Հրեական փիլիսոփայություն

Հրեական փիլիսոփայություն, փիլիսոփայություն, որը հիմնված է հրեական ավանդույթի, հրեա ժողովրդի հավաքական փորձի վրա։ Հրեական փիլիսոփայությունը հաճախ ավելի նեղ առումով սահմանվում է որպես հուդայականության փիլիսոփայություն, այսինքն՝ որպես հրեական աստվածաբանության ռացիոնալ հիմնավորում՝ փիլիսոփայական հասկացությունների համակարգի միջոցով։ Ըստ պրոֆեսոր Էլիզեր Բերկովիչի՝ ոչ մի հրեա մտածող երբեք չի սկսել հենց սկզբից, քանի որ հուդայականությունն արդեն տրված է այն պահին, երբ փիլիսոփան սկսում է իր հետազոտությունը։

Այնուամենայնիվ, հրեական փիլիսոփայության էությունը հասկանալու չափազանց լայն մոտեցում կա։ Այդ մոտեցումը նույնացնում է հրեական փիլիսոփայությունը ցանկացած տեսակի ռեֆլեքսիոն մտքի հետ նրանց կողմից, ովքեր իրենց հրեաներ են համարում։ Այնուամենայնիվ, ներկայումս հրեական ծագում ունեցող փիլիսոփաները, ովքեր չեն անդրադառնում հուդայականության խնդիրներին կամ ում աշխատությունը չի արտացոլում հատուկ հրեական խնդիրները, սովորաբար հրեա փիլիսոփաներ չեն համարվում։

Հրեական փիլիսոփայության զարգացման հիմնական փուլեր

Հրեական փիլիսոփայության զարգացման մեջ առանձնանում են վեց հիմնական ժամանակաշրջաններ՝

• Հնադադարյան (Հին Կտակարան),
• Հելլենիստական,
• Միջնադարյան,
• Վերածննդի ժամանակաշրջան,
• Նոր ժամանակաշրջան,
• Ժամանակակից ժամանակաշրջան։

Հնադարյան ժամանակաշրջան

Կումրանի ձեռագրերը պարունակում են Հին Կտակարանի տեքստերի հնադարյան խմբագրումներ

Հրեական փիլիսոփայության զարգացման հնադարյան ժամանակաշրջանը սերտորեն կապված և շատ առումներով համընկնում է Թանախի (Աստվածաշունչ, Հին Կտակարան) սուրբ տեքստերը գրելու և հրեական կանոնի ձևավորման ժամանակաշրջանին։ Հրեական Աստվածաշնչում ընդգրկված շատ գրքեր պարունակում են որոշակի տեսակետներ փիլիսոփայության ոլորտին առնչվող թեմաների վերաբերյալ, որոշակի պատկերացումներ Աստծո, մարդու և աշխարհի մասին, մարդու փոխհարաբերությունների մասին ինքն իր, այլ մարդկանց, ամբողջ աշխարհի և Աստծո հետ, որպես բացարձակ նախասկիզբ։ Մի կողմից, Թանախը (Հին Կտակարանը) հին հրեական կրոնական և փիլիսոփայական մտքի զարգացման ամենանշանակալի արդյունքն է, որը գոյություն է ունեցել մ.թ.ա. առաջին հազարամյակում։ Մյուս կողմից, հին հրեական մետաֆիզիկան, մարդաբանությունը և բարոյագիտությունը ծառայել են որպես հիմնական աղբյուր և հիմք հրեական փիլիսոփայության հետագա ողջ պատմության համար։

Հին հրեաների փիլիսոփայական հայացքների յուրահատկությունն այն է, որ այդ տեսակետները համակարգված չեն ներկայացվում։ Թանախում չկա ոչ հատուկ տերմինաբանություն, ոչ էլ ֆորմալ փաստարկներ, որոնք հիմնավորում են որոշակի մետաֆիզիկական գաղափարներ։ Ինչպես նշում է Վ. Սորոկինը, աստվածաշնչյան հեղինակները ոչ մի կերպ չէին հակասում աստվածաբանական կամ փիլիսոփայական հարցերին, բայց նրանցից ոչ ոք երբևէ չէր փորձում իր ունկնդիրներին կամ ընթերցողներին ներկայացնել ամբողջական և ավարտուն փիլիսոփայական կամ աստվածաբանական համակարգ։

Թանախի մետաֆիզիկան

Աստվածաշնչյան գոյաբանության հիմքում ընկած է Միակ Աստծո գաղափարը, որը համարվում է այն ամենի հիմքն ու էությունը, ինչ գոյություն ունի (միաստվածության սկզբունքը) (երկրորդումն օրինաց 6:4)։ Աստված բացարձակ հոգևոր սկզբունք է, նրա հատկանիշները ներառում են անսահմանություն, ամենակարողություն (Հով․ 42:2), ամենագիտություն (Ես. 40:28), անմարմինություն (երկրորդումն օրինաց 4:15; Ես. 40:25):

Մյուս հիմնարար սկզբունքը, որի վրա հիմնված է հրեական Աստվածաշնչի մետաֆիզիկան, կրեացիոնիզմի սկզբունքն է, ինչի մասին վկայում է աշխարհի ստեղծման պատմությունը (գոյ. 1-2): Աշխարհը ոչնչից ստեղծելու գաղափարը հանդիպում է ոչ միայն Հնգամատյանում, այլև Մարգարեների մոտ (Նևիիմ) և Սուրբ գրքում (Կետուվիմ) (օրինակ՝ Ես. 45։ 12; Սաղ. 100։ 3)։

Քանի որ աշխարհը ստեղծվել է Աստծո կողմից և կառավարվում է Նրա կողմից (պրովիդենցիալիզմի սկզբունք), աշխարհը (Տիեզերքը) սահմանափակ է և՛ տարածության, և՛ ժամանակի մեջ (երկրորդումն օրինաց 4:32; 13-8): Աստվածաշնչյան տիեզերագիտությունը ներառում է նաև երկնային ոլորտների գաղափարը, որոնք կենդանի են և խելացի (Սաղմ. 19:2, Ժող. 1:5): Հնգամատյանի առաջին գլուխներում (Ծննդ. 1:2) նշվում է նաև Աստծո կողմից ստեղծված նյութը կազմող չորս տարրերը՝ երկիրը (אֶרֶץ - էրեց), օդը (רוּחַ - ռուախ), ջուրը (מַיִם - մաիմ) և խավարը, (חוֹשֶך - հոշեխ), մեկնաբանվում է որպես կրակ։

Հին եբրայական մարդաբանություն

Թանախի մարդաբանությունը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ մարդը (אָדָם - Ադամ) արարչության պսակն է (մարդակենտրոնության սկզբունք), որ նա ստեղծվել է «Աստծո պատկերով և նմանությամբ» և «Աստծո օգնությամբ» (Ծննդ. 1:26-27), որպեսզի Աստծո օգնությամբ ինքնուրույն հասնի Նրա նմանությանը։ Մարդուն տրված է կամքի ազատություն և իշխանություն բնության նկատմամբ և ստեղծված լինելով «երկրի փոշուց», նա Արարչից ստացավ «կյանքի շունչ»։ Դրա շնորհիվ մարդը դառնում է «կենդանի հոգի» (נֶפֶש חַי - նեֆեշ խայ)։ Մարդու մեջ ամենաբարձր սկզբունքը ոգին է (רוּחַ - ռուախ)։ Հոգին տրված է Աստծո կողմից, դա կյանքի, գիտելիքի և գործունեության անարտահայտելի ուժն է։ Այսպիսով, մարդը ոգու, հոգու և մարմնի անհատական միասնություն է։ Ըստ Թանախի ամենահին բաժիններում արտացոլված գաղափարների՝ հոգին գոյություն չունի մարմնից դուրս, քանի որ «ամեն մարմնի կյանքը նրա արյունն է» (Լևիտ 17:14)։ Պետք է ընդգծել, որ միայն մ.թ.ա 2-րդ դարում էր, որ Հոգու անմահության նկատմամբ հավատը դառնում է հրեաների մեջ գերակշռող կարծիք (2 Մակ. 12:43-45), թեև սադուկեցիները հերքում էին այդ համոզմունքը, ինչպես նաև հարության հավատը։

Մարդու բնությունը կազմող տարրերից Թանախը հաճախ նշում էր սիրտը (לֵב - լև)։ Այդ հայեցակարգը միավորում է բանականությունը, զգացմունքները և կամքը։

Թանախի բարոյականություն

Եբրայական տասը պատվիրանները (1768)

Ազատ կամքի առկայությունը մարդու մեջ ծնում է մեղսագործություն։ Մեղքը (חֵטא - խետ) հին հրեական բարոյականության կենտրոնական հասկացություններից էր։ Առաջին մարդու մեղսագործությունը Թանախում ոչ միայն բարոյական, այլև խորապես մետաֆիզիկական նշանակություն ուներ։ Առաջին մարդը՝ Ադամը, խախտեց Աստծո պատվիրանը և վտարվեց Եդեմական այգուց։ Այսպիսով, որոշվեց մարդու կարգավիճակը՝ մարդը աքսորված էր, օտարված, կորցրել էր իր ներդաշնակ կապը բնության հետ և մշտական կոնֆլիկտի մեջ էր նրա հետ։ Աստծո և աշխարհի հետ սկզբնական կապը վերականգնելու համար մարդը ստիպված էր հետևելու Աստծո պատվիրաններին։ Մարդկային գոյության իդեալն աստվածային կամքի կատարման միջոցով վերջնական քավության ճանապարհն է։ Քավությունը, ըստ Թանախի, ձեռք կբերվի մարդու միջոցով, հենց այն մարդու, ով աշխարհ բերեց խարդախությունը։

Հին Կտակարանի բարոյական օրենսգրքի առանցքը համարվում են Տասը պատվիրանները և այսպես կոչված էթիկայի Ոսկե կանոնը, որն արտահայտված է «Սիրիր քո մերձավորիդ քո անձի պես» ձևակերպմամբ (Ղևտական 19:18)։

Ամենակարևոր բարոյական խնդիրը՝ մարդկային կյանքի իմաստի խնդիրը, Թանախի ամենափիլիսոփայական գրքերի հիմնական թեման է, ինչպիսիք են Ժողովողի գիրքը և Հոբի գիրքը։ Սողոմոնի Առակաց գիրքը լցված է խորը բարոյական բովանդակությամբ։

Աստվածաշնչյան պատմաբանություն

Հրեական Աստվածաշնչի պատմաբանությունը հիմնված է պատմության՝ որպես միասնական, օրինական, ուղղորդված գործընթացի գաղափարի վրա, որն ունի որոշակի իմաստ, սկիզբ և ավարտ։ Ամենաընդհանուր իմաստով, ամբողջ Թանախի պատմությունը Արարչի և նրա ստեղծագործության դինամիկ հանդիպման վայր է։ Ըստ Թանախի՝ Աստված է, որ կառավարում է պատմությունը։ Իսկապես, հրեաներն այն սակավաթիվ ժողովուրդներից են, որոնց պատմական գիտակցությունը էապես համընկնում է կրոնական գիտակցության հետ և որոնց կրոնական գիտակցությունը համընկնում է պատմական գիտակցության հետ։

Թանախի պատմության փիլիսոփայության միջուկը համարվում է գծային ժամանակի հայացքների համակարգը, ըստ որի ժամանակն ունի սկիզբ, մեջտեղ և վերջ, այնպես որ յուրաքանչյուր իրադարձություն ունի իր որոշակի տեղը ժամանակի առանցքի վրա։ Ժամանակի այսպիսի ըմբռնումը էականորեն տարբերվում է հին հույների ժամանակի հասկացությունից, որոնց համար պատմությունը Տիեզերքի շրջապտույտի միայն շարունակությունն է և նրա համեմատությամբ համարվում էր ցիկլային գործընթաց։ Պատմական գործընթացում ցիկլայինության տարրերը չեն անտեսվում պատմության աստվածաշնչյան մեկնաբանության մեջ։ Ընդհակառակը, ինչպես նշում է Իոսեֆ Բեն-Շլոմոն, եբրայական Աստվածաշնչում պատմության գծային զարգացումը ենթադրում է ոչ թե ուղղակի շարժում ուղիղ գծով, այլ բարդ զարգացում պարուրաձև աճող ցիկլերով։ Թանախի ամբողջ պատմությունը կառուցված է որպես բարդ, ոչ ուղիղ գծային շարժում դեպի կոնկրետ նպատակ, պատմության ողջ ընթացքն ուղղված է վերջնակետին՝ պատմական իդեալին՝ քավությանը (եբրայերեն՝ גְאוּלָה‎אוּלָה - գեուլա)։

Ըստ հին հրեական պատմաբանության՝ ոչ մեծ անձնավորությունները, ոչ էլ ժողովրդական զանգվածները պատմության մեջ առանցքային դեր չեն խաղում։ Պատմության միակ Արարիչը Աստվածն է։ Ըստ Իոսեֆ Բեն-Շլոմոյի՝ Թանախի Աստվածն առաջին հերթին պատմության Աստվածն է։ Նրա միջամտությունը մարդկային գոյությանը միշտ կապված է պատմության ընթացքի հետ և միշտ հետապնդում է որոշակի պատմական նպատակ։ Ցանկացած իրադարձության իմաստը պետք է փնտրել նրա հետապնդած նպատակի մեջ, իսկ պատմության ողջ ընթացքի իմաստը՝ քավության մեջ։ Սակայն մարդու դերը Թանախի պատմության մեջ ոչ մի կերպ չի նվազում։ Ընդհակառակը, մարդը պատմական էակ է, քանի որ կարող է լինել Աստծո ուղեկիցը, կարող է օգնել Աստծուն կամ խանգարել նրան, առաջ տանել պատմությունը կամ ետ շրջել այն։

Ըստ Աստվածաշնչի՝ հրեա ժողովուրդը հատուկ պատմական առաքելություն ունի. պատմության ասպարեզում Իսրայելի ժողովրդի հայտնվելը պատահական չէ։ Մի կողմից, դա պայմանավորված է բազմաթիվ պատմական իրադարձություններով (Ադամի արտաքսումը, Մեծ ջրհեղեղը, Բաբելոնի աշտարակի կառուցումը), մյուս կողմից՝ դա պայմանավորված է հենց պատմական նպատակով, որին Աստված առաջնորդում է մարդկությանը որպես ամբողջություն (քավություն, փրկություն)։ Հրեաների պատմական առաքելությունը կայանում է նրանում, որ նրանք եղել են հայտնության կրողներ։ Աստվածային հայտնությունը մի տեսակ ուղեցույց է, որով առաջնորդվելով Իսրայելի ժողովուրդը պետք է նպաստի աշխարհի ուղղմանը (եբրայերեն՝ תִיקוּן עוֹלָם‎ - տիկուն օլամ)։ Ըստ Թանախի՝ նախքան աստվածահայտնությունը մարդկությունը գնում էր աստիճանական անկման և հատկանիշների տարաձայնության ճանապարհով։ Սկսած Ադամի և Եվայի մեղանչումից և դրախտից նրանց վտարումից՝ աշխարհը ենթարկվեց բացարձակ ամբողջականության և ներդաշնակության կործանմանը (եբրայերեն՝ שְבִירַת הַכֵלִים‎ - շվիրատ ա-կելիմ)։ Մարդկության բարոյական անկումը հանգեցրեց Մեծ ջրհեղեղին, իսկ Բաբելոնի աշտարակի հպարտ կառուցումը հանգեցրեց մարդկության միասնության կորստի, տարբեր լեզուներով խոսող բազմաթիվ ժողովուրդների տոհմական և մարդկության ընդհանուր էության պառակտմանը։ Հրեա ժողովրդի խնդիրն է նպաստել մարդկային ցեղի միասնության վերականգնմանը և իրենց օրինակով աշխարհի ժողովուրդներին ցույց տալ բարոյական կատարելագործման ուղին։ Այդ պատճառով էր, որ Աստված ընտրեց Աբրահամին և նրա սերունդներին, դրա համար Մովսեսի միջոցով Նա հրեաներին նվիրեց բարոյական և իրավական կանոնների (պատվիրանների) ընդարձակ օրենսգիրք, որը կոչվում էր Թորա։ Այնուհետև, Աստծո ընտրությամբ՝ Աբրահամի և Սինայի հայտնությամբ, սկսվում է մարդկության պատմության ճյուղի աճը, որի վեկտորն ուղղված է դեպի փրկությունը, այսինքն՝ դեպի աշխարհի ամբողջականության վերականգնումը (եբրայերեն՝ הִ‎תעוֹרְרוּת - իտորերուտ, բառացի՝ զարթոնք, լուսավորություն)։

Այսպիսով, պատմության տանախյան հայեցակարգը կարելի է ներկայացնել գծապատկերի տեսքով, որտեղ պատկերված են երեք հիմնական պատմական կետերը՝ Արարում- Հայտնություն-Քավություն։

Հելլենիստական ժամանակաշրջան

Հելլենիստական դարաշրջանի հրեական փիլիսոփայության ընդհանուր բնութագիր

Հելլենիստական դարաշրջանի գալուստով ավարտվում է հրեական փիլիսոփայական մտքի նախապատմությունը։ Հրեական փիլիսոփայությունը առաջացել է հելլենիստական աշխարհի հրեական սփյուռքում մ.թ.ա. 2-րդ դարում։ Փիլիսոփայական ավանդույթը սփյուռքում պահպանվել է մինչև 5-րդ դարի կեսերը։ Հրեական փիլիսոփայությունն առաջացել է հուդայականության վրա հունական փիլիսոփայության (հատկապես պլատոնականության և ստոիցիզմի ավանդույթների) ազդեցության արդյունքում։ Ինչպես հաստատում է Կառլ Յասպերսը, «Աստծո մասին արևմտյան գաղափարը ծագել է երկու պատմական աղբյուրներից՝ Աստվածաշնչից և հունական փիլիսոփայությունից»։ Հելլենական մտքի հետ ծանոթությունը հուդայականության մեջ մի տեսակ մտավոր հեղափոխություն է առաջացրել, որն էլ դարձել է հեթանոսների մեջ միաստվածության քարոզչության և հուդայականության հելլենացման նախաբանը։ Հրեական հելլենիստական մշակույթը իրականում սկսվել է Թանախի հունարեն՝ Յոթանասնից թարգմանությամբ։ Որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ այդ թարգմանությունն արդեն իսկ բացահայտում է հունական փիլիսոփայության ազդեցությունները։ Այդ մասին անուղղակիորեն վկայում է «Արիստեսի նամակը Փիլոկրատին»՝ հրեա-հունական գրականության ամենավաղ շրջանի պահպանված աշխատությունը (հավանաբար մ.թ.ա. 150-100 թվականներ)։

Ալեքսանդրիայի հրեաների փիլիսոփայություն

Հելլենիստական դարաշրջանում Սփյուռքի հրեաները հեթանոսական մշակույթը բացահայտեցին նոր կողմից։ Անաքսագորասի, Հերակլիտոսի, Պյութագորասի, Պլատոնի և Արիստոտելի աշխատություններում Ալեքսանդրիայի հրեաները գտան Գերագույն աստվածության և բարոյական սկզբունքների մասին ուսմունքը, որը մոտ էր Թորային։ Այսպիսով, անհրաժեշտություն է առաջացել իմաստավորել հունական փիլիսոփայության ձեռքբերումները Թանախի լույսի ներքո։

Առաջին հրեա փիլիսոփան, ով փորձել է մեկնաբանել հունական փիլիսոփայությունը հրեական դավանաբանության տեսանկյունից, հավանաբար Արիստոբուլոս Ալեքսանդրացին էր (Արիստոբուլոս Պանեադցի), ով ապրել է մ.թ.ա. 2-րդ դարի կեսերին։ Նա Յոթանասնից թարգմանության այլաբանական մեկնաբանության հեղինակն է։ Իր աշխատության մեջ Արիստոբուլոսը բացատրում է, թե ինչպես հասկանալ աստվածաշնչյան մարդակերպությունը՝ Աստծո «ձեռքի», «կանգնելու», «իջեցման» մասին հիշատակումները միայն փոխաբերություններ են, որոնք ցույց են տալիս աստվածային զորության դրսևորումը։ Նմանապես, Աստծո «հանգիստը» շաբաթ օրը չի նշանակում նրա հետագա անգործությունը, այլ միայն այն, որ ստեղծված իրերի կարգն այդ օրվանից մնում է անփոփոխ։ Բավական նշանակալից է, որ Արիստոբուլոսը շաբաթ օրվա հատուկ կարգավիճակը հիմնավորում է հղում անելով Պյութագորասի թվային սիմվոլիզմում շաբաթվա նշանակությանը։ Ալեքսանդրիացի փիլիսոփան կոչ է անում խուսափել Թորայի բառացի մեկնաբանությունից, քանի որ Մովսեսը, որպես Հնգամատյանի հեղինակ, տարբեր պատկերների և արտահայտությունների միջոցով մատնանշում է (հունարեն՝ σεμαίνει) բնության մեծ գաղտնիքները, որոնք թափանցող միտքը պետք է բացահայտի բնության մեջ։ Ըստ Արիստոբուլոսի՝ Պյութագորասը, Սոկրատեսը, Պլատոնը, ինչպես նաև Օրփեոսը և պերիպատետիկները Մովսեսի իրավահաջորդներն են։ Ուսումնասիրելով Օրփեոսի Կտակարանը՝ Արիստոբուլոսը գալիս է եզրակացության Հին Կտակարանի և օրփեոսականության վարդապետությունների նմանության, հրեական Կտակարանից օրփիկների կախվածության մասին։

Որոշ հետազոտողներ նշում են, որ Արիստոբուլոս Ալեքսանդրացու հայացքներին մոտ փիլիսոփայական հայացքներ են ունեցել նաև հելլենիստական դարաշրջանի հրեա պատմիչները՝ Դեմետրիոսը (մ.թ.ա. 3-րդ դար), Եվպոլեմը (մ.թ.ա. 2-րդ դար) և Արտապանը (մ.թ.ա. 2-րդ դար)։ Արտապանը, օրինակ, փորձում էր Մովսեսական աստվածապետությունը կապել հունական գաղափարների շրջանակի հետ՝ պնդելով, որ Մովսեսը ոչ միայն հուդայականության, այլև Եգիպտոսի ու Հունաստանի հավատալիքների հիմնադիրն է։ Օրփեոսի լեգենդար ուսուցիչ Մուսեոսը, ըստ Արտապանի, ոչ այլ ոք էր, քան Իսրայելի օրենսդիրը։ Եվպոլեմը կարծում էր, որ հենց Մովսեսն է առաջինը հորինել այբուբենը։

Փիլոն Ալեքսանդրացի՝ հելլենիստական դարաշրջանի նշանավոր հրեա փիլիսոփա

Հելլենիստական դարաշրջանի ամենանշանավոր հրեա փիլիսոփան համարվում է Փիլոն Ալեքսանդրացին (հունարեն՝ Φίλων Αλεξανδρεύς)։ Փիլոն Ալեքսանդրացին (մ.թ.ա. մոտ 25 թ. – մ.թ. 41-ից հետո) իր տեսակետները շարադրել է Հնգամատյանի գլուխների և համարների մի շարք մեկնաբանություններում, աստվածաշնչյան թեմաներին նվիրված աշխատություններում և անկախ փիլիսոփայական տրակտատներում։ Փիլոնը, մեկնաբանելով Սուրբ Գիրքը, հաճախ Թորային պարտադրում էր Պլատոնական մեկնաբանություն, հակառակ դրա ակնհայտ իմաստին։ Այսպես, նա խոսում է Աստծո կողմից աշխարհի կրկնակի ստեղծման մասին։ Նրա կարծիքով՝ սկզբում ստեղծվել է գաղափարների ըմբռնելի աշխարհը, իսկ հետո միայն իրական, զգայական ընկալվող աշխարհը։ Աստվածաշնչի որևէ պատմություն կամ պատկեր բացատրելիս Փիլոնը ելնում էր այն մտքից, որ Թորայի հիմքը մարմնական և երկրայինից հոգու վերելքի նկարագրությունն է դեպի երկնային և աստվածայինի խորհրդածություն և ի վերջո, դեպի Աստծո խորհրդածություն։ Այդ կապակցությամբ Փիլոնն առաջարկում է «Իսրայել» անվան ստուգաբանությունը (יִשׂרָאֵל - Իսրաէլ)։ Նրա կարծիքով՝ Իսրայել էթնոնիմը պետք է մեկնաբանել որպես «Աստծուն տեսնելը»։ Փիլոն Ալեքսանդրացին զգալի ազդեցություն է ունեցել ընդհանրապես քրիստոնեական փիլիսոփայության և մասնավորապես «եկեղեցու հայրերի» ստեղծած քրիստոնեական դոգմատիկ փիլիսոփայության զարգացման վրա։ Փիլոն Հուդայի կարևորությունը հայրապետական մտքի համար որոշվում էր հիմնականում նրա դերով որպես միջնորդի աստվածաշնչյան և փիլիսոփայական ավանդույթների միջև։ Քրիստոնեական ուսմունքի հետ Փիլոնի շատ մտքերի մոտ լինելու պատճառով լեգենդ առաջացավ, որ նա գաղտնի քրիստոնյա էր, հետաքրքիր է, որ Փիլոնի ստեղծագործությունները հայտնի չէին միջնադարի հրեա փիլիսոփաներին, որոնք կարող էին միայն անուղղակի ձևով զգալ նրա գաղափարների միջնորդավորված ազդեցությունը։ Միայն 16-րդ դարում Ազարիա դե Ռոսիի շնորհիվ Փիլոնի ստեղծագործությունները կրկին հայտնի դարձան հրեաների շրջանում։

Անկանոն գրքեր և կեղծ մակագրություններ

Հելլենիստական ժամանակաշրջանը ականատես եղավ Հրեաստանում և՛ նրա սահմաններից դուրս հրեական հսկայական գրականության առաջացմանը, որը ոճով և բովանդակությամբ մոտ էր աստվածաշնչյան գրվածքներին։ Իրենց թեմաներով կամ մոտիվներով Թանախի հետ կապված, բայց հրեական կանոնում չներառված ստեղծագործությունների շարքում ընդունված է առանձնացնել երկու խումբ՝ անկանոն գրքեր և կեղծ մակագրություններ։ Անկանոն գրքերը հիմնականում պատմա-պատմողական և դիդակտիկ բնույթի անանուն գործեր են, իսկ կեղծ մակագրությունները տեսիլքների և հայտնությունների գրքեր են, որոնք վերագրվում են աստվածաշնչյան պատրիարքներին, թագավորներին, հերոսներին և մարգարեներին։ Հրեական ավանդույթում և՛ անկանոն գրքերը և կեղծ մակագրությունները սովորաբար կոչվում են «արտաքին գրքեր» (եբրայերեն՝ סְפָרִים חִיצוֹנִיִּים‎ - սֆարիմ խիցոնիիմ)։ Անկանոն գրքերի և կեղծ մակագրությունների մեծ մասն անկասկած պատմագիտական նշանակություն ունի։ Ընդ որում, դրանց որոշ մասը արժեքավոր են ոչ միայն իրենց պատմական կամ կրոնական, այլև փիլիսոփայական բովանդակությամբ։

• Սիրաքի որդու՝ Հիսուսի Իմաստության Գիրքը ամենահայտնի անկանոն գրքերից է, որի հեղինակավոր լինելը ճանաչում են ինչպես հրեա, այնպես էլ քրիստոնյա աստվածաբանները։ Վատիկանի օրենսգրքում գիրքը կոչվում է «Սիրախի խորիմաստությունը» (հուն․՝ Σοφία Σειράχ), Ալեքսանդրյան և Սինայական օրենսգրքում՝ «Սիրախի որդու Հիսուսի խորիմաստությունը» (հուն․՝ Σοφία Ιησου Υιου Σιράχ): Գոյություն ունի նաև գրքի եբրայերեն վերնագրի երեք տարբերակ՝ ספר בן סירא («Բեն Սիրայի գիրքը»), משלי בן סירא («Բեն Սիրայի առակները»), חכמת בן סירא («Բեն Սիրայի խորիմաստությունը»). Կաթոլիկ աշխարհում գիրքը հայտնի է նաև «Էկլեզիաստիկ» (լատին․՝ Ecclesiasticus)) անունով։ «Խորիմաստություն...» գրքի հեղինակը համարվում է Յեհոշուա Բեն Սիրան (լրիվ անունը՝ Շիմոն բեն Իեհոշուա բեն Էլիազար բեն Սիրա)։ Գիրքը գրվել է մոտավորապես մ.թ.ա․ 195-ից 170 ական թվականներին, եբրայերեն և հունարեն թարգմանվել է հեղինակի թոռան կողմից Ալեքսանդրիայում մոտավորապես մ.թ. ա. 132 թվականին։ Գիրքը բաղկացած է երեք մասից՝ բարոյախոսական (1–42 գլուխներ), Աստծո խորիմաստության փառաբանում բնության մեջ (42-43 գլուխներ), պատմագիտական (43-51 գլուխներ)։ Գրքում կենտրոնական տեղերից մեկը զբաղեցնում է Աստծո խորիմաստության մասին փիլիսոփայական և աստվածաբանական ուսմունքը, որը բարձրյալի բերանից դուրս է եկել ցանկացած ստեղծագործությունից առաջ և Նրա Խոսքն է։ «Դարեսկզբից առաջ Նա ինձ ծնեց, ասում է Իմաստությունն իր մասին և ես երբեք չեմ դադարի գոյություն ունենալ» (Սիր. 24.10): Ամենակարողի իմաստությունը դրսևորվում է ինչպես բնության մեջ, այնպես էլ հասարակության մեջ։ Նա «ինչպես ամպը ծածկեց երկիրը,- գրում է Բեն Սիրան,- պտտեց երկրի շուրջը և քայլեց անդունդի խորքերում. «Ծովի ալիքների վրա և ամբողջ երկրի վրա և ամեն ազգի ու ցեղի մեջ նա տիրապետություն ուներ» (Սիրա 24.5-6): Սակայն, Աստծո Իմաստությունը իր ամենաբարձր արտահայտությունն է գտել Օրենքի Գրքում։ Մովսեսի Թորան (հուն․՝ νόμον ον ενετείλατο ημιν Μωυσης) ընդունում էր աստվածային Իմաստությունը՝ իր ողջ անըմբռնելիությամբ, այնպես որ նույնիսկ «առաջին մարդը չհասավ դրա ամբողջական իմացությանը, ոչ էլ վերջինը ուսումնասիրեց այն, քանի որ նրա մտքերն ավելի ընդգրկուն են, քան ծովը և նրա մտադրություններն ավելի խորն են քան մեծ անդունդը» (Սիր. 24:30-31): Անհնար է միայն բանական միջոցներով հասնել Բարձրյալի Իմաստությանը, քանի որ մարդկային մտքի կարողությունները սահմանափակ են։ Բեն Սիրան զգուշացնում է. «Մի՛ փնտրիր քո հնարավորություններից դուրս այն, ինչը քեզ համար դժվար է և մի՛ փորձիր այն, ինչ քո ուժերից վեր է։ Ինչ պատգամված է քեզ, խորհիր դրա մասին. քանի որ քեզ հարկավոր չէ այն, ինչ գաղտնի է» (Սիր. 3:21-22): Բեն Սիրայի այս խոսքերը հիշատակվում են Թալմուդում (Խագիգա 13ա), Միդրաշիում (Բերեյշիտ Ռաբբա, VII), ինչպես նաև Մայմոնիդի կողմից «Ուղեցույց շփոթվածների համար» տրակտատում (գլուխ 32), որը պատում է մարդու կարողությունների և ճանաչողական սահմանների մասին։ Աստվածավախությունը (հուն․՝ φόβος Κυρίου) իմաստություն ձեռք բերելու միակ և ճշմարիտ ճանապարհն է, «որովհետև Իմաստությունն ու գիտելիքը համարվում են վախը Տիրոջ առաջ» (Սիր. 1:27):

«Incipit Liber Sapientie Salominis» (Գիրք Սողոմոնի իմաստության) ձեռագիրը «Codex Gigas» լատիներենով (Պոդլաժիցե, Չեխիա, 13-րդ դար)

• Սողոմոնի իմաստության գիրքը։ Ըստ Հրեական էլեկտրոնային համակարգի, Սողոմոնի իմաստության գիրքը դասվում է ոչ հավաստի գրվածքների շարքին։ Որոշ հետազոտողներ այն համարում են կեղծ արձանագրություն։ Գիրքը, ըստ երևույթին, գրվել է հունարեն Ալեքսանդրիայում մի անանուն հեղինակի կողմից (այսպես կոչված Պսևդո-Սողոմոն) կայսր Գայոս Կալիգուլայի օրոք (37–41 մ. թ.)։ Գրքի հունարեն անվանումն է՝ Σοφία Σαλωμώντος (Սոֆիա Սալոմոնտոս)։ Գիրքը հիմնականում հասցեագրված էր Ալեքսանդրիայի հրեաներին, ովքեր ընդունել էին հելլենական կրթություն։ Սակայն գրքի առաջին (ջատագովություն) մասի բովանդակությունը հուշում է, որ Պսևդո-Սողոմոնը նկատի է ունեցել նաև հեթանոս լսարանը։ Սողոմոնի Իմաստություն գրքի առաջին հինգ գլուխներն ուղղված են թերահավատների գաղափարների և էպիկուրականության գռեհիկ ձևափոխության դեմ։ Պսևդո-Սողոմոնը առարկում էր թերահավատներին, ովքեր հավատում էին, որ աշխարհը լի է չարությամբ, տառապանքով և անարդարությամբ՝ Արարչի անտարբերության և թողտվության պատճառով։ Գրքի հեղինակն առաջարկում էր երկրում չարի գոյության արդարացման իր տարբերակը՝ «Աստված մահը չի ստեղծել, գրում էր նա և չի ուրախանում ողջերի մահվամբ, որովհետև Նա ամեն ինչ ստեղծել է գոյության համար… Խաբեությունը մահ է պատճառում, սրբապիղծները բերել են այն թե՛ձեռքերով, թե՛ խոսքերով» (Իմաստ. 1:13-16): Այսպիսով, Պսևդո-Սողոմոնն արդարացնում է Աստծուն՝ ասելով, որ Արարիչը բացարձակ էակ է և բարի, չարությունն ու չգոյությունը (մահը) գալիս են մարդու չարությունից ու անխոհեմությունից։ Խորիմաստության Գրքի հեղինակը դատապարտում էր այն մարդկանց, ովքեր լի էին թերահավատությամբ և երկրային հաճույքները գերադասում էին հավերժությունից։ Իմաստունի կարծիքով՝ աշխարհը չի սահմանափակվում վշտի հովտով, յուրաքանչյուր ոք, ով գնում է Աստծո ճանապարհներով, կարող է գտնել հավերժության ամբողջությունը։ 6-9-րդ գլուխները կազմում են գրքի երկրորդ մասը և նվիրված են Աստծո Իմաստությանը։ Նա ոչ այլ ինչ է, քան Աստվածային զորությունը, որը դրսևորվում և բացահայտվում է տիեզերքում։ Մարդկային միտքը բարձրագույն իմաստության արտացոլումն է։ Հեղինակը աստվածային Իմաստությունը անվանում է «ամեն ինչի գեղանկարչուհի» (հունարեն՝ η πάντων τεχνιτις — խե պանտոն տեխնիտիս) (Իմաստ. 7:13-16): Նա այն անվանում էր նաև «Աստվածային էներգիայի մաքուր հայելի» (հունարեն՝ έσοπτρον ακηλίδωτον της του Θεου ενεργείας — էսոպտոն տես տու տխեու էներգեաս) (Իմաստ. 7։ 26) կամ նույնիսկ «ամենաբուժիչ Լոգոս» (հունարեն՝ λόγος ο։ πάντα ιώμενος — լոգոս խո պանտա խիոմենոս) (Իմաստ. 16:12): Գրքի վերջին մասը հիմնականում պատմաբանասիրական է, որտեղ Պսևդո-Սողոմոնը ներկայացնում է պատմության ավանդական աստվածաշնչյան տեսակետը՝ այն մեկնաբանելով որպես մարդկային ցեղի միակ ճանապարհ, որպես մարդկանց և Աստծո հարաբերությունների դրամա։
• Մակաբայեցիների չորրորդ գիրքը աստվածաշնչյան բովանդակությամբ պարականոն ստեղծագործություն է, որը ըստ առաջին վարկածի գրվել է մ.թ.ա. 1-ին դարում, Ալեքսանդրիայում, ըստ մեկ այլ վարկածի մ.թ. 1-ին դարում սիրիական Անտիոքում։ Այս աստվածաշնչյան բովանդակությամբ պարականոն ստեղծագործությունը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանի կողմից բնութագրվում է որպես փիլիսոփայական քարոզ՝ նվիրված հոգեկան հուզմունքների դեմ բարեպաշտ բանականության պայքարին։ Գրքի հեղինակության հարցում հետազոտողների միջև միասնական կարծիք չկա։ Դեռևս վաղ հայրապետության ժամանակներում եկեղեցու որոշ հայրեր այդ պարականոն ստեղծագործության հեղինակությունը վերագրում էին մեծ հրեա պատմիչ Հովսեփոս Փլավիոսին։ Սակայն այսօր գիտնականների մեծ մասը կտրականապես հերքում է այն փաստը, որ գիրքը պատկանում է նրա գրչին։ Մակաբայեցիների չորրորդ գիրքը կարելի է բաժանել երկու իմաստային մասի. առաջինը փիլիսոփայական ներածություն է, երկրորդը՝ երեց Եղիազարի, ինչպես նաև յոթ եղբայրների և նրանց մոր նահատակության պատմությունը։ Փիլիսոփայական ներածության մեջ հեղինակը դնում է իր գրքի հիմնական հարցը, այնուհետև այն բաժանում չորս ենթահարցերի՝ «Այսպես ուրեմն հարցնում ենք՝ արդյոք խոհեմությունը զսպում է կրքին, գրում է նա։ Եվ մենք քննարկում ենք՝ ի՞նչ է խոհեմությունը, իսկ ի՞նչ է կիրքը և քանի՞ տեսակի կրքեր կան։ Իսկ արդյո՞ք դրանք բոլորն են զսպվում խոհեմությամբ» (4 Մակ. 1։ 13-14)։ Այս հարցադրումները վկայում են ստոիցիզմի ազդեցության մասին, որոնց պատասխանները հեղինակը քաղում է հրեական ավանդապատումներից՝ վերացական փիլիսոփայական դիրքորոշումները հարստացնելով աստվածաշնչյան հերոսների կյանքի օրինակներով։ Հունական փիլիսոփայության և հրեական ավանդական փաստարկների միահյուսումը ամբողջությամբ բնորոշ է Մակաբայեցիների չորրորդ գրքին։ Այսպիսով, Թորայի պատվիրանները հեղինակի կողմից ներկայացված են որպես ստոիկական ինքնազսպման և ինքնակրթության ամենակատարյալ սկզբունքներ։ Այսպիսով, ամրակազմ մարդու տեղը զբաղեցնում էր այն անձը, ով վախենում էր Աստծուց և հետևում Նրա պատվիրաններին։ Իսկական հերոսությունը մեկնաբանվում է որպես բանականության հաղթանակ հույզերի նկատմամբ, որի շնորհիվ մարդ ձեռք է բերում տառապանքին համարձակորեն դիմանալու կարողություն։ Նման հերոսության օրինակ է Անտիոքոս Եպիփանեսի հալածանքների անթիվ զոհերի նահատակությունը։

Միջնադարյան հրեական փիլիսոփայություն

Միջնադարյան հրեական փիլիսոփայության ընդհանուր բնութագիր

Հրեական փիլիսոփայությունը միջնադարում զարգանում էր քրիստոնեական և իսլամական փիլիսոփայությանը զուգահեռ, ընդ որում այստեղ ելակետերը հանդիսանում էին նեոպլատոնականությունն ու արիստոտելականությունը։

Միջնադարյան հրեական փիլիսոփայությունն արագ զարգացում ապրեց 10-րդ դարի սկզբին մուսուլմանական Արևելքում ընդհանուր մշակութային վերածննդի ֆոնին և շարունակեց զարգանալ իսլամի երկրներում, Հյուսիսային Աֆրիկայում, Իսպանիայում և Եգիպտոսում մոտ 300 տարի։ Այդ ժամանակաշրջանի հրեաները խոսում, կարդում և գրում էին արաբերեն և այդպիսով կարողացան մասնակցել այդ դարաշրջանի ընդհանուր մշակույթի ստեղծմանը։ Այդ ժամանակաշրջանի հրեական փիլիսոփայության աշխատությունների մեծ մասը գրվել է հրեա-արաբերեն լեզվով։

12-րդ դարի վերջին իսլամական աշխարհում հրեական համայնքները անկում ապրեցին, այդ նույն ժամանակաշրջանում քրիստոնեական երկրներում (քրիստոնեական Իսպանիայում, հարավային Ֆրանսիայում և Իտալիայում) սկսեցին ի հայտ գալ փիլիսոփայական մտքի զարգացման առավել բարենպաստ պայմաններ։ Այդ ժամանակաշրջանի հրեական փիլիսոփայությունը նույնպես մեծապես հիմնված էր իսլամական փիլիսոփայական ավանդույթի աղբյուրների վրա, սակայն որոշ հրեա փիլիսոփաներ նույնպես կրել են քրիստոնեական սխոլաստիկայի ազդեցությունը։

Միջնադարյան հրեական փիլիսոփայության հիմնական ներկայացուցիչներ

• Սաադիա բեն Իոսեֆը (882-942) միջնադարի առաջին խոշոր հրեա փիլիսոփան էր և հրեական ռացիոնալիստական փիլիսոփայության հիմնադիրը։ Մութազիլիտների ազդեցության տակ նա փորձեց ստեղծել հրեական կալամ՝ օգտագործելով Պլատոնի, Արիստոտելի և ստոյիկների փիլիսոփայության հասկացությունները։ Նրա հիմնական փիլիսոփայական աշխատությունն է «Kitab al-Amanat wa-l-i'tikadat» («Հավատալիքների և կարծիքների գիրք», եբրայերեն վերնագիրը՝ «Սեֆեր էմունոտ վե-դեոտ»)։
• Իսահակ Իսրայելին (մոտ 855-955) հրեական փիլիսոփայության մեջ նեոպլատոնիզմի հիմնադիրն էր։ Նրա փիլիսոփայական աշխատությունների մեծ մասը թարգմանվել է արաբերենից եբրայերեն և լատիներեն, որոնցից ամենահայտնին «Քիթաբ ալ-Հուդուդ»-ն է («Սահմանումների գիրք», եբրայերեն անվանումը՝ «Սեֆեր հա-Գվուլիմ»)։

Ավիցեբրոնի «Տիկուն միդոտ հա-նեֆեշ» («Բարոյական որակների բարելավում») տրակտատի տիտղոսաթերթը

• Շլոմո բեն Եհուդա իբն Գաբիրոլ (մոտ 1021–մոտ 1058), լատինացված անուն՝ Ավիցեբրոն։ Նա նեոպլատոնիզմի ամենանշանակալի ներկայացուցիչն է փիլիսոփայության մեջ։ Իբն Գաբիրոլի փիլիսոփայական ուսմունքները շարադրված են «Մեկոր հայմ» («Կյանքի աղբյուր»), «Տիկուն միդոտ հա-նեֆեշ» («Բարոյական որակների բարելավում) և «Կետեր Մալհուտ» («Արքայական թագ») փիլիսոփայական պոեմում։ Չի պահպանվել «Մեկոր հայմ» գրքի արաբերեն բնագիրը, սակայն պահպանվել է լատիներեն ամբողջական թարգմանությունը («Fons vital»), որը լայն տարածում է գտել քրիստոնեական սխոլաստիկական շրջանակներում։ Դրա հեղինակը, որն այդ շրջանակներում հայտնի էր որպես Ավիցեբրոն կամ Ավեմցեբրոլ, ընդունվել է որպես մուսուլման կամ արաբ քրիստոնյա։
• Բահյա իբն Պակուդա (11-րդ դարի երկրորդ կես), հրեա բարոյական փիլիսոփա։ Իբն Պակուդայի հիմնական աշխատությունը «Կիտաբ ալ-հիդայա իլա ֆարաիդ ալ-կուլուբ» («Սրտի պարտականությունների վերաբերյալ ուսուցողական գիրք», եբրայերեն վերնագիրը «Հովոտ Ալևավոտ») տրակտատն է, որը գրվել է արաբերենով մոտ 1080 թվականին։ Այդ տրակտատում արտացոլված են փիլիսոփայության և միստիցիզմի տարբեր դպրոցների ազդեցությունը՝ նեոպլատոնիզմի, կալամի, սուֆիզմի և այլ ուղղությունների վրա։ Բահյան պատրաստակամությամբ մեջբերում է ինչպես հրեական, այնպես էլ մուսուլման հեղինակների աղբյուրները։
• Աբրահամ բեն Հիյա (1065-1136), լատինացված անունը՝ Սավասորդա։ Աբրահամ բեն Հիյան առաջինն է, ով գրել է փիլիսոփայական երկեր եբրայերենով։ Նրա փիլիսոփայական գաղափարները, որոնք արտացոլում են նեոպլատոնիզմի և արիստոտելականության ազդեցությունը, շարադրված են «Հեգիյոն հա-նեֆեշ հա-ացուվա» («Տխուր հոգու մտորումները») աշխատության մեջ և «Մեգալիտ հա-մեգալե» («Փրկիչի փաթեթը») մեսիական տրակտատում։
• Իոսեֆ բեն Յակով իբն Ցադիկը (մահ.՝ 1149) հեղինակ է «Սեֆեր հա-ոլամ հա-կատան» («Միկրոտիեզերքի գիրքը») տրակտատի, որը էկլեկտիկ նեոպլատոնական աշխատություն է՝ արիստոտելյան և կալամի ազդեցությունների ներքո, ըստ երևույթին, գրվել է որպես դասագիրք փիլիսոփայությունը սկսնակ ուսումնասիրողների համար։
• Մոշե բեն Յակով իբն Էզրա (մոտ․ 1055 – մոտ․ 1135), «Ալ-մակալա բի-լ-հադիկա ֆի մանա-լ-մաջազ վա-լ-հակիկա» («Դրախտային տրակտատ թաքնված և ճշմարիտ իմաստի մասին» ) աշխատության հեղինակն է, որը մասամբ թարգմանվել է եբրայերեն՝ հեղինակի կողմից տրված վերնագրի ներքո՝ «Ագուրատ հա -բոսեմ» – «Բուրմունքի լեռնաշղթան»)։
• Աբրահամ իբն Էզրա (1092 կամ 1093-1167), նշանավոր հրեա փիլիսոփա և բանաստեղծ։ Նրա փիլիսոփայական ասույթները ներկայացված են Աստվածաշնչի բազմաթիվ մեկնաբանություններում, որոնց իմաստը հաճախ քողարկվում է դիտավորյալ գաղտնագրված շարադրանքի ձևով։ Աբրահամ իբն Էզրան ենթարկվել էր նեոպլատոնիզմի ուժեղ ազդեցությանը։ Նրա ստեղծագործություններում հաճախ ի հայտ էին գալիս պանթեիստական մոտիվներ՝ նույնականացում կամ նրա ստեղծագործությունների և Աստծո միջև չափազանց մերձեցում։
• Եհուդա Հալևի (Հալևի) (մոտ 1075-1141), միջնադարի մեծագույն հրեա բանաստեղծներից մեկը, եղել է «Կիտաբ ալ-հիջայա վա-ադ-դալիլ ֆի նասր ադ-դին ազ-զալիլ» (Ապացույցների գիրք և փաստարկ՝ ի պաշտպանություն նվաստացած հավատքի») փիլիսոփայական աշխատության հեղինակը, որն առավել հայտնի է որպես «Սեֆեր հա-Կուզարի» («Խազարի գիրք»)։
• Աբրահամ բեն Դավիդ հա-Լևի իբն Դաուդ (մոտ 1110–մոտ 1180)։ Աբրահամ բեն Դավիդը առաջին հրեա Արիստոտելականն էր, «Ալ-Աքիդա ալ-Ռաֆիյա» («Վեհ հավատք», որը 1161 թվականին թարգմանվել է եբրայերեն որպես« Հա-Էմունահ հա-Նիսաա») աշխատության հեղինակն է։ Իբն Դաուդի աշխատությունն արտացոլում է Իբն Սինայի ազդեցությունը։ Հաստատելով հուդայականության և փիլիսոփայության էության նույնականությունը, Իբն Դաուդը սկսում է բացատրել արիստոտելիզմի մետաֆիզիկական հասկացությունները, այնուհետև մեջբերում է աստվածաշնչյան հատվածները, որոնք, իր կարծիքով, պարունակում են այդ հասկացությունների ակնարկներ։ Օգտագործելով այդ հասկացությունները՝ Իբն Դաուդը քննարկում է այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են Աստծո գոյությունը, Նրա միասնությունը, Աստվածային հատկանիշները, Աստծո գործողությունները (ներառյալ ստեղծագործությունը), մարգարեությունը և տերմինների այլաբանական մեկնաբանությունը, որոնք Աստծուն նմանեցնում են ստեղծված էակներին։
• Մոշե բեն Մայմոն (1135-1204), լատինացված անուն՝ Մայմոնիդ, հապավումը՝ Ռամբամ, ռուսական ավանդույթի համաձայն՝ Մովսես Մայմոնիդ կամ Եգիպտացի Մովսես՝ միջնադարյան հրեական փիլիսոփայության արիստոտելականության ամենախոշոր ներկայացուցիչը և առհասարակ, միջնադարի ամենանշանավոր հրեա փիլիսոփան։ Մայմոնիդը բարձր է գնահատել Արիստոտելին, ում ստեղծագործությունները նա կարդացել է արաբերեն թարգմանությամբ։ Մայմոնիդը իր ստեղծագործությունների նպատակը տեսնում էր որպես «Թորայի հաշտեցումը ճշմարիտ գիտության հետ», այսինքն՝ Արիստոտելի ուսմունքների հետ։ Եթե Փիլոն Ալեքսանդրացին մեկնաբանում էր պլատոնիզմի լույսի ներքո, ապա Մայմոնիդը բացատրության համար օգտագործում էր արիստոտելականությունը։ Մայմոնիդի հիմնական փիլիսոփայական աշխատություններից է «Մոլորվածների ուղեցույցը» (արաբ. «Դալալաթ ալ-խայրին», եբրայերեն՝ «Մորե Նևուհիմ»))։
• Հիլել բեն Սամուելը (մոտ 1220-1295) եղել է Իտալիայի առաջին հրեա փիլիսոփաներից մեկը, ով թարգմանել է «Պատճառների գիրքը» լատիներենից եբրայերեն և գրել «Թագմուլեյ հա-Նեֆեշը» («Հոգու պարգևները»)։ Իմանալով լատիներեն՝ նա կարողացավ օգտվել քրիստոնեական սխոլաստիկների, այդ թվում՝ Թոմաս Աքվինացու հայացքներից։ Նրա հայացքները նեոպլատոնական և արիստոտելյան գաղափարների խառնուրդ են։
• Լևի բեն Աբրահամ բեն Հայիմը (1240-1250 - ?) ռացիոնալիստ փիլիսոփա է, հայտնի է իր «Գթության ապարոշը» գրքով, որը ուժեղ դիմադրություն և ներհրեական հակասություններ էր առաջացրել, մասնավորապես՝ Սուրբ Գրքի նկատմամբ իր այլաբանական մոտեցմամբ։
• Լևի բեն Գերշոմ (1288-1344), լատինացված անունը՝ Լեո Գերսոնիդ, հապավումը՝ Ռալբագ՝ Մայմոնիդից հետո հրեա մեծագույն արիստոտելական։ Հիմնական աշխատությունը «Սեֆեր Միլհամոտ Հա-Շեմ»-ն է («Տիրոջ պատերազմների գիրքը»)։ Եղել է ականավոր աստղագետ և կարևոր ներդրում ունեցել մաթեմատիկայի բնագավառում։
• Մոշե Նարբոնի (1300?–1362?), արիստոտելական, Մայմոնիդի և արաբ փիլիսոփաների մեկնաբան, ինչպես նաև բժիշկ և բժշկության մասին տրակտատի հեղինակ։ Հաստատել է Աշխարհի մշտական սկզբնավորումը Աստծուց, ինչպես նաև մարդու՝ ակտիվ ինտելեկտին միանալու հնարավորությունը։
• Հասդայ բեն Աբրահամ Կրեսկաս (1340-1410) կամ Դոն Կրեսկաս-հրեական փիլիսոփայության մեջ արիստոտելականության կարևոր քննադատ։ Հասդայ Կրեսկասը առաջին եվրոպացիներից է, ով քննադատել է Արիստոտելին։ Իր փիլիսոփայության մեջ հակադրվել է Մայմոնիդին և Գերսոնիդին։ Հուդայականության մասին նրա պատկերացումների համաձայն՝ պատվիրանները պահելու և Աստծուն սիրելու նախապատվությունը տրվում է մարդու մտավոր արժանիքներին։ Գլխավոր ստեղծագործությունը «Օր Ադոնայ»-ն է («Տիրոջ լույսը»)։

Վերածննդի դարաշրջանի հրեական փիլիսոփայություն

Կրեսկայից հետո սկսվել է միջնադարյան հրեական փիլիսոփայության անկումը։ Այն կորցրել է իր նախկին ինքնատիպությունը և իր բովանդակությամբ դարձել ավելի էկլեկտիկ։ Փիլիսոփաների մեծամասնությունը ավելի շատ ուղղափառ դիրքորոշումներ են ընդունել։

Սակայն, որոշ հրեա մտածողներ, այնուամենայնիվ, փորձել են իրենց ստեղծագործություններում արտահայտել նոր դարաշրջանի` Վերածննդի միտումները։ Իցհակ բեն Իեհուդա Աբրավանելը (1437-1508) (իսպանական ավանդույթի համաձայն՝ Դոն Աբրավանել) առաջին հրեա գիտնականներից էր, ում փիլիսոփայական ստեղծագործություններում զգացվում է Վերածննդի հումանիստական գաղափարների ազդեցությունը։

Իցհակ Աբրավանելի ավագ որդին՝ Իեհուդա բեն Իցհակ Աբրավանելը (մոտ․ 1460-1523-ից հետո), հայտնի էր նաև որպես Լեոն Էբրեո կամ Լեո Հեբրեուս, իր փիլիսոփայական հայացքներով մոտ էր իտալացի հայտնի հումանիստ Պիկո դելլա Միրանդոլայի գաղափարներին։ Որոշ աղբյուրների համաձայն, հենց Պիկո դելլա Միրանդոլան է, ով իր մեզ չհասած դրախտային ներդաշնակության մասին ստեղծագործությունը նվիրել է երիտասարդ Եհուդա Աբրավանելին։ Նրա հիմնական աշխատությունը, որը գրել է իտալերեն, կոչվում է «Դիալոգներ սիրո մասին» (մոտ․ 1535)։ Աշխատության մեջ Եհուդա Աբրավանելը հանդես է գալիս որպես Վերածննդի դարաշրջանի նեոպլատոնական մեծագույն փիլիսոփաներից մեկը։ Սիրո նպատակը, ըստ Աբրավանելի, այն հաճույքն է, որ գտնում է սիրահարը՝ միաձուլվելով սիրո առարկայի հետ, որը բարու և գեղեցիկի մարմնավորումն է։ Սիրո բարձրագույն դրսևորումն այն ամենի միաձուլումն է, ինչը գոյություն ունի Աստծո հետ՝ որպես բարձրագույն բարության և բարձրագույն գեղեցկության մարմնացում։ Աշխարհի և Արարչի միջև փոխադարձ սերը ստեղծում է «սիրո շրջան»։ Տիեզերքի բոլոր տարրերը միավորված են այդ շրջանակում։ Լինելով նեոպլատոնիստ՝ Աբրավանելը միևնույն ժամանակ փորձել է իր պանենթեիստական և որոշ չափով հեդոնիստական հայացքները հաշտեցնել հուդայականության ոգու հետ։

Իոսեֆ Շլոմո Դելմեդիգո

Հրեա փիլիսոփա Էլիահու բեն Մոշե Աբբա Դելմեդիգոն (մոտ․ 1460-1497) կրել է քրիստոնեական պլատոնիզմի ազդեցությունը, գրել է մի շարք փիլիսոփայական աշխատություններ, այդ թվում՝ «Բհինատ հա-դատ» («Կրոնի ուսումնասիրությունը»)։ Այդ աշխատությունը հիմնված է արաբ փիլիսոփա և բժիշկ Իբն Ռուշդի տրակտատի վրա, որն ուսումնասիրել է փիլիսոփայության հարաբերությունները կրոնի հետ։ Էլիահու Դելմեդիգոն նույնպես նպաստել է եվրոպական փիլիսոփայության զարգացմանը՝ Վերածննդի դարաշրջանի իտալացի գիտնականներին ծանոթացնելով ինչպես Իբն Ռուշդի, այնպես էլ Մայմոնիդի ուսմունքներին։ Հայտնի գիտնական և փիլիսոփա Էլիահու Դելմեդիգոյի հետնորդ Իոսեֆ Շլոմո Դելմեդիգոն (1591-1655) հայտնի էր որպես Իոսեֆ Շլոմո (Սողոմոն) Ռոֆե (բժիշկ), հապավումը՝ Իաշար (Յաշար)։ Լինելով Գալիլեոյի աշակերտը՝ Ջոզեֆ Դելմեդիգոն առաջին հրեա մտածողն էր, ով աջակցեց Կոպեռնիկոսի հելիոկենտրոն համակարգին։ Նա նաև հերքեց երկրային և երկնային աշխարհների միջև եղած տարբերությունները։ Իոսեֆ Դելմեդիգոն քննադատել է Արիստոտելի ձևի մասին ուսմունքը, հավատալով, որ նյութականի և դրա որակների գաղափարը բավարար է աշխարհը բացատրելու համար։ Նա մերժել է նաև արիստոտելյան ուսմունքը ոլորտների անմարմին շարժումների մասին։ Հետևելով Պլատոնին՝ նա հոգին ճանաչել է որպես նյութ, որը միավորված է մարմնի հետ։ Իոսեֆ Դելմեդիգի ամենահայտնի աշխատանքը կոչվում է «Էյլիմ», որը ներկայացնում է աստղագիտության մեջ Կոպեռնիկյան հեղափոխության մանրամասն պաշտպանականը, ինչպես նաև Կոպեռնիկոսի հելիոկենտրոն համակարգը ավանդական հրեական տիեզերագիտության հետ համատեղելու փորձը։

Հրեական փիլիսոփայությունը Նոր ժամանակներում

Հրեական փիլիսոփայության առաջացման նախադրյալները Նոր ժամանակներում

Լուսավորության գաղափարները, որոնք սկիզբ են առել Անգլիայում 17-րդ դարի երկրորդ կեսին և լայն տարածում գտել Եվրոպայում 18-րդ դարում, պաշտպանվել են հրեա մտածողների կողմից։ 16-րդ և 17-րդ դարերում արևմտաեվրոպական հրեաների մեջ առաջացավ համայնքի հարուստ և ազդեցիկ անդամների մի շերտ, որոնք իրենց հարստության և լայնածավալ առևտրային կապերի շնորհիվ սերտ կապի մեջ մտան քրիստոնեական հասարակության էլիտայի հետ։ Ավելի ու ավելի հաճախ հրեաները դառնում էին եվրոպական արքունիքի ապրանքների հիմնական մատակարարներ, դրամահատներ, բանկիրներ և նույնիսկ դիվանագետներ։ Հրեական համայնքի հարուստ անդամները սկսում են նեղվել իրենց անորոշ իրավական կարգավիճակից,նրանցից ոմանք ընդունում են քրիստոնեություն՝ պետական ծառայության անցնելու, բանակում սպայի կոչում ստանալու կամ մի քաղաքում, որտեղ հրեաների մուտքը սահմանափակված էր, հաստատվելու համար։ Հենց Նոր ժամանակներում էր, որ առաջադեմ հրեա երիտասարդության մի փոքր մասը հնարավորություն ունեցավ ոչ միայն ավանդական կրոնական կրթություն, այլև եվրոպական աշխարհիկ կրթություն ստանալ։ Նրանցից շատերը պատրաստ չէին պարզապես հրաժարվել հրեական հավատքից և իրենց ցեղակիցների նվաստացած դիրքը ստիպեց նրանց հոգեկան ցավ ապրել և փիլիսոփայական լուծում փնտրել բուրժուական Եվրոպայի դինամիկ իրականության և Թորայի վրա հիմնված պահպանողական հրեական ապրելակերպի միջև եղած հակասության համար։ Այսպիսով, աստիճանաբար սկսեցին ի հայտ գալ գաղափարներ, որ ներկա պայմաններում սեփական ժողովրդի կողքին մնալու միակ միջոցը հրեա ժողովրդին նոր սոցիալական իրականության պահանջներին համապատասխան արդիականացնելն է։ Այդ հայացքները կոչվում էին «Հասկալա» (եբրայերեն՝ הַשְׂכָּלָה – լուսավորություն)։

Նոր ժամանակների հրեական փիլիսոփայության որոշ ներկայացուցիչներ

Փիլիսոփա և մանկավարժ Մոիսեյ Մենդելսոն Նկարիչ Ա. Գրաֆֆի դիմանկարը (1771)

• Բարուխ (Բենեդիկտ) Սպինոզա (1632-1677), Նոր շրջանի առաջին հրեա փիլիսոփա և Լուսավորության դարաշրջանի ականավոր եվրոպացի փիլիսոփա։ Թեև Սպինոզայի գլխավոր աշխատությունում՝ «Էթիկա»-ում շարադրված պանթեիստական համակարգը հակասում է ավանդական հրեական համոզմունքներին, որոշ գիտնականների կարծիքով, Սպինոզային հրեա փիլիսոփաների շարքում ընդգրկելու լուրջ հիմքեր կան։ Նախ՝ Սպինոզայի գաղափարների վրա ազդել են միջնադարյան հրեա մտածողները, հատկապես Մայմոնիդը և Կրեսկասը, ինչպես նաև Կաբալան։ Երկրորդ, Նոր ժամանակաշրջանի հրեա փիլիսոփաներն իրենք են քննարկել նրա գաղափարները՝ արտահայտվելով և՛ կողմ, և՛ դեմ։ Երրորդ, աստվածաշնչյան քննադատությունը, որը սկսել էր Սպինոզան, դարձավ հուդայականության ազատական մեկնաբանության հիմքերից մեկը, որին միացան լուսավորչական շրջանի շատ հրեա փիլիսոփաներ։ Բացի այդ, Սպինոզան զգալի ներդրում է ունեցել հրեական բանասիրության զարգացման գործում՝ գրելով «Հրեական քերականություն» աշխատությունը (1677)։
• Մոզես Մենդելսոնը (1729–1786), ում իսկական անունը Մոշե բեն Մենչեմ Մենդել էր, համարվում է հրեական լուսավորության ամենահայտնի փիլիսոփայական գործիչը։ 1763 թվականին Մենդելսոնի «Մետաֆիզիկական գիտելիքի որոշակիության մասին» աշխատությունը Գիտությունների թագավորական ակադեմիայի մրցույթում հաղթեց Կանտի աշխատությանը և այդ պահից Կանտը դարձավ նրա մշտական հասցեատերը։ Մենդելսոնը իր տեսակետները շարադրել է կրոնի և հուդայականության վերաբերյալ իր «Երուսաղեմ» աշխատության մեջ (1783), որը գրվել է Սպինոզայի աստվածաբանական-քաղաքական տրակտատի ազդեցության տակ։ Ինչպես Սպինոզան, Մենդելսոնը նույնպես պաշտպանում էր եկեղեցու և պետության տարանջատումը։ Փիլիսոփայի կարծիքով կրոնը ոչ այլ ինչ է, քան բանականության կրոն Լուսավորության ոգով։ Կրոնը բաղկացած է բանական և բարոյական ճշմարտություններից, որոնք հասանելի են բոլոր մարդկանց։ Հուդայականությունը, ըստ Մենդելսոնի, բացահայտված կրոն չէ, այլ բացահայտված օրենսդրություն։ Քանի որ դա կրոն է, հուդայականությունը համընկնում է բանականության կրոնի հետ։

Փիլիսոփա Սողոմոն Մայմոն

• Սողոմոն Մայմոն (1751-1800), իրական անունը՝ Շլոմո Հեյման, Լուսավորության դարաշրջանի ամենատաղանդավոր հրեա փիլիսոփաներից մեկը։ «Էսսե տրանսցենդենտալ փիլիսոփայության մասին» (գերմ.՝ "Versuch über die Transzendentalphilosophie"), աշխատությունում նա քննադատել է օբյեկտի կանտական ըմբռնումը և կանտական էթիկան։ Կանտի հանձնարարականով, ով հիացած էր իր քննադատի դատողությունների ընթացքով, այդ աշխատությունը լույս էր տեսել 1790 թվականին։ Իր հետագա աշխատություններում Սողոմոն Մայմոնը զարգացրեց կանտական փիլիսոփայության գաղափարները, մասնավորապես, կազմեց ընդարձակ մեկնաբանություն Մովսես Մայմոնիդի իր սիրելի ստեղծագործության՝ «Մորե Նևուխիմ»-ի վերաբերյալ, որտեղ նա վերլուծել էր այդ աշխատությունը Կանտյան տեսության համակարգի ոգով։ Շատ առումներով, Մայմոնի այդ աշխատությունները պահպանել են նրա անունը փիլիսոփայության պատմության մեջ՝ որպես Կանտի և Ֆիխտեի համակարգերի միջանկյալ օղակ։
• Նահման Կրոհմալ (1785-1840), հապավումը՝ Ռանակ, փիլիսոփա, պատմաբան, հուդայագիտության հիմնադիրներից մեկը։ Կրոխմալի հայացքները ձևավորվել են Մայմոնիդի և Ավրաամ Իբն Էզրայի, ինչպես նաև գերմանացի փիլիսոփաներ Կանտի, Շելինգի և հատկապես Հեգելի ազդեցությամբ։ Կրոխմալի հիմնական աշխատությունը «Մորե Նևուխեյ հա-զման»-ն է («Մեր ժամանակի տատանումների ուղեցույցը», 1851)։
• Սողոմոն Ֆորմշտեխեր (1808-1889), փիլիսոփա և հուդայականության ռեֆորմիստական շարժման առաջնորդ։ Իր «Ոգու կրոնը» (1841) լայնածավալ համակարգված աշխատության մեջ, որը գրվել է հիմնականում Շելինգի գաղափարների ազդեցության տակ, Ֆորմշտեխերը փորձել է տեսական հիմնավորում տալ հուդայականության ազատագրման և բարեփոխման շարժումների համար։ Հուդայականությունը նրա կողմից դիտվում է առաջին հերթին որպես գաղափար, որի արժեքը բացահայտվում է մարդկության աստիճանական առաջադիմական զարգացման, այսինքն՝ բարոյական գիտակցության մակարդակի բարձրացման գործընթացում։
• Մորից (Մոշե) Լացարուս (1824-1903), փիլիսոփա և հոգեբան, այսպես կոչված ժողովուրդների հոգեբանության հիմնադիր։ Հրեական խնդիրների վերաբերյալ Լացարուսի ամենանշանակալի աշխատությունը «Հուդայականության էթիկան» է։ Ըստ Լացարուսի հայեցակարգի, հրեական հոգու էությունը ամուր պահպանվում է իր անկախության մեջ, հիմնականում բարոյական ոլորտում, իսկ հուդայականության էությունը կայանում է կյանքի սրբացման մեջ, այսինքն՝ բոլոր առօրյա գործողությունների հոգևորացման մեջ՝ դրանք ենթարկելով բարձրագույն բարոյական օրենքին, որի աղբյուրը պարունակում է հենց Աստծո էության մեջ, այլ ոչ թե կամքի և հրամանի գործողության մեջ։

Ժամանակակից հրեական փիլիսոփայություն

Նեոկանտիզմ և հուդայականություն

Հերման Կոհեն (1842-1918), Մարբուրգի նեոկանտական դպրոցի հիմնադիր, հայացքները հուդայականության մասին շարադրել է «Խոհեմության կրոնը ըստ հրեական աղբյուրների» (1919) գրքում։ Կոհենը հուդայականությունը դիտում էր որպես բանականության կրոն, ավելի ճիշտ՝ պրակտիկ բանականություն՝ կանտյան իմաստով, բայց նա փորձեց այդ հայեցակարգի մեջ ներմուծել կրոնական կյանքի այն ասպեկտները, որոնք իրենց բնույթով ավելի անհատական էին։ Կոհենի համար (վաղ շրջանում) Աստված մետաֆիզիկական սուբստանցիա չէր, այլ գաղափար, որը հաղթահարում է բարոյականության և բնության անջրպետը։ Եթե իր վաղ ստեղծագործություններում Կոհենը Աստծուն անվանում էր գաղափար, ապա իր հետագա աշխատություններում նա արդեն Աստծուն նույնացնում էր կեցության հետ։ Կեցությունն ու լինելիությունը, Աստված և աշխարհը միշտ մնում են տարբեր, բայց նրանց միջև կա մի հարաբերություն, որը Կոհենն անվանում էր «համահարաբերակցություն»։ Աշխարհը չի կարող գոյություն ունենալ առանց Աստծո, բայց Աստված նշանակություն չունի առանց աշխարհի։ Մարդը Աստծո գործընկերն է արարման գործում։ Իր վերջին գրքում Կոհենը օգտագործել է այդ գաղափարները՝ մեկնաբանելու հրեական համոզմունքները և կրոնական պրակտիկան՝ համատեղելով էթիկական միաստվածության գաղափարը կրոնի անձնական ասպեկտի հետ։ Հերման Կոհենի աշակերտներից էր ռուսաստանցի հրեա փիլիսոփա Մատվեյ Կագանը (1889-1937)։ Կոհենի նշանավոր աշակերտներից էր Էռնստ Կասիրերը։ Բանաստեղծ Բորիս Պաստեռնակը նույնպես սովորել է Կոհենի հետ, ըստ Պաստեռնակի հուշերի, Կասիրերը նրան հրավիրել է Բեռլին՝ փիլիսոփայության հետագա ուսումնասիրությունների համար։

Լեո Բեկը գրել է «Հուդայականության կենտրոնը» գիրքը՝ որպես պատասխան Ա. ֆոն Գարնակի «Քրիստոնեության կենտրոն»-ին։ Դրանում նա բացահայտել է հուդայականության էությունը նեոկանտիզմի հիման վրա՝ բանավիճելով էքզիստենցիալիզմի հետ։ Նա նաև ականավոր հրեա հասարակական գործիչ էր և վերապրել էր Հոլոքոստը։

Հրեական էքզիստենցիալիզմը և երկխոսության փիլիսոփայություն

Փիլիսոփա Լև Շեստով

• Լև Իսաակովիչ Շեստով (1866-1938), իսկական անունը Իեհուդա Լեյբ Շվարցման, հակառացիոնալիստական, էկզիստենցիալիստական ուղղության փիլիսոփա։ Աստված, ըստ Շեստովի, չի կարող կապված լինել լոգոսի գաղափարի հետ, քանի որ Աստվածությունը բանականությունից և բարոյականությունից դուրս է։ Այդ առումով նա Աթենքի փիլիսոփայությունը հակադրել է Երուսաղեմի փիլիսոփայությանը։ Ըստ Շեստովի, Երուսաղեմի փիլիսոփայությանը խորթ է ցանկացած ռացիոնալիզմ և լոգոկենտրոնիզմ։
• Ֆրանց Ռոզենցվեյգ (1886-1929), էկզիստենցիալիստ փիլիսոփա։ Հեգելի ռացիոնալիզմից հիասթափված Ռոզենցվեյգը կյանքի իմաստը փնտրելու համար դիմեց կոնկրետ անհատական և կրոնական հավատքի գոյությանը։ Իր «Փրկության աստղը» (1921) գրքում Ֆրանց Ռոզենցվեյգը ձևակերպեց «նոր մտածողություն», որը համատեղում է փիլիսոփայությունը աստվածաբանության հետ և բխում է ոչ թե վերացական հասկացություններից, այլ անհատի տառապանքից, անհանգստությունից և կարոտից։ Հետևաբար, նրա կարծիքով, յուրաքանչյուր հրեա պետք է կատարի կրոնական օրենքի միայն այն դրույթները, որոնք նա կարող է իրականացնել տվյալ էկզիստենցիալ իրավիճակում։
• Մարտին (Մորդեհայ) Բուբեր (1878-1965), ամենահայտնի հրեա էկզիստենցիալիստ փիլիսոփան է։ Բուբերը ստեղծել է էկզիստենցիալիզմի յուրահատուկ ձև՝ երկխոսական փիլիսոփայություն, որի ամենաամբողջական բացահայտումը նրա «Ես և դու» գիրքն է (1923)։ Ըստ Բուբերի, մարդը կարող է վերաբերվել աշխարհին երկու ձևով, այդ հարաբերությունները որոշվում են «առաջնային բառերով»՝ «Ես-դու» և «Ես-Նա»։ «Ես-դու» հարաբերությունը երկու սուբյեկտների (անձանց) հարաբերություն է, այն բնութագրվում է փոխադարձությամբ։ Ես-Նա հարաբերությունը սուբյեկտի (անձի) և առարկայի (իրի) միջև հարաբերություն է, որտեղ սուբյեկտը գերիշխում է օբյեկտի վրա և օգտագործում այն։ Մարդու համար հավերժական «Դուք»-ն Աստված է։ Աստծո և մարդու իրական երկխոսությունը կարող է տեղի ունենալ միայն համայնքում։ Ըստ Բուբերի՝ նման համայնք ստեղծելը հուդայականության կենտրոնական խնդիրն է։ Որոշ առումներով Բուբերի հետևորդը կարելի է համարել 20-րդ դարի հայտնի փիլիսոփա Էմանուել Լևինասին (1905-1995), ում աշխատության մեջ զգալի տեղ է հատկացված հրեական հիմնախնդիրներին։ Լեո Շտրաուսը որոշ վերապահումներով համարվում է էկզիստենցիալիստ։

Հուդայականության կրոնական փիլիսոփայությունը 20-րդ դարում

Աբրահամ Իցհակ հա-Կոհեն Կուկ

• Աբրահամ Իցհակ հա-Կոհեն Կուկ (1865-1925), ռաբբի և փիլիսոփա, կրոնական սիոնիզմի փիլիսոփայական հայեցակարգի հեղինակ, ըստ որի Իսրայել պետության ստեղծումը մեսիական փրկության սկիզբն է։ Իր բազմաթիվ աշխատություններում մշակել է յուրահատուկ միստիկ փիլիսոփայություն, որոնցից գլխավորը «Օրոտ հա կոդեշ»-ն է («Սրբության լույսերը», 1964)։ Աշխատություններում զարգացրել է Աստծո ներունակության ներկայության գաղափարը ողջ ստեղծագործության մեջ (ընդ որում Աստված նույնական չէ ստեղծվածին)։ Աբրահամ Կուկը գրել է ողջ իրականության միասնության և ներդաշնակության մասին։ Կուկին է վերագրվում այն միտքը, որ անհատական և տիեզերական ապաշխարությունը մարդուն և աշխարհին Աստծուն մոտեցնելու միջոց է։
• Իոսեֆ Դով հա-Լևի Սոլովեյչիկ (1903-1993), 20-րդ դարի խոշորագույն կրոնական հեղինակություններից է։ Իր աստվածաբանական և փիլիսոփայական դիրքը նա ուրվագծել է «Իշ հա-Հալախա» («Հալախայի մարդը», 1944), «Միայնակ հավատացյալը» (1965) և այլ գրքերում։ Սոլովեյչիկի միտքը կենտրոնացած է աշխարհում մարդու դիրքի վերլուծության վրա։ Մարդը համարվում է և՛ պասիվ, և՛ ակտիվ սկզբունք, պատճառ և հետևանք, օբյեկտ և սուբյեկտ։ Ապրելով Հալախայի համաձայն՝ մարդը դառնում է սեփական կյանքի տերը։ Նրա կյանքը սրբացված է, մարդն ու Աստված մտնում են մտերիմ, անձնական հաղորդակցության մեջ։ Ըստ Սոլովեյչիկի՝ միայն Հալախայի կագադրագրերի պահպանումն է մարդուն ավելի մոտեցնում Աստծուն։ Սոլովեյչիկը շեշտում է, որ Հալախան սրբազան չի ճանաչում այն, ինչը չի սրբացվել մարդու կողմից։
• Էլիզեր Բերկովիչ (1908-1992), հայտնի փիլիսոփա, հեղինակ է այնպիսի գրքերի, ինչպիսիք են «Աստված, մարդ և պատմություն», «Հավատքը աղետից հետո»։ Բերկովիչը ստեղծել է հրեա ժողովրդի պատմության փիլիսոփայության ինքնատիպ հայեցակարգ։
• Էմիլ Ֆակենհայմ (1916–2003), աշխատել է Հոլոքոստից հետո հրեաների խնդիրների վրա, որոնք ինքն է վերապրել։

Ժամանակակից իսրայելական փիլիսոփայություն

• Իեշայահու Լեյբովիչ (1903-1994), իսրայելացի փիլիսոփա, «Հուդայականություն, հրեական ժողովուրդ և Իսրայել պետություն» (1975) գրքի հեղինակ, որը ժամանակին մեծ հնչեղություն է ունեցել և մեծ վիճաբանություններ առաջացրել հրեա գիտնականների շրջանում։

Պրոֆեսոր Էլիզեր Շվեյդ, 2008

• Գերշոմ (Գերհարդ) Շոլեմ (1897-1982), իսրայելցի փիլիսոփա, «Հրեաները և հուդայականությունը ճգնաժամի մեջ» (1976) գրքի հեղինակ։ Հուդայականությունը, ըստ Շոլեմի, ներառում է «կրոնական հասկացություններ» (արարում, հայտնություն, փրկություն) և «բարոյական հասկացություններ» (Աստծո սեր, Աստծո վախ, խոնարհություն, սրբություն)։ Այդ «բարոյական հասկացությունները» ընկած են Թորայի պատվիրանների հիմքում և ձևավորում են կրոնական էթիկան։ Շոլեմը դեմ էր աշխարհիկությանը և կրոնական էթիկայի պահպանմանը, սիոնիզմի նպատակը, ըստ Շոլեմի, պետք է լիներ հրեաներին «սուրբ ժողովրդի» վերածելը։
• Նաթան Ռոտենշտրայխ (1914-1993), իսրայելցի փիլիսոփա, ով գրել է մի շարք գրքեր ժամանակակից հրեական խնդիրների մասին՝ «Ալ-հա-կիյում հա-իեխուդի բա-զման հա-զե» («Ժամանակակից հրեական կեցության մասին», 1972), «Իյունիմ բա-ցիոնուտ բա-զման հա-զե» («Ժամանակակից սիոնիզմի ուսումնասիրություններ», 1977), «Իյունիմ բա –մախաշավա հա-իեհուդիտ բա-զման հա-զե» («Ժամանակակից հրեական մտքի ուսումնասիրություններ», 1978)։ Ռոտենշտրայխի հետաքրքրությունները կենտրոնանում էին հրեական ավանդույթի և ժամանակակից հրեական կեցության միջև փոխհարաբերությունները հասկանալու ցանկության վրա։
• Էլիզեր Շվեյդ (1929-2022), իսրայելցի փիլիսոփա, ով իր բազմաթիվ հոդվածներում և գրքերում արտահայտել է հրեական ինքնագիտակցության ճգնաժամը, որը կրել են իսրայելցի շատ բնիկներ։ Էլիզեր Շվեյդը հեղինակ է այնպիսի հայտնի գրքերի, ինչպիսիք են «Հա-իեհուդի հա-բոդեդ վե-հա-յահադուտ» («Հուդայականությունը և միայնակ հրեան», 1974), «Բեյն օրտոդոկսիա լե-հումանիզմ դատի» («Ուղղափառություն և կրոնական հումանիզմ», 1977), «Դեմոկրատիա վե-հալախա» ( «Ժողովրդավարություն և հալախա», 1978)։
• Յուվալ Շտայնից (ծնվ․` 1958), պրոֆեսիոնալ փիլիսոփա և մի շարք գրքերի հեղինակ։ Նա քաղաքականություն է տեղափոխվել Պլատոնի պետական իդեալով և ներկայումս (2010) զբաղեցնում է ֆինանսների նախարարի պաշտոնը։

Հումանիստական հուդայականություն

Հումանիստական կամ աշխարհականացման հուդայական շարժման հիմնադիրը համարվում է փիլիսոփա Շերվին Թեոդոր Վայնը (1928-2007)։ Հումանիստական հուդայականության ուսմունքը Վայնն արտահայտել է իր «Նոր ուղի հուդայականության մեջ։ Հրեա լինել՝ հավատալով բանականությանը և ինքնագնահատականին» ծրագրային գրքում (1985)։ Այդ գրքում նա առաջարկում է հրաժարվել հուդայականության կրոնական բովանդակությունից։ Փոխարենը Վայնն առաջարկում է ոչ կրոնական, հումանիստական այլընտրանք։ Նա առաջարկում է հրեա լինելու արմատապես նոր ուղի, հրեական ազգային տոների, արարողությունների և ծեսերի նոր (աշխարհիկ) բովանդակություն, նոր (աշխարհիկ) վերաբերմունք խառն ամուսնությունների և հուդայականություն ընդունելու նկատմամբ։ Վայնի հայեցակարգը սուր քննադատության է արժանացել բազմաթիվ հրեա գիտնականների և փիլիսոփաների կողմից։

Ծանոթագրություններ

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հրեական փիլիսոփայություն» հոդվածին։