Non-Muslims in Iran. Lexington Books. p. 17.
  14. ↑ The Jews of Iraq. Dangoor.com. Retrieved on 2011-05-29.
  15. ↑ The Jews trace their heritage in Iran to the Babylonian Exile of the 6th century BCE and, like the Armenians, have retained their ethnic, linguistic, and religious identity. Iran on the Britannica Online Encyclopedia. Britannica.com. Retrieved on 2011-05-29.
  16. ↑ Iran – Jews. Country-data.com. Retrieved on 2011-05-29.
  17. ↑ Bivar, A.D.H. (1983). "The Political History of Iran Under the Arsacids". In Yarshater, Ehsan (ed.). Cambridge History of Iran, Volume 3(1): The Seleucid, Parthian, and Sasanian periods. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 21–99. ISBN 9780521200929., p. 57
  18. ↑ Connolly, Peter; Gillingham, John; Lazenby, John (2016). The Hutchinson Dictionary of Ancient and Medieval Warfare. Routledge. p. 240. ISBN 9781135936747.
  19. ↑ A brief history of Iranian Jews (see esp para. 20)
  20. ↑ Art & Culture, Parthia.com
  21. ↑ A brief history of Iranian Jews (see esp para. 3)
  22. ↑ «Իրանի կրոնական փոքրամասնություններ». Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ մայիսի 13-ին.
  23. ↑ Persia. The Jewish Encyclopedia of Brockhaus and Efron (In Russian).
  24. ↑ Grousset, René (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. ISBN 9780813513041.
  25. ↑ David Morgan, The Mongols 2nd Edition. page 142
  26. ↑ Littman, David (1979). "Jews Under Muslim Rule: The Case Of Persia". The Wiener Library Bulletin. XXXII (New series 49/50), page 3
  27. ↑ PETRUSHEVSKY, I. P. (1970 թ․ հունվարի 1). «RASH͟ĪD AL-DĪN'S CONCEPTION OF THE STATE». Central Asiatic Journal. 14 (1/3): 148–162. JSTOR 41926869.
    • Although Rashid al-Din was of a family of Jewish origin nevertheless in his correspondence (as well as in the Jami' al-tawarikh) he invariably speaks as an ardent Sunni Muslim and Iranian patriot, an admirer of the Iranian state traditions.
    • Equally, the state of the Ilkhans was to Rashid al-Din not a Mongol ulus, but "the state of Iran" (Mamalik-i Irãn) (...)
    • In the Jami' al-tawarikh, a work of semi-official historiography, this Iranian patriotic tendency shows itself only here and there, and then in a disguised form. In his letters Rashid al-Din is more outspoken. There he speaks sharply about the Turks (i. e. the Mongols) as tyrants and oppressors of the Iranian ra'iyyats. Rashid al-Din's dislike for the Turks was also due to the fact that under the last Ilkhans the Mongol-Turkish tribal aristocracy was the main bearer of the centrifugal tendency and a wilful element not always obedient to the central authority in the person of the Ilkhan. In a letter Rashid al-Din calls the Turkish (= Mongol) amirs "pure swindlers and accomplices of the devil".
  28. ↑ 28,0 28,1 Littman, David (1979). Jews Under Muslim Rule: The Case of Persia. Institute of Contemporary History., page 3.
  29. ↑ Joanna Sloame Bukharan Jews. Jewish Virtual Library
  30. ↑ Pirnazar, Jaleh. "The "Jadid al-Islams" of Mashhad". Foundation for Iranian Studies. Bethesda, MD: Foundation for Iranian Studies. Retrieved 2012-11-13.
  31. ↑ Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00807-3.
  32. ↑ Lewis, Bernard (1984). The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-00807-3., pp. 181–83
  33. ↑ Migration Information Source – Iran: A Vast Diaspora Abroad and Millions of Refugees at Home. Migrationinformation.org. Retrieved on 2011-05-29.
  34. ↑ Sanasarian, Eliz (2000). Religious Minorities in Iran. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-77073-6.
  35. ↑ Immigration and absorption Արխիվացված 2018-08-07 Wayback Machine, The Council of Immigrant Associations in Israel (Pop-up info when clicking on Iran)
  36. ↑ "An Annotated Bibliography : Amnon Netzer" (PDF). Thegraduatesocietyla.org. Retrieved 30 December 2017.
  37. ↑ Harrison, Frances (September 22, 2006). "Iran's proud but discreet Jews". BBC News. Retrieved May 22, 2010.
  38. ↑ Dellapergola, Sergio (2018). "World Jewish Population, 2017". American Jewish Year Book 2017. American Jewish Year Book. 117. pp. 297–377. doi:10.1007/978-3-319-70663-4_7. ISBN 978-3-319-70662-7.
  39. ↑ "Iranian Jews Reject Outside Calls To Leave". Forward.com. 2007-01-12. Retrieved 2013-03-09.
  40. ↑ Judeo-Iranian – Jewish Language Research Website Արխիվացված 2016-07-29 Wayback Machine. Jewish-languages.org (2002-12-27). Retrieved on 2012-01-07.
  41. ↑ Melamed, Karmel. (2007-02-08) Iranian Jews Rediscover Their Roots In Judeo-Persian Literature | Iranian American Jews Արխիվացված 2009-05-14 Wayback Machine. Jewish Journal. Retrieved on 2012-01-07.
  42. ↑ زبان های خاموش
  43. ↑ يهوديان ايران امروز
  44. ↑ Life of Jews Living in Iran. Sephardicstudies.org. Retrieved on 2011-05-29.
  45. ↑ ISRAEL: Iranian Jews show solidarity with Iranian protesters|Babylon & Beyond|Los Angeles Times. Latimesblogs.latimes.com (2009-06-23). Retrieved on 2011-05-09.
  46. ↑ Եղեգիս 3։ Հրեաների գերեզմանատունը
  47. ↑ Mountain Jews – by Sarah Marcus – Tablet Magazine – A New Read on Jewish Life. Tabletmag.com. Retrieved on 2012-01-07.
  48. ↑ "Bukharan Jews". Jewishvirtuallibrary.org. 1991-08-31. Retrieved 2013-03-09.
  49. ↑ Jews of Kazakhstan - יהודי קזחסטן
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հրեաներն_Իրանում&oldid=9719753» էջից