Հյուսիսային Մակեդոնիայի պատմություն
| Ենթակատեգորիա | • պատմություն • Համաշխարհային պատմություն • Եվրոպայի պատմություն  | |
|---|---|---|
| Թեմայով վերաբերում է | Հյուսիսային Մակեդոնիա | |
| Երկիր | Հյուսիսային Մակեդոնիա | |
Հյուսիսային Մակեդոնիայի պատմություն, 1945 թվականին Հարավոսլավիայի Դաշնային Ժողովրդական Հանրապետության կազմում ստեղծվել է Մակեդոնիայի Ժողովրդական Հանրապետությունը (1963 թվականի հուլիսի 7-ից՝ Մակեդոնիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն), որը 1991 թվականին՝ դաշնության փլուզումից հետո, ձեռք է բերել անկախություն։ Մակեդոնացի (սլավո-մակեդոնացի) ժողովուրդը համեմատաբար երիտասարդ է, քանի որ ձևավորվել է միայն 20-րդ դարում։ Այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը կապ չունի անտիկ Մակեդոնական թագավորության պատմության վաղ շրջանի հետ։ Ժամանակակից Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետության տարածքում «Իլիականի» ստեղծման դարաշրջանում (մ․թ․ա․ 8-րդ դար) բնակվում էին պեոնացիների ցեղերը։
Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում Հյուսիսային Հունաստանի տարածքում ձևավորվել է Հին Մակեդոնիայի պետությունը, որը ենթարկել է Հին Հունաստանի քաղաք-պետություններին, վերահսկողություն հաստատել է նաև այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքի վրա և Ալեքսանդր Մեծի կառավարման շրջանում դարձավ հսկայական հելլենիստական կայսրության հիմքը։ Այդ կայսրությունը տարածվել է մինչև Հնդկաստան ու Եգիպտոս, տարածելով հունական լեզուն և մշակույթը տարածաշրջանում։ Ալեքսանդրի մահից հետո նրա տերությունը բաժանվել է, իսկ մ․թ․ա․ 2-րդ դարում մակեդոնական պատերազմների հետևանքով ողջ աշխարհագրական Մակեդոնիան նվաճվել է Հռոմեական Հանրապետության կողմից։ Հաջորդ մի քանի դարերի ընթացքում աշխարհագրական Մակեդոնիայի ողջ տարածաշրջանը մնաց որպես հռոմեական պրովինցիա և այդ կարգավիճակով 395 թվականին ընդգրկվել էԱրևելյան Հռոմեական կայսրության (Բյուզանդիայի) կազմում։
Աշխարհագրական Մակեդոնիայի պատմության նոր փուլը սկսվել է 6-րդ դարում, երբ այս տարածքներում բնակություն էին հաստատել հին սլավոնները։ Դրանից հետո Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը փոխարինողաբար գտնվել է Բյուզանդական կայսրության և Բուլղարական թագավորությունների կազմում, իսկ նրա պատմությունը հանդիսացավ բուլղար ժողովրդի պատմության մի մասը։ Հինգ դար տևած օսմանյան տիրապետությունից հետո, ինչպես նաև 1912-1913 թվականների Բալկանյան պատերազմների հետևանքով, Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը մտել է հարավոսլավական պետության կազմի մեջ՝ Վարդարյան բանովինայի անվամբ, և սկսվել է նրա բնակչության տարանջատման գործընթացը Բուլղարիայից։ Առանձին պետական կազմավորում Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում առաջին անգամ ստեղծվել է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո՝ նոր դաշնային հարավոսլավական պետության շրջանակներում։ Հարավոսլավիայի փլուզումից հետո ստեղծվել է անկախ պետություն, որը, հարևանների հետ առաջացած լարվածության հետևանքով, իր պատմության «հնադավիթացման» (անտիկվիզացիայի) քաղաքականության և հարևանների պատմության յուրացման փորձերի պատճառով ՄԱԿ-ում ընդունվել է ժամանակավոր անվամբ՝ «Նախկին Հարվոսլավիայի Հանրապետություն Մակեդոնիա»։ 2019 թվականին ստորագրված Պրեսպայի համաձայնագրից հետո նոր պետությունը հրաժարվել է իր պատմության «հնագույն» քաղաքականությունից և հարևանների նկատմամբ հավակնություններից՝ ընդունելով «Հյուսիսային Մակեդոնիա» անվանումը, ինչը տարբերակում է այն պատմական Մակեդոնիայից։
Մինչպատմական շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ըստ հնագիտական ապացույցների՝ ժամանակակից Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը բնակեցվել է առնվազն նեոլիթյան դարաշրջանից: Աշխարհագրական Մակեդոնիայի տարածքում տեղի է ունեցել նեոլիթյան մշակույթների միգրացիան Անատոլիայից դեպի Եվրոպա։
Հին Պեոնիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].svg)
Սկսած ամենահին ժամանակներից՝ այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում մեծ էթնիկական բազմազանություն էր տիրում։ Սա պայմանավորված էր այն փաստով, որ այդ տարածքն իր հասանելիության պատճառով հաճախ ենթարկվում էր արշավանքների կամ խաղաղ ճանապարհով գրավվում տարբեր ժողովուրդների կողմից, որոնք եկել էին հարավ-արևմուտքից, հյուսիսից, արևելքից կամ Փոքր Ասիայից։
Հնագույն ժամանակներում այստեղ ապրում էին բազմաթիվ ցեղեր՝ էպիրական, իլլիրիական, պեոնիական, թրակիան և այլք։ Այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքն առանձնապես առնչություն չուներ մակեդոնական պետության կենտրոնի հետ, որը գտնվում էր ներկայիս Հունաստանի տարածքում։ Այստեղ հիմնականում բնակվում էին պեոնիական ցեղերը։ Պեոնիական թագավորությունն գոյություն ուներ մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակում՝ Մակեդոնիայի և Թրակիայի միջև։ Պեոնիացիները բնակվում էին Աքսիոս (այսօրվա Վարդար) գետի արևմուտքում և Մեսսապիա (Μεσσάπιον, «Միջգետնյա») լեռան արևելքում ընկած տարածքում, որը, հավանաբար, նույնական է Օսոգովսկա Պլանինա լեռնաշղթային։ Նրանց բնակության հարավային սահմանը գտնվում էր Աքսիոս գետին միացող Էրիգոն (այսօրվա Ցռնա) և Աստիբա (այսօրվա Բրեգալնիցա) գետերի ստորոտում, իսկ հյուսիսային սահմանը՝ մոտավորապես պեոնիական մայրաքաղաք Բիլազորայի (այժմ՝ Վելես) և Սկուպի քաղաքի (այժմ՝Սկոպիե, Հյուսիսային Մակեդոնիայի մայրաքաղաք) միջև։ Մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի կեսերին նրանք հետ են մղվել համախմբված մակեդոնացիների կողմից։ Պեոնիայի տարածքում մակեդոնացիները գրավել էին Աքսիոս գետի երկայնքով ձգվող նեղ շերտ, որը տարածվում էր ցամաքի խորքը՝ մինչև Պելլա և ծով։
Հին Մակեդոնիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքն առնչություն չի ունեցել Հնագույն Մակեդոնիայի վաղ շրջանի հետ։ Մ.թ.ա. 8-րդ դարում Հունաստանի տարածքում՝ Էդեսայի շրջանում, ձևավորվել էր Հնագույն Մակեդոնական պետությունը, որի ղեկին կանգնած էին Արգեադների դինաստիայի ներկայացուցիչները։ Ըստ լեգենդի, մակեդոնացիների առաջին թագավորը եղել է Պերդիկկա I-ը (մոտավորապես մ.թ.ա. 707 -660 թվական.)։ Մ.թ.ա. 5-րդ դարում Մակեդոնիայի տարածքը զգալիորեն ընդարձակվել է։ Նրա մայրաքաղաք է դարձել Պելլան, թագավորական իշխանությունն ամրապնդվել է, բանակը վերակազմավորվել է, և սկսվել է մետաղական հանքավայրերի ակտիվ շահագործումը։ Բացի այդ, հունական քաղաք-պետությունների (պոլիսների) մշակութային ազդեցությունը հետևողականորեն մեծանում էր։ Չնայած մակեդոնացիների հելլենական ծագմանը, հույները նրանց համարում էին բարբարոսներ՝ հիմնականում նրանց ցածր մշակութային մակարդակի և Մակեդոնիայի ոչ ժողովրդավարական կառավարման համակարգի պատճառով։
Ֆիլիպ II-ի (մ.թ.ա. 359 -336 թվական.) կառավարման ժամանակ Մակեդոնիան իր իշխանությունը հաստավտել է Էգեյան ծովի ափերին, ներառյալ Խալկիդիկի թերակղզին, ինչպես նաև Թրակիայի որոշ հատվածներ։ Այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքից Մակեդոնիայի կազմում ընդգրկվել է Օհրիդ լճի շրջակայքը։ Բացի այդ, Ֆիլիպը Մակեդոնիայի գերիշխանությունը հաստատել է Թեսալիայում և Էպիրոսում։
Մ.թ.ա. 338 թվականին՝ Քերոնեայի ճակատամարտից հետո, ամբողջ հինցամաքային Հունաստանը անցավ Ֆիլիպ II-ի վերահսկողության տակ։ Նրա որդին՝ Ալեքսանդր III Մակեդոնացին (մ.թ.ա. 336 -323 թվական.), շարունակել է հոր նվաճումները։ Ընդհանուր հունական արշավների ընթացքում նա գրավել է Պարսկական կայսրությունը, նվաճել է Եգիպտոսը, Բակտրիան ու Սողդիանան և հասավ մինչև Հնդկաստան։
Հին Հռոմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մ.թ.ա. 3-րդ դարի վերջում Մակեդոնիան բախվել է ավելի հզոր հակառակորդի՝ Հռոմեական հանրապետության։ Առաջին և Երկրորդ մակեդոնական պատերազմների ընթացքում թագավոր Ֆիլիպ V-ը պարտություն է կրել։ Մ.թ.ա. 197 թվականին Կինոսկեֆալայի ճակատամարտում Մակեդոնիայի բանակի ջախջախումից հետո երկիրը ստիպված հրաժարվել է Թրակիայից, Թեսալիայից և Իլլիրիայից, ինչպես նաև կորցրել է իր նավատորմը։ Թագավոր Պերսևսի կողմից կազմակերպված հակահռոմեական կոալիցիան նույնպես ձախողվել է։ Մ.թ.ա. 171-168 թվականներին ընթացած Երրորդ Մակեդոնական պատերազմի արդյունքում, որը վճռվել է Պիդնայի ճակատամարտով, Մակեդոնական պետությունը դադարել է գոյություն ունենալ։ Երկիրը բաժանվել է չորս ինքնավար վարչական միավորների։ Վերջապես, մ.թ.ա. 146 թվականին՝ Անդրիսկոսի ապստամբության ճնշումից հետո, ամբողջ աշխարհագրական Մակեդոնիայի տարածքը միացվել է Հռոմեական հանրապետությանը՝ դառնալով Մակեդոնիայի նահանգ։
_(3).jpg)
Հռոմեական Մակեդոնիայի նահանգի կենտրոնը դարձավ Թեսաղոնիկեն (Սալոնիկ)։ Կառավարումը իրականացվում էր սկզբում Հռոմեական սենատի կողմից նշանակված պրետորների, իսկ ավելի ուշ՝ լայն լիազորություններ ունեցող պրոկոնսուլների կողմից։ Քաղաքները որոշակի ինքնակառավարում պահպանլ են։ Մակեդոնիայի՝ Հռոմեական հանրապետության կազմում ընդգրկվելը նպաստել է երկրի սահմանների պաշտպանությանը հարևան ցեղերի արշավանքներից, ինչպես նաև խթանել է քաղաքների աճը, առևտրի զարգացումը և տրանսպորտային հաղորդակցության ընդլայնումը։ Հատկապես մեծ նշանակություն ունեցավ հռոմեական Վիա Էգնատիա (Via Egnatia) ճանապարհը, որը միացնում էր Դյուրրախիոնը (այժմ՝ Դուրրես, Ալբանիա) Թեսաղոնիկեին և Բոսֆորին՝ դառնալով Իտալիայից Փոքր Ասիա տանող հիմնական առևտրային ուղին։ Մ.թ.ա. 1-ին դարի վերջում Մակեդոնիան դարձավ հռոմեական քաղաքացիական պատերազմների թատերաբեմ, սակայն Օկտավիանոս Ավգուստոսի հաղթանակից հետո երկիրը վայելել է ավելի քան 200 տարվա կայունություն։ I դարի մեծածավալ հռոմեական էքսպանսիան Մակեդոնիան վերածել է կայսրության ներքին նահանգի։ Այս ժամանակահատվածում Մակեդոնիայում սկսել է տարածվել քրիստոնեությունը։ Գործք Առաքելոց գրքի համաձայն, առաջին քրիստոնյա քարոզիչները Մակեդոնիայում (այսօրվա Հունաստանի տարածքում) էին Պողոս առաքյալը և Սիլան։ Հունական Ֆիլիպպե քաղաքը դարձավ Եվրոպայում առաջին քաղաքը, որտեղ հիմնվել քրիստոնեական համայնք։ 3-րդ դարի երկրորդ կեսին Հռոմեական կայսրությունը լուրջ քաղաքական և տնտեսական ճգնաժամ ապրել է։ Գոթերի արշավանքները մեծ վնաս հասցրեցին Մակեդոնիայի տարածքին, թուլացրին տնտեսությունը և բերեցին քաղաքների անկմանը։ Հետագայում, Դիոկղետիանոսի բարեփոխումների արդյունքում Հռոմեական կայսրությունը բաժանվել է դիոցեզների։ Մակեդոնիան՝ մնացած Հունաստանի հետ միասին, ընդգրկվել է Մակեդոնիայի դիոցեզի կազմում, որը մտնում էր Իլլիրիայի պրեֆեկտուրայի մեջ։ Դիոցեզի վարչական կենտրոն դարձավ Թեսաղոնիկեն, որը վերածվել է կայսրության խոշորագույն քաղաքներից մեկի։ 380 թվականին կայսր Թեոդոսիոս I-ը Թեսաղոնիկեում հրապարակած հրամանագրով քրիստոնեությունը հռչակվել է պետական կրոն, ինչը վճռական քայլ էր Հռոմեական կայսրության հոգևոր քաղաքականության մեջ։ 395 թվականին կայսրությունը վերջնականապես բաժանվել է՝ արևմտյան և արևելյան մասերի։ Մակեդոնիայի տարածքում ձևավորվեցին երկու նոր նահանգներ՝ Մակեդոնիա Առաջին (հարավում), Մակեդոնիա Երկրորդ (հյուսիսում, ներառելով այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը)։ Այս երկու նահանգները անցան Արևելյան Հռոմեական կայսրությանը (Բյուզանդիային), որի մայրաքաղաքը դարձավ Կոստանդնուպոլիսը։ 4-6-րդ դարերի ընթացքում Մակեդոնիայի աշխարհագրական շրջանը ենթարկվել է տարբեր քոչվոր ցեղերի արշավանքներին՝ վեստգոթերի, հոների, օստգոթերի, ինչի հետևանքով տնտեսությունը կաթվածահար եղավ, քաղաքները դատարկվեցին, իսկ կենտրոնական իշխանությունը դարձավ ձևական։
Մակեդոնիայի աշխարհագրական տարածքը միջնադարում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սլավոնների ժամանումը Բյուզանդիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մակեդոնիայի աշխարհագրական շրջանի պատմության մեջ բեկումնային իրադարձություն դարձավ սլավոնների ներթափանցումը։ 6-րդ դարի սկզբին սլավոնական ցեղերը սկսեցին արշավանքներ կատարել Դանուբի հյուսիսից դեպի Բյուզանդիայի հողերը։ 517 թվականին սլավոնները մեծ ավերածություններ պատճառեցին Մակեդոնիային, Էպիրոսին և Իլլիրիային։ Պրոկոպիոս Կեսարացու վկայությամբ՝ Հուստինիանոս I-ի (527–565 թվական.) կառավարման ժամանակ նրանք ամեն տարի ներխուժում էին կայսրության տարածք։ 550 թվականին սլավոնները առաջին անգամ փորձեցին գրավել Թեսաղոնիկեն, սակայն հաջողության չհասան։ 626 թվականին, արդեն համագործակցելով ավարների հետ, նրանք մասնակցեցին Կոստանդնուպոլսի պաշարմանը, ինչը ևս ավարտվել է ձախողմամբ։ 6-րդ դարի վերջից սլավոնական ցեղերը հիմնականում զբաղվում էին թալանչիական արշավանքներով։ Բյուզանդական իշխանությունը Ադրիատիկ ծովից մինչև Էգեյան ծով ձգվող տարածքում գործնականում դադարել է գոյություն ունենալ, և քաղաքները ենթարկվել են ավերածությունների։ 7-րդ դարի վերջում Մակեդոնիայի աշխարհագրական շրջանը, բացառությամբ Թեսաղոնիկեի և մի շարք ափամերձ շրջանների, որտեղ հույն բնակչությունը շարունակում էր ապրել, վերաբնակեցվել են սլավոններով։ Սակայն այն տարածքներում, որտեղ բյուզանդական իշխանությունն ամուր է եղել, հույն բնակչությունը շարունակել է գոյատևել։
7-րդ դարի երկրորդ կեսին Բալկաններում բնակություն հաստատած սլավոնների շրջանում ձևավորվել է ռինխինների ցեղային միությունը, որի առաջնորդը դարձավ իշխան Պրեբոնդը։ Սակայն այս միությունը երկար գոյություն չունեցավ․ 680 թվականին այն պարտություն կրել է բյուզանդացիներից Թեսաղոնիկեի մոտ և կազմալուծվել է։ Այդ ժամանակաշրջանում Մակեդոնիայի տարածք ներթափանցեցին խան Կուբերի գլխավորած պրոտոբուլղարական խմբերը, որոնք, միավորվելով տեղական սլավոնների հետ, 685 թվականին փորձեցին գրավել Թեսաղոնիկեն, սակայն նույնպես հաջողության չհասան։ Բյուզանդիան, ձգտելով թուլացնել սլավոնական վտանգը, ձեռնարկել է սլավոնների հարկադիր վերաբնակեցում Մալայասիա, որտեղ նրանք պետք է ծառայեին կայսրությանը։ Միքայել III-ի (842-867 թվական) կառավարման ժամանակներից սլավոնները սկսեցին ակտիվորեն ներգրավվել բյուզանդական պետական կառույցներում, իսկ նրանց երեխաները հնարավորություն ստացան սովորել հունական դպրոցներում։ Այս քաղաքականությունը նպաստել է սլավոնա-բյուզանդական հարաբերությունների աստիճանական բարելավմանը և սլավոնների ավելի խորը ինտեգրմանը Բյուզանդիայի վարչական ու մշակութային համակարգում։
Բուլղարական թագավորության կազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
9-րդ դարի երկրորդ կեսին Մակեդոնիայի տարածքը նվաճվեց Առաջին Բուլղարական թագավորության կողմից։ Բյուզանդիայի տիրապետության տակ մնաց միայն Թեսաղոնիկեն և նրա շրջակայքը։ Սլավոնական մշակույթի զարգացման համար մեծ նշանակություն ունեցավ Կյուրեղի և Մեթոդիոսի առաքելությունը։ 880-ական թվականների վերջին, Մեթոդիոսի աշակերտ Սուրբ Կլիմենտ Օհրիդացին Օհրիդ լճի ափին հիմնել է միաբանություն (վանական դպրոց)։ Նրան հաջորդել է Սուրբ Նաումը, որը 905 թվականին կառուցվել է մեկ այլ վանք՝ նույն շրջանում։ Այս երկու վանքերը դարձան Բուլղարիայի խոշորագույն կրթական և քրիստոնեական կենտրոնները, որտեղ սլավոնական այբուբենն ու քրիստոնեական ուսմունքը տարածվում էին ամբողջ տարածաշրջանում։ Արդյունքում, 10-րդ դարի սկզբին Բալկանյան սլավոնների քրիստոնեացումը, ըստ երևույթին, ամբողջությամբ ավարտվել է։ Այնուամենայնիվ, Մակեդոնիան և հարակից Թրակիան դարձան նաև բոգոմիլության (բոգոմիլություն) լուսավորչական և հերետիկոսական շարժման հիմնական օջախները։ Այս ուսմունքը, որը մերժում էր բյուզանդական եկեղեցու հիերարխիկ համակարգը և աշխարհիկ իշխանության ազդեցությունը, արագորեն տարածվել է Բալկանյան սլավոնների շրջանում, ձևավորելով նոր կրոնական-սոցիալական շարժում։
970-971 թվականներին Բյուզանդիայի և Ռուսական իշխանության (Սվյատոսլավ Իգորևիչի գլխավորությամբ) ուժերը նվաճեցին Բուլղարիայի արևելյան տարածքները։ Այնուամենայնիվ, ինքնավարություն պահպանեցին միայն Իսկար գետից արևմուտք գտնվող տարածքները, որտեղ իշխանությունը անցավ Կոմիտոպուլ եղբայրներին՝ Դավիթին, Մովսեսին, Ահարոնին և Սամուելին։ Ապագայում Սամուելին հաջողվել է միավորել ողջ տարածքը՝ Դանուբից մինկչև Թեսալիա, հիմնելով այն պետությունը, որը պատմագրության մեջ հայտնի է որպես Արևմտյան Բուլղարական Թագավորություն։ Թագավորության վարչական ու քաղաքական կենտրոնը գտնվում էր այսօրվա Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում, իսկ մայրաքաղաքը՝ Օհրիդում։ 997 թվականին Սամուելը հռչակվել է թագավոր։ Նրա կառավարման ողջ ընթացքում տեղի էին ունենում մշտական պատերազմներ Բյուզանդիայի դեմ։ Նրա հաջողություններին կարելի է դասել Էպիրոսի, ներկայիս Ալբանիայի, Հյուսիս-արևելյան Բուլղարիայի և Սերբիայի մի մասը իր թագավորությանը միացնելը։ 1014 թվականին տեղի ունեցել է վճռորոշ Բելասիցայի ճակատամարտը, որտեղ Վասիլ II Բուլղարասպանը (Բյուզանդիայի կայսրը) ջախջախել է Սամուելի զորքերը։ Մոտ 15,000 գերի բուլղար զինվորներ Վասիլ II-ի հրամանով կուրացվեցին, իսկ ամեն 100 զինվորից մեկին թողեցին մեկ աչքով, որպեսզի նրանք վերադարձնեին իրենց թագավորին։ Այս տեսարանին չի չդիմացել Սամուելի սիրտը, և նա հիվանդացավ ու մահացել է կարճ ժամանակ անց։ Նրա ժառանգները չկարողացան կազմակերպել արդյունավետ դիմադրություն, և 1018 թվականին Բուլղարական թագավորությունը վերջնականապես ընկավ․ ամբողջ տարածքը, ներառյալ Հյուսիսային Մակեդոնիան, անցել է Բյուզանդիայի տիրապետության տակ։
Պատմաբանների մի մասը Արևմտյան Բուլղարական Թագավորությունը համարում է առաջին սլավոնական պետությունը Բալկաններում, որը ձևավորվել էր Կոմիտոպուլների ապստամբության արդյունքում։ Այնուամենայնիվ, ժամանակակից հետազոտողների մեծ մասը հակված է այն տեսակետին, որ Սամուելի պետությունը պարզապես Առաջին Բուլղարական Թագավորության շարունակությունն էր։ Այս տեսակետը հիմնվում է մի քանի գործոնի վրա՝ ժամանակի մարդիկ իրենց չեն ընկալել որպես առանձին սլավոնական ժողովուրդ։ Բյուզանդական աղբյուրները Սամուելի պետության բնակչությանը անվանել են «բուլղարներ»։ Սամուելի թագավորությունը կարևոր փուլ էր Բալկանյան տարածաշրջանի քաղաքական և մշակութային պատմության մեջ։
Բյուզանդական Մակեդոնիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բյուզանդական կայսրության շրջանակներում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բյուզանդական կայսրության կազմում Հյուսիսային Մակեդոնիայի մեծ մասը մտնում էր Բուլղարիա կազմի մեջ, որի վարչական կենտրոնը սկզբնապես Սկոպիեն էր, իսկ 1150 թվականից՝ Նիշը։ Ծովափնյա տարածքները միացվել էին Թեսաղոնիկեին։ Բյուզանդական Մակեդոնիա թեմը որևէ առնչություն չուներ Մակեդոնիայի աշխարհագրական տարածաշրջանի հետ և տեղակայված էր Թրակիայում (կենտրոնը՝ Ադրիանուպոլիս)։ Թեմերը կառավարվում էին ստրատեգների կողմից, որոնք իրենց ձեռքում միավորում էին քաղաքացիական և ռազմական իշխանությունը։ Բյուզանդիայի կազմում ընդգրկվելը հանգեցրել է Հյուսիսային Մակեդոնիայում ֆեոդալական հարաբերությունների արագ զարգացման, պայմանական հողատիրության (պրոնիարային համակարգի) ընդլայնմանը և գյուղացիների կախվածության ուժեղացմանը։ Գյուղացիության հիմնական կատեգորիան դարձել էին պարակները, որոնց հողակտորները համարվում էին աշխարհիկ կամ հոգևոր ֆեոդալների սեփականությունը, որոնց առջև պարակները պարտավոր էին վճարել բնամթերային կամ դրամական հարկեր և կատարել հարկադիր աշխատանքներ։
Օհրիդի արքեպիսկոպոսության հիմնադրում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չնայած Առաջին Բուլղարական թագավորության անկումից հետո Բուլղարիայի պատրիարքությունը վերացվել էր, 1019 թվականին հիմնադրվել է Օհրիդի արքեպիսկոպոսությունը։ Դրա առաջնորդն օգտագործում էր «ամբողջ Բուլղարիայի արքեպիսկոպոս» տիտղոսը, և նրա ենթակայության տակ էին Հյուսիսային Մակեդոնիայի մեծ մասը, ինչպես նաև Արևմտյան Բուլղարիայի, Սերբիայի և Ալբանիայի եպիսկոպոսները։ Օհրիդի առաջին արքեպիսկոպոս է դարձել դեբարցի սլավոնական ծագմամբ Հովհաննեսը, սակայն հետագայում այս պաշտոնը հիմնականում զբաղեցնում էին հույները։ Օհրիդի եկեղեցու պաշտոնական լեզուն դարձել է հին հունարենը, իսկ հին սլավոնական լեզվով արարողությունները պահպանվել են միայն ծխական մակարդակում։ Չնայած հալածանքներին, Բյուզանդական Մակեդոնիայում շարունակում էր գոյություն ունենալ բոգոմիլությունը, որի կենտրոններն էին Մագլենը, Մելնիկը և Պրիլեպը։
Բյուզանդիայի հարկային քաղաքականություն և ապստամբություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բյուզանդիայի կազմում ընդգրկվելը հանգեցրել է հարկային բեռի մեծացման․ բնամթերային հարկերը փոխարինվեցին դրամականներով, ներդրվեցին հողի և ընտանիքների հարկեր, ինչպես նաև՝ ավելի ուշ՝ գույքի հարկ։ Այս ամենը հանգեցրել է խոշոր ապստամբության՝ Պետր Դելյանի 1040-1041 թվականներին, որը ընդգրկել է գրեթե ամբողջ Հյուսիսային Մակեդոնիան և Արևմտյան Բուլղարիան։ Հաջորդ խոշոր ապստամբությունը տեղի է ունեցել 1072 թվականին Հյուսիսային Մակեդոնիայում և Կոսովոյում՝ Գեորգի Վոյտեխի և Կոստանդին Բոդինի գլխավորությամբ։ Կոնստանտինը Պրիզրենում հռչակվել է Բուլղարիայի թագավոր, սակայն 1073 թվականին ապստամբությունը ճնշվել է։
11-րդ դարի վերջի արտաքին քաղաքական իրավիճակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]11-րդ դարի վերջում Բյուզանդիայի արտաքին քաղաքական իրավիճակը կտրուկ բարդացել է՝ սելջուկ թուրքերի պարտությունների և պեչենեգների, օղուզների ու պոլովցիների (կումանների) արշավանքների պատճառով։ Վերջիններիս մի մասը կայսեր թույլտվությամբ բնակություն է հաստատել ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում՝ մասնավորապես Կումանովոյի շրջանում։ Միևնույն ժամանակ, Բյուզանդիա են ներխուժել նորմանների զորքերը՝ Ռոբերտ Գվիսկարի և Բոեմունդ Տարանտցու գլխավորությամբ։ 1082 թվականին նորմանները գրավել են Դյուրրախիումը, Օհրիդը, Սկոպիեն, Կաստորիան և շարժվել դեպի Թեսալիա։ Չնայած 1085 թվականին Գվիսկարի մահից հետո նորմանները նահանջել են, 1096 թվականին նրանք կրկին անցել են Մակեդոնիայով՝ որպես Առաջին խաչակրաց արշավանքի զորքերի մի մաս՝ ուղևորվելով դեպի Պաղեստին։ Մեկ դար անց՝ 1185 թվականին, Մակեդոնիայի տարածք են ներխուժել Սիցիլիայի թագավոր Վիլհելմ II-ի նորմանական զորքերը։ Նրանք գրավել են Դյուրրախիումը և Եգնատյան ճանապարհով շարժվել դեպի Թեսաղոնիկե, որը մեկ ամսվա ընթացքում նույնպես ընկել է և ենթարկվել է թալանի։ Միայն 1185 թվականի վերջին բյուզանդիացիներին հաջողվել է վտարել նորմաններին Բալկաններից։
Բուլղարիայի, Սերբիայի և Բյուզանդիայի միջև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
12-րդ դարի վերջի իրադարձություններ ու պատերազմներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]12-րդ դարի վերջում վերականգնվել է Բուլղարիայի և Սերբիայի անկախությունը։ Օգտվելով Վիզանտիայի թուլացումից՝ նորաստեղծ պետությունները սկսեցին ընդլայնվել Մակեդոնիայի ուղղությամբ։ Արդեն 1189 թվականին սերբերը գրավեցին Սկոպիեն։ 1190-ականներին բուլղարացի բոյար Դոբրոմիր Խրիզը, ապստամբություն բարձրացնելով Ստրումիցայի շրջանում, ստեղծել է փոքր անկախ իշխանություն՝ ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի հարավային հատվածում։ Խրիզի տիրույթների կենտրոնը դարձել է Պրոսեկը։ Նրան հաջողվել է հաղթել վիզանտական զորքերին, իսկ 1201 թվականին գրավել Բիտոլան և Պրիլեպը։ Սակայն 1202 թվականին կայսր Ալեքսիոս III-ի նոր արշավանքն ավարտվել է Խրիզի ջախջախմամբ և նրա իշխանության վերացմամբ։ Հաջորդ տարի այս տարածքներ ներխուժել է բուլղարական արքա Իվան Կալոյանի բանակը, որը նվաճել է ամբողջ ներքին Մակեդոնիան։ 1204 թվականին Չորրորդ խաչակրաց արշավանքի արդյունքում Կոստանդնուպոլսի անկումը բերել է Թեսաղոնիկեի թագավորության կազմավորմանը՝ Բոնիֆացիոս Մոնֆերատցու գլխավորությամբ, որը գտնվել է Լատինական կայսրության վասալական կախվածության մեջ։ Հետագա տասնամյակների ընթացքում Մակեդոնիայի տարածաշրջանի տիրապետության համար գրեթե անընդհատ պատերազմներ էին ընթանում Բուլղարիայի, Սերբիայի, Թեսաղոնիկեի, Էպիրի և Նիկեայի կայսրության միջև։ Կարճ ժամանակով (1207-1214) Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում գոյություն ուներ կիսանկախ իշխանություն՝ սևաստոկրատոր Ստրեզի գլխավորությամբ։ 1215 թվականին Մակեդոնիայի տարածքի մեծ մասը միացվել է Էպիրի դեսպոտությանը, իսկ 1224 թվականին Էպիրը կարողացավ գրավել Թեսաղոնիկեն։ Սակայն 1230 թվականին Կլոկոտնիցեի ճակատամարտում Էպիրի դեսպոտ Թեոդոր Անգելոսի զորքերը ջախջախվեցին բուլղարական արքա Իվան Ասեն II-ի բանակի կողմից, ինչի հետևանքով ամբողջ աշխարհագրական Մակեդոնիան (Թեսաղոնիկեից բացի) միացվել է Երկրորդ Բուլղարական թագավորությանը։
13-րդ դարի կեսի քաղաքական իրավիճակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սակայն արդեն 1240-ականների վերջից սկսվել է Նիկեայի կայսրության ակտիվ ընդարձակումը, որի արդյունքում Թեսաղոնիկեն և Մակեդոնիայի հարավային մասը անցան նրա վերահսկողության տակ։ 1258 թվականին սերբական զորքերը կարճ ժամանակով գրավեցին Սկոպիեն և Պրիլեպը։ 1257 թվականին Սկոպիեից ծագած բոյար Տիխի որդին՝ Կոնստանտին I Տիխը, ընտրվել է բուլղարական նոր արքա։ Հետագա պատերազմում նախկին արքա Միցո Ասենը պարտություն կրել է և 1261 թվականին փախավ Նիկեայի կայսրություն՝ Միքայել VIII Պալեոլոգի մոտ։ Կոնստանտին Ասենին չի հաջողվել կրկին գրավել Սկոպիեն և Պրիլեպը։ 1261 թվականին Միքայել VIII Պալեոլոգը վերագրավել է Կոստանդնուպոլիսը և վերականգնել է Վիզանտական կայսրությունը։ Նույն տարում Կոնստանդին Ասենը փորձել է արշավել դեպի Կոստանդնուպոլիս, սակայն պարտություն կրել է։ 1264 թվականին նա կրկնել է իր արշավանքը Վիզանտիայի դեմ։
Իվայլոյի ապստամբություն և Կոնստանդին Ասենի մահ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1277 թվականին բուլղարական արքայի դեմ դժգոհությունը վերածվել է խոշոր գյուղացիական ապստամբության՝ Իվայլոյի ղեկավարությամբ։ Ապստամբության ընթացքում արքայական զորքերը ջախջախվեցին, իսկ ինքը՝ Կոնստանդին Ասենը, սպանվել։
Մակեդոնիայի աշխարհագրական շրջանը Սերբական կայսրության կազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1281 թվականին սերբական արքա Ստեֆան Միլուտինը գրավել է ամբողջ Հյուսիսային Մակեդոնիան, ինչը պաշտոնապես հաստատվել է 1299 թվականին կնքված սերբա-վիզանտական հաշտությամբ։ Նրա հաջորդը՝ Ստեֆան Դեչանսկին, 1330 թվականին Վելբուժդի ճակատամարտում ջախջախելով բուլղարական բանակը, օկուպացրել է Վարդարի և Ստրումայի միջին հոսանքի տարածքները, ինչպես նաև Օհրիդ լճի շրջանը։ Մակեդոնիայի ամբողջական ընդգրկումը Սերբական պետության կազմում տեղի ունեցել է Ստեֆան Դուշանի օրոք, որը, օգտվելով Վիզանտիայում ծավալված քաղաքացիական պատերազմից, մինչև 1348 թվականը նվաճել է ամբողջ Մակեդոնիան՝ Թեսաղոնիկեից բացի, ինչպես նաև Էպիրը, Թեսալիան և Կենտրոնական Հունաստանի մի մասը։
Մակեդոնիայի տարածքը դարձել է Ստեֆան Դուշանի տերության քաղաքական և վարչական կենտրոնը։ Նրա արքունիքը տեղակայված էր Սկոպիեում և հունական Սեռայում։ 1346 թվականին հիմնադրվել է Պեչի պատրիարքությունը, իսկ Ստեֆան Դուշանը թագադրվել է որպես «սերբերի և հույների արքա»։ Սերբական պետությունը գտնվում էր ուժեղ վիզանտական ազդեցության տակ․ ձևավորվել է բարդ բյուրոկրատական համակարգ, կենտրոնացվել է իշխանությունը, իսկ օրենսդրական դաշտում կատարվել է խոշոր փոփոխություն՝ կազմվել է Ստեֆան Դուշանի Օրենքների ժողովածուն։ Միաժամանակ ամրապնդվել է հողային արիստոկրատիան (վլաստելիները), խորացել է պրոնիարային համակարգը և ուժեղացել է գյուղացիների կախվածությունը։
1355 թվականին Ստեֆան Դուշանի մահից հետո Սերբական տերությունը սկսել է քայքայվել։ Նրա հաջորդը՝ Ստեֆան Ուրոշ V-ը, պահպանել է միայն անվանական իշխանություն։ Թեսալիան և Էպիրը անցան իրեն թագավոր հռչակած Սիմեոն Սինիշայի վերահսկողության տակ։ Սեռայում իշխանությունը կենտրոնացել է Դուշանի այրու՝ Ելենա թագուհու ձեռքում, իսկ 1365 թվականին նրա մահից հետո այն անցավ դեսպոտ Ուգլեշա Մրնյավչևիչին։ Պրիլեպն ու ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի արևմտյան տարածքները դարձան Ուգլեշայի եղբոր՝ արքա Վուկաշին Մրնյավչևիչի պետության կորիզը։ Վարդարից արևելք մինչև Ռոդոպներ ընկած տարածքները անցան Կոնստանդին Դրագաշի տիրապետությանը։
Այս ընթացքում ձևավորվեցին նաև մի շարք այլ փոքր իշխանություններ, որոնք կառավարվում էին տեղական արիստոկրատների կողմից՝ փաստացիորեն անկախ Սերբական պետության կենտրոնական իշխանությունից։ Հյուսիսային Մակեդոնիայի ամենաազդեցիկ կառավարիչները դարձել են Ուգլեշան և Վուկաշին Մրնյավչևիչները, որոնց 1369 թվականին հաջողվել է հաղթել արքա Ստեֆան Ուրոշ V-ի և իշխան Լազարի բանակները՝ ապահովելով իրենց իշխանությունների փաստացի անկախությունը։
Թուրքական նվաճում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ստեֆան Դուշանի պետության փլուզումից հետո Մակեդոնիայի տարածքում հաստատված ֆեոդալական անարխիան էապես թուլացրել է տարածաշրջանի պաշտպանունակությունը՝ բացելով ճանապարհը օսմանյան ներխուժման համար։ Արդեն 1345 թվականին թուրքերը, գրավելով Գալիպոլին, ամրապնդվեցին եվրոպական մայրցամաքում, իսկ 1365 թվականին նվաճեցին Ադրիանապոլիսը (Էդիրնե), որը դարձել է նրանց նոր մայրաքաղաքը։ Օսմանյան հարձակումներին դիմակայելու համար Ուգլեշա և Վուկաշին Մրնյավչևիչ եղբայրները կազմավորեցին խոշոր բանակ և շարժվեցին դեպի Ադրիանուպոլիս։ Սակայն 1371 թվականի սեպտեմբերի 26-ին, Մարիցայի ճակատամարտում, նրանց զորքերը գլխովին ջախջախվեցին, իսկ եղբայրները զոհվեցին։ Այս պարտությունը բերել է Մակեդոնիայի անցմանը օսմանյան գերիշխանության տակ. Վուկաշինի հաջորդը՝ թագաժառանգ Մարկոն, և Կոնստանտին Դրագաշը ընդունեցին օսմանյան սուլթանի վասալական իշխանությունը։ 1383 թվականին թուրքերը գրավեցին Սեռան, այնուհետև՝ Շտիպը, Պրիլեպը և Բիտոլան։ 1387 թվականին ընկել է Թեսաղոնիկեն։ Մակեդոնիայի ճակատագրի վրա վճռորոշ ազդեցություն ունեցել է 1389 թվականի Կոսովոյի ճակատամարտը, որը զգալիորեն մեծացրել է օսմանյան զորքի հզորությունը։ Արդեն 1393 թվականին թուրքերը գրավեցին Սկոպիեն, ամրապնդելով իրենց վերահսկողությունը Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքում։ 1395 թվականին Վալախիայում տեղի ունեցած Ռովինեի ճակատամարտում զոհվեցին Մակեդոնիայի վերջին անկախ կառավարիչները՝ Կոնստանտին Դրագաշը և թագաժառանգ Մարկոն։ Նրանց իշխանությունները դադարեցին գոյություն ունենալ, և ամբողջ աշխարհագրական Մակեդոնիան վերջնականապես ընդգրկվել է Օսմանյան կայսրության կազմում։
Մակեդոնիան Օսմանյան կայսրության կազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Օսմանյան իշխանության կազմակերպում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]15-16-րդ դարերի սկզբին թուրքական ընդարձակման արդյունքում աշխարհագրական Մակեդոնիայի տարածաշրջանը սահմանամերձ տարածքից վերածվել է Օսմանյան կայսրության ներքին նահանգի, որը հեռու էր ռազմական գործողությունների դաշտերից։ Վարչական առումով տարածաշրջանը ընդգրկված էր Ռումելիի էյալեթի կազմում, որը բաժանված էր սանջակների։ Սանջակների սահմանները և նրանց թիվը հաճախ էին փոփոխվում։ Սկզբնապես տարածաշրջանի տարածքը ներառված էր Կյոստենդիլի, Օհրիդի և Փաշայի սանջակների կազմում։ 17-րդ դարում Փաշայի սանջակը բաժանվել է մի քանի ավելի փոքր սանջակների, մասնավորապես՝ Կավալա, Սալոնիկ (Թեսաղոնիկե), Ուսկյուբ (Սկոպիե) Այս փոփոխությունների արդյունքում Մակեդոնիան դարձել է Օսմանյան կայսրության վարչականորեն կազմակերպված և ռազմական առումով խաղաղ գոտի։
Օսմանյան կայսրությունը հանդիսանում էր կենտրոնացված աբսոլյուտիստական թեոկրատական պետություն։ Պաշտոնական կրոնը իսլամն էր, և մահմեդական հոգևորականությունը ոչ միայն իրականացնում էր կրոնական գործառույթներ, այլև ղեկավար դեր ուներ դատական և կրթական համակարգերում։ Քրիստոնեական կրոնը չի հալածվել, սակայն դրա հետևորդները սահմանափակված էին իրավունքներում. նրանք պարտավոր էին վճարել հարաբջի (գլխագումար հարկ), չէին կարող զբաղեցնել պետական պաշտոններ կամ կրել զենք։ Այս հանգամանքները նպաստեցին Բալկանյան սլավոնական բնակչության մի մասի իսլամացմանը։ Միևնույն ժամանակ, ուղղափառ եկեղեցին՝ Կոստանդնուպոլսի պատրիարքի գլխավորությամբ, ճանաչված էր որպես ինքնավար կրոնական համայնք (միլլեթ), պահպանել էր իր հողերը, գույքը և ավտոնոմ իրավունքներ եկեղեցական, մշակութային ու կրթական հարցերում։ Քրիստոնյաները ազատված էին զինվորական ծառայությունից, սակայն պարտավոր էին վճարել «արյան հարկ» (դևշիրմե), ըստ որի՝ պարբերաբար պետք է հանձնել իրենց տղաներից մի քանիսը օսմանյան էլիտար զորաբանակ՝ ենիչերյան գունդը համալրելու համար։
Օսմանյան կայսրության ամբողջ հողատարածքը համարվում էր սուլթանի սեփականությունը։ Սուլթանը հողերը փոխանցում էր ռազմական ծառայության դիմաց սպահի զինվորական դասին։ Սպահիների տիրույթները, կախված չափսերից, բաժանվում էին՝ Տիմարներ, Զիամեթներ, Խասներ (խասերի մի մասը պատկանում էր անձամբ սուլթանին կամ նրա ընտանիքի անդամներին)։ Սկզբնական շրջանում տիմարներն ու զիամեթները ժառանգաբար չէին փոխանցվում, բայց ժամանակի ընթացքում սպահիները կարողացան նրանց պահպանման իրավունքը դարձնել ժառանգական։ Բացի պետական հողերից, կային նաև՝ Վակուֆներ՝ կրոնական հաստատությունների տիրապետած հողերը Չիֆթլիքներ՝ մասնավոր սեփականության հողեր, որոնց դերը կայսրության ողջ պատմության ընթացքում հերթականորեն աճում էր։ Հողի այս համակարգի քայքայման հետևանքով սպահիների լեննական կառուցվածքը աստիճանաբար քանդվել է, և հողերն սկսեցին անցնել անհատ սեփականատերերին։ Գյուղացիական բնակչությունը (ռայա) հիմնականում անձամբ ազատ էր, բայց ստիպված էր հարկեր վճարել պետությանը և հողատերերին. այս հարկերն հիմնականում բնամթերային կամ դրամական էին։ Սակայն հարկային համակարգի կանոնակարգվածության շնորհիվ Օսմանյան կայսրության գյուղացիները գտնվում էին ավելի լավ պայմաններում, քան Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի գյուղացիությունը։ Քաղաքային բնակչությունը նույնպես ազատ էր, և մասնագիտացված արհեստավորները միավորվում էին արևելյան տիպի արհեստավորական գիլդիաների՝ էսնաֆների մեջ։ Սրանք կազմավորվում էին առանձին՝ մահմեդականների և քրիստոնյաների համար։ Օսմանյան Մակեդոնիայի կարևորագույն քաղաքը դարձել է Թեսաղոնիկեն (Սալոնիկը), որը Բալկանյան թերակղզու և Արևմտյան Եվրոպայի միջև առևտրի գլխավոր կենտրոնն էր։ 1685 թվականին այստեղ բացվել է ֆրանսիացի վաճառականների մշտական առևտրային ներկայացուցչություն, իսկ հետագայում՝ վենետիկցի, անգլիացի և հոլանդացի առևտրականների ներկայացուցչություններ։ Այսպիսով, Օսմանյան կայսրության կազմում Մակեդոնիան վերածվել է տնտեսական կարևոր կենտրոնի, որտեղ զարգանում էր միջազգային առևտուրը։
Ազատագրական շարժում և էթնիկ փոփոխություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մակեդոնիայի վիլայեթներում քրիստոնյա բնակչության դիմադրության հիմնական ձևը գայդուկությունը (հայտնիչությունը) էր։ Չնայած այն հանգամանքին, որ գայդուկների ջոկատները հաճախ ներկայացնում էին ապամարդկայնացված տարրերի ավազակախմբեր, որոնք զբաղվում էին թալանով և ավազակությամբ, դրանց մի մասն իրականում վարում էր պարտիզանական պայքար հենց թուրքական զորքերի և պաշտոնյաների դեմ։ Սա գայդուկներին զգալի տեղ հատկացրել է ժողովրդական բանահյուսության մեջ։ Այնուամենայնիվ, գայդուկությունը պահպանում էր տեղային բնույթ և լուրջ վտանգ չէր ներկայացնում Օսմանյան իշխանության համար աշխարհագրական Մակեդոնիայի տարածքում։
Հյուսիսային Մակեդոնիայի ազատագրական շարժման մեջ եկեղեցու դերը նշանակալի չէր։ Օսմանյան իշխանության ներքո Օհրիդի արքեպիսկոպոսությունը պահպանում էր որոշակի ինքնավարություն, և որոշ արքեպիսկոպոսներ փորձել են վարել հակաթուրքական քաղաքականություն, փնտրելով աջակցություն եվրոպական պետություններից։ Սակայն, արքեպիսկոպոսության ազդեցությունը աննվազ նվազում էր՝ պայմանավորված Կոստանդնուպոլսի պատրիարքության հունական հոգևորականության աճող ճնշմամբ, ինչպես նաև Սերբական ուղղափառ եկեղեցու վերականգնմամբ, որի իրավասության տակ անցան Հյուսիսային Մակեդոնիայի եպիսկոպոսությունները։ Հունական և սլավոնական հոգևորականության միջև աճող լարվածության հետևանքով 1767 թվականին Օհրիդի արքեպիսկոպոսությունը լուծարվել է։
1689 թվականին՝ Ավստրիայի բանակի հաջողությունների ազդեցության տակ, որոնք մարտնչում էին թուրքական բանակի դեմ Հունգարիայում և Սերբիայում, Հյուսիսային Մակեդոնիայում սկսվեցին մեծածավալ ապստամբություններ։ Ամենախոշոր ապստամբությունը տեղի ունեցել է 1689 թվականի հոկտեմբերին՝ ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի հյուսիս-արևելքում, Կարպոշ վոյվոդայի առաջնորդությամբ։ Կարպոշի գայդուկները, համագործակցելով Էնեո Պիկկոլոմինիի ավստրիական զորքերի հետ, կարողացան վտարել թուրքերին Կումանովոյից և Սկոպիեից։ Սակայն արդեն նոյեմբերին՝ օսմանյան զորքերի հակագրոհի և տարածված համաճարակի պատճառով, ավստրիական բանակը լքել է Հյուսիսային Մակեդոնիան։ Կումանովոն երկար դիմադրությունից հետո ընկավ, Կարպոշը գերեվարվել է և մահապատժի է ենթարկվել։ Օսմանյան իշխանությունը վերականգնվել է Հյուսիսային Մակեդոնիայում։
15-16-րդ դարերում Մակեդոնիայի աշխարհագրական տարածաշրջանի էթնիկ կազմը զգալիորեն փոխվել է։ Փոքր Ասիայից տարածաշրջան տեղափոխվեցին թուրքեր, քաղաքներում ձևավորվեցին հրեական գաղութներ, հույները սկսեցին վերադառնալ քաղաքներ, Սալոնիկում (Թեսաղոնիկե) հունական բնակչության թիվը զգալիորեն աճել է, սլավոնական բնակչության մի մասը ընդունել է իսլամ՝ ձևավորելով հատուկ էթնիկ խումբ՝ տորբեշներին։
1689 թվականին՝ ավստրիական զորքերի նահանջից հետո, Պեչի պատրիարք Արսենիոս III-ի կոչով, սկսվել է ուղղափառ բնակչության զանգվածային արտագաղթը դեպի Դանուբ և Սավա գետերի շրջաններ։ Այս արտագաղթը ներառել է նաև Հյուսիսային Մակեդոնիան՝ Արևմտյան Մակեդոնիայի ընդարձակ տարածքները դատարկվեցին, արտագաղթած սլավոնական բնակչության տեղը աստիճանաբար զբաղեցրին ալբանացիները, ովքեր արդեն այդ ժամանակ ընդունել էին իսլամը և ավելի լավ էին հարմարվել Օսմանյան կայսրության սոցիալական համակարգին։
Շատ սլավոններ, ովքեր ընդունեցին իսլամը, ժամանակի ընթացքում ձուլվեցին այլ մուսուլման ժողովուրդների հետ և դարձան ալբանական կամ թուրքական էթնոսների մի մասը։ Այս գործընթացը առավելապես ընդգրկել է Տետովոյի, Կումանովոյի և Գոստիվարի շրջանները։
Օսմանյան կայսրության անկում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
18-րդ դարում Օսմանյան կայսրությունը ապրում էր անկման շրջանը։ Ավստրիայի և Ռուսաստանի հետ պատերազմները բերել էին մի շարք տարածքների կորստի և երկարատև ֆինանսական ճգնաժամի, որն իր հերթին առաջ էր բերել հարկային բեռի կտրուկ աճ։ Ներմուծվել էին նոր հարկեր (տասանորդը) և բարձրացվել էին գոյություն ունեցողները։ Հարկերի հավաքումը անցել էր տեղական պաշտոնյաների և հողատերերի ձեռքը, որոնց իշխանությունը զգալիորեն ուժեղացել էր։
Զինվորա-ֆեոդալական համակարգը գտնվում էր խորը ճգնաժամի մեջ։ Սպահիական հողատիրությունը աստիճանաբար դուրս էր մղվում չիֆթլիկական հողատիրությամբ, որի դեպքում հողը գտնվում էր իր տիրոջ ամբողջական սեփականության մեջ։ Սա ուղեկցվում էր գյուղացիության շահագործման ուժեղացմամբ, պարենային աշխատանքի (բարշինայի) աճով և գյուղացիների տեղահանությամբ։ Կենտրոնական իշխանությունը կտրուկ թուլացել էր, պետությունում տիրում էր անարխիա․ իշխանությունը անցել էր տեղական փաշաների և բեյերի ձեռքը, մինչդեռ մուսուլմանական գայդուկներից կազմված արարամիների ավազակախմբերը գրեթե անարգել թալանում էին ճանապարհները և քայքայում երկիրը։
Մակեդոնիայի արևմտյան հատվածում հաստատվել էին Մեհմեդ փաշա Բուշաթին և Ալի փաշա Տեպելենլին, որոնք ծագում ունեին ալբանական ընտանիքներից և փաստացի չէին ենթարկվում Ստամբուլին․ նրանք իրենց ենթակայության տակ գտնվող տարածքներում վարում էին սեփական արտաքին և ներքին քաղաքականություն։ Նույնատիպ կիսանկախ կազմավորումներ, որոնց գլխավորում էին ալբանական կամ թուրքական ազնվականության ներկայացուցիչները, ձևավորվել էին Մակեդոնիայի այլ շրջաններում ևս։
Կենտրոնական իշխանությունների՝ կարգուկանոն հաստատելու և անհրաժեշտ բարեփոխումներ իրականացնելու փորձերը բախվում էին տեղական ազնվականության և յանիչարների համառ դիմադրությանը, որոնք հաճախ դիմում էին զինված ապստամբությունների՝ սուլթանի քաղաքականության դեմ։ Միայն 19-րդ դարի սկզբին սուլթան Մահմուդ II-ին հաջողվեց սանձել տեղական ազնվականությունը, վերացնել յանիչարական բանակը և սկսել վարչական ու ռազմական բարեփոխումների իրականացումը։ Սակայն դրությունը բարդանում էր Բալկանյան ժողովուրդների ազատագրական շարժումների վերելքով։ 1815 թվականին ձևավորվել էր ինքնավար Սերբական իշխանությունը, իսկ 1828-1829 թվականի ռուս-թուրքական պատերազմի պարտությունից հետո Օսմանյան կայսրությունը ճանաչել էր Հունաստանի անկախությունը։
Թանզիմաթի ժամանակաշրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1839 թվականին Օսմանյան կայսրությունում սկսվել էին լայնամասշտաբ բարեփոխումների իրականացումը, որոնք նպատակ ունեին երկիրը վերածելու ժամանակակից պետության (Թանզիմաթի դարաշրջան)։ 1839 թվականին սուլթան Աբդուլ Մեջիդ I-ի կողմից հաստատված Գյուլխանեյի խա թվական-ի շերիֆը մասնակիորեն հավասարեցրել էր քրիստոնյաներին քաղաքացիական իրավունքներով մուսուլմանների հետ և վերակազմակերպել էր դատական ու հարկային համակարգերը՝ վերացնելով հարկային արտոնագրային համակարգը։
Այնուհետև իրականացվել էր ռազմական բարեփոխում, որը ստեղծել էր կանոնավոր բանակ՝ համալրվող մուսուլմաններից զորակոչի միջոցով, ընդունվել էին քաղաքացիական և քրեական օրենսգրքերը՝ ֆրանսիական օրինակի հիման վրա, վերակազմակերպվել էր կրթական համակարգը։ Այս փոփոխությունները 1843-1845 թվականներին բերել էին «փաշաների ապստամբությանը»՝ Հյուսիսային Մակեդոնիայում և Կոսովոյում։ Ապստամբության ճնշումից հետո իրականացվել էր վարչական բարեփոխում․ հին, ընդարձակ էյալեթների փոխարեն ստեղծվել էին ավելի փոքր վարչական միավորներ՝ վիլայեթներ, որոնց ղեկավարել էին սուլթանի կողմից նշանակված նահանգապետերը (վալիները)։ Վերջիններիս կողքին գործում էին խորհուրդներ՝ կազմված ինչպես մուսուլման, այնպես էլ քրիստոնյա տեղաբնակների ներկայացուցիչներից։ Մակեդոնիայի տարածքը բաժանվել էր Կոսովոյի, Մոնաստիրի (Բիտոլա) և Սալոնիկի վիլայեթների միջև։
Մեծ նշանակություն ուներ նաև ագրարային բարեփոխումը, որի իրականացումը սկսվել էր դեռ 1832 թվականին։ Սպահիական հողատիրությունը վերացվել էր, ինչպես նաև գյուղացիների՝ սպահիների օգտին կատարվող աշխատանքային ու հարկային պարտավորությունները։ Դրանց փոխարեն ներդրվել էր մասնավոր հողատիրություն և հողի պետական հարկ։ Նախկին սպահիները պետական բյուջեից ֆինանսական փոխհատուցում էին ստացել։ Սակայն գյուղացիները, որոնք մշակում էին նախկին սպահիական հողերը, իրենց բաժին հողերի սեփականության իրավունք չէին ստացել․ նրանց պարտավորությունները փաստացի վերածվել էին հողի վարձակալության վճարների հողատերերին։ Այնուամենայնիվ, որոշակի գյուղացիական խավերի համար սահմանվել էր իրենց հողակտորների գնման իրավունք։ Ագրարային բարեփոխումը բերել էր գյուղացիության շերտավորմանը, նրա աղքատ հատվածի հողազրկմանը և գյուղական բուրժուազիայի ձևավորմանը։
Թանզիմաթի բարեփոխումների գագաթնակետը եղել էր 1856 թվականի խա թվական-ի հումայունը, որը հաստատել էր կայսրության բոլոր քաղաքացիների իրավահավասարությունը՝ անկախ կրոնական պատկանելությունից։ Սա de jure քրիստոնյաների համար բացել էր պետական պաշտոններ զբաղեցնելու և բանակում ծառայելու հնարավորությունը։ Բացի այդ, սահմանվել էին անձի և ունեցվածքի անձեռնմխելիության երաշխիքներ։
Թանզիմաթի բարեփոխումներն էական նշանակություն ունեին Օսմանյան կայսրության վերափոխման, ինչպես նաև նրա սոցիալ-տնտեսական ու մշակութային կյանքի աշխուժացման համար։ Սակայն, մեծ հաշվով, դրանք հիմնականում մնացել էին թղթի վրա․ դրանց կիրառումը հատկապես Ստամբուլից հեռու գտնվող Մակեդոնիայի շրջանում եղել էր անկատար և անկանոն։ Մասնավորապես, այստեղ պահպանվել էր խոշոր հողատիրությունը, իսկ հողային սեփականություն ստացած գյուղացիների թիվը մնացել էր աննշան։ Գյուղական համայնքներում սոցիալական հարաբերությունները շարունակում էին կրոնական բնույթ կրել․ հողատերերը հիմնականում մուսուլմաններ էին, իսկ գյուղացիները՝ ուղղափառ քրիստոնյաներ։ Մակեդոնիայի փաստացի իշխանությունը մնացել էր տեղական ազնվականության ձեռքում, անվտանգության երաշխիքներ բացարձակապես գոյություն չունեին, ամենուր գործել էին զինված ավազակախմբեր, որոնց դեմ անզոր էին եղել Օսմանյան կայսրության ոչ մեծաքանակ զինված ուժերն ու ոստիկանությունը, իսկ կոռուպցիան ծաղկում էր։
Միևնույն ժամանակ, թանզիմաթը բացել էր թուրքական շուկան արևմտյան կապիտալի առջև։ Արդեն 1871 թվականին սկսվել էր առաջին երկաթուղու կառուցումը Սալոնիկից մինչև Սկոպիե (բելգիական կապիտալով), որը հետագայում շարունակվել էր Սերբիայի տարածքով մինչև Ավստրո-Հունգարիա։ 1894 թվականին ավարտվել էր երկաթուղին Սալոնիկից Բիտոլա (գերմանական կապիտալով), իսկ 1896 թվականին՝ Սալոնիկից Ալեքսանդրուպոլիս և այնուհետև դեպի Ստամբուլ (ֆրանսիական կապիտալով)։
Սլավոնական բնակչության ազգային վերածնունդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]18-րդ դարի վերջից սկսած, Օսմանյան կայսրության սլավոնական բնակչության շրջանում սկսել էին ակտիվորեն զարգանալ Ազգային Վերածննդի գործընթացները և ժամանակակից ազգերի ձևավորումը։ Մակեդոնիայի աշխարհագրական տարածաշրջանում, որտեղ միջնադարում առանձին մակեդոնական ազգություն գոյություն չուներ, այդ գործընթացները հիմնականում ընթանում էին Բուլղարական ազգային վերածննդի ուղղությամբ։ Միևնույն ժամանակ, մակեդոնացի սլավոնների մի մասը տվյալ ժամանակահատվածում ենթարկվել էր հելլենացման, ընդունել էր հունական ազգային մշակույթը և աջակցում էր «Մեծ գաղափարին»՝ Բյուզանդական կայսրության վերականգնման վերաբերյալ։ 19-րդ դարի վերջում ակտիվացել էր Սերբիայի քաղաքականությունը Հյուսիսային Մակեդոնիայում, ինչը նույնպես հանգեցրել էր տեղական բնակչության մի մասի՝ սերբական ազգային կողմնորոշման ընդունմանը։ 19-րդ դարի վերջին շրջանում Մակեդոնիայի ալբանացիների շրջանում տեղի էր ունենում ալբանական ազգային վերածննդի արագացված գործընթացը և միասնական ալբանական ազգի ձևավորումը։ Արդյունքում, Մակեդոնիայի տարածաշրջանը դարձել էր այն տարածքը, որտեղ խաչաձևվում էին Բալկանյան թերակղզու տարբեր ժողովուրդների ազգային գաղափարախոսությունները։
Ամենամեծ նշանակությունն ունեցել էր բուլղարական ազգային վերածնունդը, որի կենտրոններից մեկը դարձել էին Մակեդոնիայի տարածքները։ Արդեն 1837 թվականին Վելեսում հիմնվել էր առաջին բուլղարական աշխարհիկ դպրոցը։ Այնուհետև բուլղարական դպրոցներ բացվել էին նաև Սկոպիեում, Շտիպում, Օհրիդում, Բիտոլայում, Սալոնիկում և Մակեդոնիայի տարածաշրջանի այլ քաղաքներում։ 1860-ական թվականների սկզբին մակեդոնացի բուլղարները ներգրավվել էին ինքնուրույն Բուլղարական ուղղափառ եկեղեցու ձևավորման շարժմանը։ Բուլղար ժողովրդի ազգային շարժումը պսակվել էր հաջողությամբ 1870 թվականին՝ Բուլղարական էկզարխատի հիմնադրմամբ[1], որը մինչև 1870-ականների կեսերը կարողացել էր իր դիոցեզի մեջ ընդգրկել Մակեդոնիայի էթնիկորեն բուլղարական տարածքների մեծ մասը։ 1870-ականների սկզբին նրա հովանու տակ անցել էին Սկոպիեի, Բիտոլայի և Օհրիդի եպիսկոպոսությունները, որտեղ անցկացվել էին հանրաքվեներ ուղղափառ բնակչության շրջանում։ Բուլղարական ինքնուրույն եկեղեցու ստեղծումը նոր խթան էր տվել Մակեդոնիայի տարածաշրջանում բուլղարական դպրոցների ու լուսավորչական կազմակերպությունների ցանցի ընդլայնմանը։ Այնուամենայնիվ, մինչև XX դարի սկիզբը բուլղարական ազգի ձևավորման գործընթացը դեռ չէր ավարտվել, և Մակեդոնիայի տարածաշրջանի գյուղական սլավոնական բնակչության զգալի մասը շարունակում էր մնալ էթնիկորեն չձևավորված։
Թեև պատմաբանների ընդհանուր կարծիքով 19-րդ դարում մակեդոնական ժողովուրդը դեռևս գոյություն չուներ ժամանակակից իմաստով, որոշակի խնդիր էր ներկայացնում այս ժամանակաշրջանում նրա առաջացման նախադրյալների առկայության հարցը։ Եթե բուլղարական և հունական պատմագիտական դպրոցները հերքում էին մակեդոնական որևէ ինքնուրույն էթնիկական ինքնագիտակցության առկայությունը, ապա Հյուսիսային Մակեդոնիայի հետազոտողները, հիմնվելով Պետկո Սլավեյկովի 1871 թվականի «Մակեդոնական հարց» հոդվածի վրա, հայտարարում էին մակեդոնացի սլավոնների որոշակի էթնիկական տարբերակման ձևավորման մասին՝ բուլղարներից առանձին ուղղափառ եկեղեցիներին պատկանելու հիմքով։ Բացի այդ, Մակեդոնիայի սլավոնական բնակչության խոսակցական լեզուն որոշ չափով տարբերվում էր արդեն իսկ արևելյան բարբառների հիման վրա կոդիֆիկացված բուլղարական լեզվից։
Մակեդոնական հարցի առաջացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1877-1878 թվական. ռուս-թուրքական պատերազմի ընթացքում մոտավորապես 1000 կամավորներ Մակեդոնիայի տարածաշրջանից մասնակցել էին ռազմական գործողություններին՝ Օսմանյան կայսրության զորքերի դեմ։ Սակայն ռուսական զորքերը չէին մտել Մակեդոնիայի տարածք՝ կանգ առնելով Կյոստենդիլում։ Սան-Ստեֆանոյի 1878 թվականի պայմանագրի համաձայն՝ ստեղծվել էր ինքնավար Բուլղարական իշխանությունը, որի կազմում նախատեսվում էր ներառել ամբողջ Մակեդոնիայի աշխարհագրական տարածքը՝ բացառությամբ Սալոնիկի և Խալկիդիկի թերակղզու։ Սակայն այդ որոշմանը կտրուկ հակառակվել էին արևմտյան տերությունները, Սերբիան, Հունաստանը և Մակեդոնիայի հունական բնակչությունը։ Արդյունքում, Բեռլինի կոնգրեսում անցկացված բանակցությունների արդյունքում՝ 1878 թվականի հուլիսի 13-ին կնքվել էր նոր խաղաղության պայմանագիր. Բուլղարական իշխանության տարածքը զգալիորեն կրճատվել էր, ստեղծվել էր առանձին ինքնավար միավոր՝ Արևելյան Ռումելիան, իսկ Մակեդոնիայի ողջ աշխարհագրական տարածքը մնացել էր Օսմանյան կայսրության կազմում։ Բեռլինի խաղաղության պայմանագրի 23-րդ հոդվածի համաձայն՝ Մակեդոնիայի և Թրակիայի քրիստոնյա բնակչությունը ապագայում նույնպես պետք է ստանար ինքնակառավարման իրավունք կայսրության շրջանակներում։ Եթե Մակեդոնիայի հույն և հունամետ բնակչությունը, ինչպես նաև մուսուլմանները ոգևորությամբ ընդունել էին Բեռլինի պայմանագրի դրույթները, որոնք կանխել էին տարածաշրջանի միացումը Բուլղարիային, ապա բուլղարական բնակչությունը խիստ վրդովվել էր։ 1878 թվականի հոկտեմբերին Պիրինյան Մակեդոնիայում բռնկվել էր Կրեսնենսկու ապստամբությունը, որը, սակայն, 1879 թվականի ամռանը ճնշվել էր։ Բեռլինի կոնգրեսի որոշումների համաձայն՝ ստեղծվել էր հատուկ հանձնաժողով՝ Մակեդոնիային ինքնավարություն տրամադրելու վերաբերյալ առաջարկներ մշակելու նպատակով։ Սակայն հանձնաժողովի կազմում չէին ընդգրկվել մակեդոնացի սլավոնները, որոնք Կրեսնենսկու ապստամբությունից հետո Օսմանյան իշխանությունների կողմից դիտարկվում էին որպես «բուլղար ապստամբներ»։ Հանձնաժողովի մշակած ինքնակառավարման նախագիծը, սակայն, սուլթանը մերժել էր 1880 թվականին։ Մեծ տերությունների կողմից պատժամիջոցներ չէին կիրառվել, և Մակեդոնիայի ինքնավարության հարցը մնացել էր չլուծված։
19-րդ դարի վերջին ակտիվացել էին Բալկանյան երկրների հավակնությունները Մակեդոնիայի տարածաշրջանի նկատմամբ։ Բուլղարիայի և Հունաստանի՝ վաղուց իրենց պատմական տարածքը համարող պետությունների կողքին քաղաքական ասպարեզ էր դուրս եկել նաև Սերբիան, որը հայտարարում էր, որ մակեդոնացի սլավոնները իրականում սերբեր են։ Հունաստանի դիրքորոշումը կայանում էր նրանում, որ Մակեդոնիայի տարածաշրջանում բնակվող սլավոնների մեծ մասը սկսել էր փորձեր անել՝ ինքնությունը նույնացնելու՝ որպես սլավոններ ըստ արյան և գիտակցության, հին մակեդոնացիների հետ։ Սա Հունաստանի համար անընդունելի էր։ Արդյունքում, Մակեդոնիայի տարածաշրջանում ծավալվել էր պայքար Բուլղարիայի, Հունաստանի և Սերբիայի միջև՝ էթնիկորեն չձևավորված տեղացի սլավոնների իրենց կողմը գրավելու համար, ինչը հիմնականում իրականացվում էր կրթական համակարգերի ստեղծման և ազգային ուղղափառ եկեղեցիների ազդեցության ոլորտների ընդլայնման միջոցով։ Եթե Բուլղարական իշխանության ձևավորումից հետո՝ սկզբնական շրջանում, օսմանյան իշխանությունների և Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանի դիմադրության հետևանքով բուլղարական ազդեցությունը Մակեդոնիայի տարածքում որոշ չափով նվազել էր, ապա 1890-ականներին, Ստեֆան Ստամբոլովի կառավարման տարիներին թուրք-բուլղարական հարաբերությունների բարելավման, ինչպես նաև 1897 թվականի հունա-թուրքական պատերազմի հետևանքով, Մակեդոնիայի տարածաշրջանում բուլղարական ազգային շարժումը նոր թափ էր ստացել։ 1900 թվականին բուլղարական դպրոցների թիվը հասել էր 781-ի, հիմնվել էին բուլղարական գիմնազիաներ Սալոնիկում, Բիտոլայում և Սկոպիեում, ստեղծվել էին Բուլղարական էկզարխատի նոր թեմեր։ Այնուամենայնիվ, հունական ազգային շարժումն էլ իր դիրքերը ամրապնդել էր․ 1900 թվականին Մակեդոնիայի տարածաշրջանում գործում էին արդեն 613 հունական դպրոցներ, իսկ մակեդոնացի սլավոնների մոտ մեկ քառորդը դեռևս պատկանում էր Կոստանդնուպոլսի պատրիարքարանին։ Միաժամանակ արագ զարգանում էր նաև ալբանական ազգային շարժումը, որի հիմնական պահանջներից մեկը, համաձայն 1878 թվականի Պրիզրենյան լիգայի ծրագրի, եղել էր ալբանացիներով բնակեցված բոլոր տարածքների, այդ թվում՝ ներկայիս Հյուսիսային Մակեդոնիայի արևմտյան մասի, միավորումը մեկ միասնական ինքնավար կազմավորման՝ Օսմանյան կայսրության շրջանակներում։ 1895 թվականի մարդահամարի տվյալներով՝ Սկոպիեի սանջակում, Բիտոլայի և Սալոնիկի վիլայեթներում բնակվում էր 2,5 միլիոն մարդ, որոնցից 692,742-ը բուլղարներ էին, 1,137,315-ը՝ մուսուլմաններ, 603,242-ը՝ հույներ, իսկ 68,432-ը՝ հրեաներ և այլ ազգություններ[2]։
.jpg)
19-րդ դարի վերջում ծագել էր մակեդոնիզմի գաղափարը։ Առաջին անգամ այն առաջ էր քաշել սերբ դիվանագետ Ստոյան Նովակովիչը՝ հետապնդելով մեծսերբական քաղաքական նպատակներ։ 1888 թվականին նա հայտարարել էր, որ Մակեդոնիայի տարածաշրջանի սլավոնական բնակչությունը ձևավորում էր առանձին մակեդոնական ժողովուրդ և չէր հանդիսանում ո՛չ բուլղարներ, ո՛չ էլ սերբեր։ 1902 թվականին Սանկտ Պետերբուրգում մակեդոնացի ուսանողները հիմնադրել էին Մակեդոնական գիտա-գրական ընկերակցությունը, որը, մասնավորապես, քարոզում էր մակեդոնական ազգի ինքնուրույնության գաղափարը։ 1903 թվականին Կրստե Միսիրկովը իր «Մակեդոնական խնդիրների մասին» աշխատությունում հիմնավորել էր առանձին մակեդոնական լեզվի գոյությունը և ճանաչել էր մակեդոնացիների սեփական քաղաքական շահերի առկայությունը։ Մակեդոնիզմի գաղափարները աջակցություն էին ստացել Սերբիայում, սակայն Մակեդոնիայի տարածաշրջանում լայն տարածում չէին գտել․ մակեդոնացի սլավոնների մեծամասնությունը, և առաջին հերթին մշակութային ու քաղաքական վերնախավը, այդ ժամանակ դեռևս իրեն համարում էր բուլղար։
Իլինդենի ապստամբությունը և Մակեդոնիան՝ բալկանյան պետությունների համար պայքարի ասպարեզ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սկզբում 1890-ական թվականներին Սոֆիայում ուսանող մակեդոնացի ուսանողները հիմնադրեցին «Երիտասարդ մակեդոնական գրական հասարակություն», որը դարձել է Մակեդոնիայի ինքնավարության համար պայքարի շարժման հիմքը։ Ստեֆան Ստամբոլովի կառավարման ժամանակահատվածում բուլղարա-թուրքական հարաբերությունների նորմալացումը հանգեցրել է այս կազմակերպության լուծարմանը։ Սակայն արդեն 1893 թվականի նոյեմբերի 3-ին Սալոնիկում արմատական սլավոնական մակեդոնական երիտասարդությունը ստեղծել է նոր, գաղտնի կազմակերպություն, որը հետագայում հայտնի է դարձել որպես «Ներքին մակեդոնա-օդրինյան հեղափոխական կազմակերպություն» (ՎՄՕՌՕ)։ Կազմակերպության հիմնադիրներից էին Դամե Գրուևը, Իվան Հաջինիկոլովը, Գոցե Դելչևը և Գյորչե Պետրովը։ ՎՄՕՌՕ-ի առաքելությունը Մակեդոնիայի և Ադրիանապոլսի (Օդրինյան) Թրակիայի թուրքական իշխանությունից անկախացման համար պայքարն էր։ Կազմակերպությունը կարողացել է ստեղծել իր մասնաճյուղերի լայնածավալ ցանց ողջ Մակեդոնիայի տարածքում և մեծ ազդեցություն ձեռք բերել բնակչության շրջանում։ Հիմնվել են նաև ռազմական ջոկատներ (չեթեներ), որոնք հաճախ դիմում էին ահաբեկչական գործողությունների՝ Մակեդոնիայի հարցին ուշադրություն հրավիրելու և ՎՄՕՌՕ-ի գործունեությունը ֆինանսավորելու նպատակով։ ՎՄՕՌՕ-ի առաջնորդները սկզբից ևեթ իրենց վերջնական նպատակ էին համարում Մակեդոնիայի և Թրակիայի շրջանների միացումը Բուլղարիային։ Սակայն կազմակերպության ներսում առկա քաղաքական տարաձայնությունները, Մակեդոնիայի էթնիկ բազմազանությունը և անբարենպաստ արտաքին քաղաքական պայմանները ստիպեցին ՎՄՕՌՕ-ին առաջնահերթ ներկայացնել ավելի չափավոր պահանջ՝ Մակեդոնիայի լիարժեք քաղաքական ինքնավարությունը։ Այս մոտեցումը հնարավորություն տվել է ՎՄՕՌՕ-ին ներգրավել տարբեր ազգությունների և դավանանքների ավելի լայն զանգվածներ։ Այնուամենայնիվ, մուսուլմանների (թորբեշների, ալբանացիների և թուրքերի) ներգրավվածության մակարդակը կազմակերպության գործունեության մեջ մնաց բավականին ցածր, իսկ ՎՄՕՌՕ-ն հիմնականում պահպանել է իր սլավոնա-բուլղարական բնույթը։
Բացի ՎՄՕՌՕ-ից, 1895 թվականին Բուլղարիայում ստեղծվել է ևս մեկ մակեդոնական հեղափոխական կազմակերպություն՝ Գերագույն Մակեդոնա-Օդրինյան Կոմիտեն (ՎՄՕԿ, գերագույններ)։ Ի տարբերություն ՎՄՕՌՕ-ի, ՎՄՕԿ-ն աջակցություն էր ստանում հիմնականում Բուլղարիայում գտնվող մակեդոնա-թրակյան սփյուռքից։ ՎՄՕԿ-ը դարձել է երկրորդ գաղտնի հաստատությունը՝ ՎՄՕՌՕ-ից հետո, որը հանդես էր գալիս Մակեդոնա-Օդրինյան ինքնավարության ձեռքբերման օգտին՝ բռնի մեթոդներով[3]։ Գերագույնների ռազմավարությունը հիմնվում էր ոչ թե համընդհանուր զինված ապստամբության, այլ փոքր ջոկատների գործողությունների վրա, որոնք հարձակումներ էին իրականացնում Բուլղարիայի տարածքից։ Նրանք նաև մեծ ուշադրություն էին դարձնում եվրոպական երկրներում քարոզչական աշխատանքներին։ ՎՄՕՌՕ-ի և ՎՄՕԿ-ի հարաբերությունները երբեմն լարված էին։
1901-1902 թվականներին գերագույնների չեթեները սկսեցին հարձակումներ իրականացնել, մինչդեռ ՎՄՕՌՕ-ի ջոկատներն ընդհարվեցին օսմանյան բանակի և մահմեդական ինքնապաշտպանական խմբերի (բաշիբոզուկների) հետ, ինչի հետևանքով բռնկվել է անընդհատ շարունակվող պարտիզանական պատերազմ։ 1902 թվականի աշնանը Պիրինյան Մակեդոնիայում բռնկվել է Գոռնոդժումայյան ապստամբությունը, որը կազմակերպվել էր մակեդոնացի բուլղարների կողմից[3]։ Այն, սակայն, դաժանորեն ճնշվել է օսմանյան զորքերի կողմից։
1902 թվականի նոյեմբերի սկզբին ՎՄՕՌՕ-ի համագումարը որոշում ընդունել է համընդհանուր ապստամբության նախապատրաստման մասին։ 1903 թվականի գարնանը ՎՄՕՌՕ-ի արմատական թևի ահաբեկչական գործողությունները ավելի հաճախակի դարձան, ինչը հրահրել է օսմանյան իշխանությունների պատասխան հալածանքները։ Ստեղծված իրավիճակին միջամտեցին եվրոպական տերությունները, որոնց ճնշման ներքո Ստամբուլը համաձայնել է սկսել բարեփոխումներ Մակեդոնիայում, իսկ Բուլղարիան լուծարել է ՎՄՕԿ-ը։ Այնուամենայնիվ, հակամարտությունները չեն դադարել։
ՎՄՕՌՕ-ի որոշման համաձայն՝ 1903 թվականի օգոստոսի 2-ին (Իլինյան տոնին) Մակեդոնիայի շրջանում սկսվել է զինված ապստամբություն, որը պատմության մեջ հայտնի է դարձել որպես Իլինդենյան ապստամբություն։ Դրա կենտրոնը Բիտոլյան վիլայեթն էր, սակայն ապստամբությունը արագորեն տարածվել է Վարդարի հովտում, ինչպես նաև Ֆլորինայի, Կաստորիայի, Օհրիդի և Էդեսայի շրջաններում։ Ապստամբները կարողացան գրավել մի շարք քաղաքներ, այդ թվում՝ Կրուշևոն, որտեղ հռչակվել է Կրուշևյան հանրապետությունը։ ՎՄՕՌՕ-ի ապստամբներին միացան նաև գերագույնների չեթեները, ինչպես նաև Ադրիանապոլսի (Օդրինյան) Թրակիայի որոշ բնակիչներ։ Բուլղարիան աջակցել է ապստամբներին, սակայն արևմտյան տերությունների և Ռուսաստանի ճնշման ներքո սահմանափակվել է միայն դիվանագիտական քայլերով։
ՎՄՕՌՕ-ին չի հաջողվել ապստամբությանը ներգրավել մակեդոնացի թորբեշներին, ալբանացիներին, թուրքերին, հույներին և սերբերին, մինչդեռ հունական բնակչությունը ձգտում էր Մակեդոնիան միավորել Հունաստանի հետ։ Այս գործոններն որոշիչ դարձան ապստամբության պարտության համար։ Օսմանյան կայսրությունը շուրջ 250,000-անոց բանակով ու ինքնապաշտպանական ջոկատներով սկսել են ապստամբության ճնշումը։ Թերի տվյալների համաձայն՝ Մակեդոնիայի շրջանում այրվել է 201 գյուղ, սպանվել է ավելի քան 4,500 քրիստոնյա բնակիչ, իսկ 30,000-ից ավելի մակեդոնացիներ ստիպված եղան փախչել Բուլղարիա։ 1903 թվականի աշնանը Ռուսական կայսրությունը և Ավստրո-Հունգարիան՝ մյուս մեծ տերությունների աջակցությամբ, Օսմանյան իշխանություններին ներկայացրին բարեփոխումների ծրագիր (Մյուրզշտեգյան ծրագիր), որը նախատեսված էր Մակեդոնիայի քրիստոնյա բնակչության վիճակի բարելավման համար։ Այս ծրագիրը ներառում էր՝ թուրքական ոստիկանության և ժանդարմերիայի վերակազմավորում, որի վերահսկողությունը պետք է հանձնվեր եվրոպացի սպաներին, հարկային համակարգի փոփոխություններ, Ռուսաստանի և Ավստրո-Հունգարիայի կողմից հատուկ դիտորդների նշանակումը, որոնք պետք է վերահսկեին Օսմանյան կայսրության գլխավոր տեսուչի աշխատանքը մակեդոնական վիլայեթներում։ 1903 թվականի նոյեմբերին Գերմանիայի ճնշման տակ Օսմանյան իշխանությունները համաձայնեցին իրականացնել այս բարեփոխումները[4][5].։
Նոր ժանդարմերիայի հրամանատար նշանակվել է իտալացի գեներալ Դե Ջիորջիսը, իսկ մեծ տերությունները Մակեդոնիայի ժանդարմերիայում նշանակեցին իրենց սպաներին։ Այս ուժերը պետք է գործեին ինչպես թուրքերի, այնպես էլ հեղափոխական խմբավորումների դեմ։ Ժանդարմերիան ժամանակավորապես վերականգնել է որոշակի կարգ ու կանոն, սակայն չի կարողացել թուլացնել մուսուլմանական և քրիստոնեական համայնքների միջև արմատացած ատելությունը[6]։
1904 թվականին ստորագրվել է բուլղարա-թուրքական համաձայնագիրը, ըստ որի՝ Իլինդենյան ապստամբության բոլոր մասնակիցները ամնիստիա ստացան, Բուլղարիան իր հերթին պարտավորվել է արգելել ՎՄՕՌՕ-ի և ՎՄՕԿ-ի գործունեությունը իր տարածքում։ 1905 թվականին Մակեդոնիայում ազդեցության համար պայքարում նոր խաղացող հայտնվել է՝ Ռումինիան, որը իր շահերն առաջ տանում էր Մակեդոնիայի հարավում բնակվող վալախների միջոցով։ 1905 թվականի մայիսին, ռումինական կառավարության կողմից ներկայացված նոտայից հետո, որը սպառնում էր դիվանագիտական հարաբերությունների խզմամբ, սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը վալախներին տվել է նույն իրավունքները, ինչ մյուս ոչ մուսուլման ժողովուրդներին՝ ներառյալ ծիսական արարողությունները մայրենի լեզվով անցկացնելու թույլտվությունը։ Սա հանգեցրել է հունա-ռումինական հակամարտության[7]։ 1905 թվականին Հունաստանի դեսպանը լքել է Բուխարեստը։ Ռումինիայում փակվեցին բոլոր հունական դպրոցները, 1900 թվականի հունա-ռումինական առևտրային պայմանագիրը չեղարկվել է ռումինական կողմի նախաձեռնությամբ[8]։ 1905-1906 թվականներին Մակեդոնիայի տարածքում ուժգնացան զինված բախումները։ 1906 թվականի մարտին հույն չեթեները կոտորեցին 60 բուլղարների Զագորիչանի գյուղում։ 1906 թվականի հուլիսին Բուլղարիայում տեղի ունեցան հակահունական պոգրոմներ՝ որպես պատասխան[8]։ 1906-1907 թվականներին Մակեդոնիան վերածվել է պարտիզանական պատերազմի թատերաբեմի, որտեղ գործում էին բուլղարական, հունական և մասամբ սերբական չեթեները։ 1907 թվականին պաշտոնական տվյալների համաձայն, երեք վիլայեթներում (Սալոնիկի, Մոնաստիրի և Կոսովոյի) գործում էին 110 չեթե[9], որոնց ընդհանուր թիվը հասնում էր 1205 մարտիկի[9]՝ բուլղարական չեթեներ՝ 77 խումբ, 661 մարտիկ, հունական չեթեներ՝ 27 խումբ, 370 մարտիկ, սերբական չեթեներ՝ 6 խումբ, 174 մարտիկ[9]։ Հունական չեթեները հիմնականում գործում էին Մոնաստիրի վիլայեթում, մինչդեռ Կոսովոյի վիլայեթում, որտեղ հույներ չկային, նրանք բացակայում էին։ Սերբական չեթեները գործում էին միայն Կոսովոյի և Մոնաստիրի վիլայեթներում, իսկ բուլղարական չեթեները՝ բոլոր երեք վիլայեթներում[9]։
Սերբիայի նվաճումը Հյուսիսային Մակեդոնիաում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1912 թվականին Սերբիան գրավել է ժամանակակից Հյուսիսային Մակեդոնիայի տարածքը, և նրա կառավարությունը որոշել է բնակվող մակեդոնացիներին, հատկապես բուլղարներին, ասիմիլացնել և դարձնել սերբեր։ Դրա համար Մակեդոնիայից վտարեցին բուլղար ուսուցիչներին ու հոգևորականներին կամ ստիպեցին ուժով հրաժարվել իրենց բուլղարական ինքնությունից և ընդունել սերբականը։ Բացի այդ, արգելվել է բուլղարական մամուլի ներմուծումը Մակեդոնիա։ Բուլղարական բնորոշ անունները փոխարինվում էին սերբականներով, իսկ պաշտոնական փաստաթղթերում բուլղարական ազգանվան «-ով» վերջավորությունը փոխարինում էին սերբական «-իչ»-ով։ Մակեդոնիայի Պրիլեպ քաղաքից ծնունդով եպիսկոպոս Մեֆոդիոս (Կուսևը) նշել է, որ մակեդոնացի բուլղարների համար սերբական լուծն ավելի ծանր էր, քան թուրքականը, քանի որ թուրքերը գոնե չէին փորձում նրանց բռնի ասիմիլացնել, մինչդեռ Սերբիան զբաղվում էր հենց դրանով[10]։ Գրավման և բուլղարական ինքնության արտահայտման արգելքի հետևանքով տասնյակ հազարավոր բուլղարներ, հատկապես կրթված խավից, ստիպված եղան լքել Մակեդոնիան և տեղափոխվել Բուլղարիա, ինչը հանգեցրել է բուլղարական տարրի էական թուլացման։
Հյուսիսային Մակեդոնիան միջպատերազմյան ժամանակաշրջանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մակեդոնիան Հարավսլավիայի կազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հյուսիսային Մակեդոնիան, որը Բալկանյան պատերազմներից (1912-1913) հետո դարձավ Սերբական թագավորության մաս՝ կարճ ընդմիջումով 1915-18 թվականներին, երբ այն անցավ Բուլղարիայի վերահսկողության տակ, եղել է ամենաթերզարգացած հարավսլավյան տարածքներից մեկը։ Վարդարյան բանովինայում անգրագետների թիվը (70,9 % 1931 թվականին) զգալիորեն բարձր էր, քան թագավորական Հարավոսլավիայում միջին ցուցանիշը (44,6 % 1931 թվականին)[11]։ Տարածաշրջանում շարունակվում էր մակեդոնացիների, հատկապես բուլղարների, բռնի ասիմիլացումը սերբերի մեջ, ինչը հիմնականում իրականացվում էր դպրոցական կրթության միջոցով[11]։ Ալբանացիները նույնպես հնարավորություն չունեին ստանալու կրթություն իրենց լեզվով պետական դպրոցներում, բացառությամբ մեկ դպրոցի Սկոպիեում։ Բռնի ասիմիլացման դեմ պայքարում էր ՎՄՌՕ (Վիճի Մակեդոնական Հեղափոխական Կազմակերպությունը), որը ոչնչացնում էր ոչ միայն հարավսլավյան պաշտոնյաներին և սպաներին, այլ երբեմն նաև խաղաղ բնակչությանը՝ այդ թվում Մակեդոնիայում միջպատերազմյան շրջանում վերաբնակեցված սերբ գաղութաբնակներին։ Կազմակերպությունն ուներ մինչև 2,000 ակտիվ անդամ և միջպատերազմյան շրջանում իրականացրել էր շուրջ 500 հարձակում սերբ պաշտոնյաների և գաղութաբնակների վրա, որի հետևանքով զոհվել էին հարյուրավոր մարդիկ։ Սերբական զորքերը, որպես վրեժ ՎՄՌՕ-ի կողմից 1923 թվականի հունվարին Օվչեպոլեի շրջանում 30 խաղաղ բնակիչների սպանության համար, 1923 թվականի մարտին ոչնչացրին Գարվան գյուղի ողջ արական բնակչությանը[12]։
Հյուսիսային Մակեդոնիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].svg)
Մակեդոնացիների, ալբանացիների և հատկապես բուլղարների իրավունքների խախտումների, ինչպես նաև Հարավսլավիայի թագավորների իշխանության տակ Հյուսիսային Մակեդոնիայի թույլ տնտեսական զարգացման հետևանքով, նրա բնակիչները 1941 թվականի ապրիլի 6-17-ը Հարսլավիայի փլուզման և գերմանական զորքերի ներխուժման ժամանակ չպաշտպանեցին Հարավսլավիան, և արդյունքում Մակեդոնիան արագորեն օկուպացվել է գերմանացիների կողմից։ Ապրիլի 19-ին, համաձայն նացիստական Գերմանիայի հետ ձեռք բերված պայմանավորվածության, Մակեդոնիայի տարածք մտան բուլղարական զորքերը։ Բնակչության զգալի մասը, առաջին հերթին մակեդոնացի բուլղարները, մեծ խանդավառությամբ ու ծաղիկներով դիմավորել են բուլղարական զորքերին՝ նրանց ընկալելով որպես ազատարարներ սերբական լուծից։ Այդպիսի զանգվածային ոգևորությամբ ընդունելություններ տեղի ունեցան բազմաթիվ մակեդոնական քաղաքներում, որտեղ բուլղար բնակչության մեծ տոկոս կար, այդ թվում՝ Սկոպիեում, Օհրիդում, Պրիլեպում, Շտիպում, Կավադարցիում և Գևգելիայում։ 1941 թվականի ապրիլյան իրադարձությունները համեմատելի էին այն ժողովրդական ոգևորության հետ, որով շատ մակեդոնացիներ ընդունել էին բուլղարական զորքերին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ընթացքում՝ 1915 թվականի աշնանը[13]։ Այնուամենայնիվ, հետագայում բնակչության զգալի հատվածը հիասթափվել է Բուլղարիայից՝ կոռուպցիայի, բյուրոկրատիայի և բուլղարական օկուպացիոն վարչակազմի որոշ հատվածների կամայականությունների պատճառով։ Արդյունքում Մակեդոնիայում առաջացավ պրոհարավսլավական պարտիզանական շարժում։ Պարտիզանների գործողություններին պատասխանելով՝ բուլղարական օկուպացիոն զորքերը իրականացրին ռազմական հանցագործություններ, թեև դրանք անհամեմատ ավելի քիչ էին, քան սերբական կամ հունական օկուպացիոն գոտիներում, որտեղ բուլղարական օկուպացիայի դեմ ավելի ակտիվ դիմադրություն կար։ Մասնավորապես, 1943 թվականի հուլիսի 16-ին Վատաշա գյուղում, պարտիզաններին աջակցելու մեղադրանքով, սպանվեցին 12 երիտասարդ մակեդոնացիներ, այդ թվում՝ 8 անչափահաս (15-17 տարեկան)[13]։
Բուլղար հեղինակները պնդում են, որ, ի տարբերություն բուլղարական օկուպացիոն զորքերի կոշտ մոտեցման, 1941-44 թվականներին բուլղարական քաղաքացիական վարչակազմը, չնայած բոլոր թերություններին, զգալի միջոցներ էր ներդնում Հյուսիսային Մակեդոնիայի բարեկարգման և զարգացման մակարդակի բարձրացման համար[14]։ Այդ ընթացքում կառուցվել են դպրոցներ, հիվանդանոցներ, գրադարաններ և ճանապարհներ։ Պատերազմի ավարտին՝ 1944 թվականին, բուլղարական օկուպացիոն իշխանությունները ձևավորել են Մակեդոնիայի Անկախ Պետությունը, որը գոյատևել է ընդամենը մի քանի ամիս։
Մակեդոնիայի Սոցիալիստական Հանրապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1944 թվականի նոյեմբերին, բուլղարական զորքերի հեռանալուց անմիջապես հետո, որոնց հետ միասին հեռացավ նաև մակեդոնացի բուլղարների զգալի մասը, Մակեդոնիայում նոր իշխանությունը, որը կազմված էր բուլղարական օկուպացիայի ընթացքում հալածված մակեդոնացի պարտիզաններից, որպես վրեժ սկսել է զանգվածային ռեպրեսիաներ հանրապետությունում մնացած նշանավոր բուլղար գործիչների դեմ։ Որոշ տվյալներով, կոմունիստական իշխանության առաջին երկու տարիների ընթացքում սպանվել են հազարավոր հայտնի մակեդոնացի բուլղարներ, որոնցից շատերը որևէ հանցանքի մեջ մեղավոր չէին։ Սպանությունները կազմակերպվել էին Հարավսլավիայի Ժողովրդական բանակի Գլխավոր քաղաքական վարչության ղեկավար և մարշալ Տիտոյի պաշտպանության փոխնախարար Սվետոզար "Տեմպո" Վուկմանովիչի գլխավորությամբ։ Մնացած բուլղարներին հարկադրել էին ընդունել մակեդոնական ազգային ինքնությունը[15]։
Նոր իշխանությունները պայքարում էին նաև սերբական ազգային տարրի դեմ։ Բուլղարական օկուպացիայի ընթացքում Սերբիա փախած սերբ գաղութաբնակներին արգելվել է վերադառնալ Մակեդոնիա, իսկ այնտեղ մնացած սերբերի մեծ մասը ստիպված էր ասիմիլացվել մակեդոնական ազգի մեջ։ Այս քաղաքականությունը, ինչպես նաև հանրապետությունում սլավոնական բնակչության շրջանում մակեդոնական ազգային ինքնության ամրապնդմանն ուղղված միջոցառումները, հանգեցրին սերբական տարրի լուրջ թուլացման և բուլղարական ազգային տարրի փաստացի անհետացման Մակեդոնիայում։ Սոցիալիստական Ֆեդերատիվ Հարավսլավիայում (ՍՖՅ) Հյուսիսային Մակեդոնիան մնում էր տնտեսապես ամենաքիչ զարգացած հանրապետություններից մեկը և ուներ «թերզարգացած» տարածքի կարգավիճակ, ինչը նրան հնարավորություն էր տալիս ստանալ դաշնային կենտրոնի կողմից հատկացվող սուբսիդիաներ և արտոնյալ վարկեր։ 1960-ականներից Հյուսիսային Մակեդոնիան ցածր տոկոսադրույքով և երկարաժամկետ արտոնյալ վարկեր էր ստանում Հարավսլավիայի Դաշնության Ֆոնդից, որը նախատեսված էր տնտեսապես թույլ զարգացած հանրապետությունների և շրջանների ֆինանսավորման համար[16]։
1963 թվականի հուլիսի 26-ին Սկոպիեում տեղի ունեցավ 6.9 մագնիտուդով երկրաշարժ, որը ավերել է քաղաքի մեծ մասը։ Կոմունիստական իշխանությունները խթանում էին մակեդոնական ազգային ինքնագիտակցության ձևավորումը, մասնավորապես՝ թույլատրելով հայտարարել Մակեդոնական Ուղղափառ Եկեղեցու (ՄՈԵ) ավտոկեֆալիան, որը սակայն համարվում էր ոչ կանոնիկ։ Միևնույն ժամանակ, մինչ 1913 թվականը տարածաշրջանում գործող Բուլղարական Ուղղափառ Եկեղեցին շարունակում էր մնալ արգելքի տակ։ Հարավսլավիայի փլուզումը անդրադարձավ նաև Հյուսիսային Մակեդոնիայի վրա։ 1989 թվականի մայիսին Վեվչանի գյուղում տեղի ունեցան բողոքի ելույթներ, որոնք ստիպեցին հանրապետության իշխանություններին ներողություն խնդրել քաղաքացիներից և պաշտոնանկ անել մի քանի տեղական գործիչների։ Նույն 1989 թվականին Մակեդոնիայի Կոմունիստների Միությունը փոխել է իր անունը՝ դառնալով Մակեդոնիայի Կոմունիստների Միություն «Ժողովրդավարական Փոփոխությունների Կուսակցություն, իսկ 1991 թվականի ապրիլի 21-ին այն վերանվանվել է Մակեդոնիայի Սոցիալ-Դեմոկրատական Միության։ Կուսակցության որոշ անդամներ չեն համաձայնել այդ փոփոխության հետ և 1992 թվականին ստեղծել են Մակեդոնիայի Կոմունիստների Միություն Ազատության Շարժում»[17]։
Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2001 թվականին Հյուսիսային Մակեդոնիայում տեղի է ունեցել զինված հակամարտություն կառավարության զորքերի և Ազգային ազատագրման բանակի (ԱԱԲ) ալբանացի անջատողականների միջև։ Վերջիններս պայքարում էին հյուսիսարևմտյան շրջանների անկախության համար, և նրանցից շատերը նախկինում կռվել էին Կոսովոյի Ազատագրության Բանակի կազմում։ Միջազգային հանրության ճնշման ներքո կողմերը կնքել են Օհրիդի համաձայնագիրը, որը ալբանացիներին տրամադրել է էական իրավունքներ և քվոտաներ պետական կառույցներում՝ խաղաղ գոյակցության դիմաց։
Այսպիսով, 2001 թվականի մարտին, այն հանրապետությունը, որը Հարավսլավիայի փլուզման ժամանակ կարողացել էր խուսափել ռազմական գործողություններից, բախվել է ալբանացի փոքրամասնության կողմից ակտիվ անջատողական շարժման։ Ալբանացի անջատողականները ձգտում էին ավելացնել ալբանացիների իրավունքները՝ մասնավորապես՝ Տետովոյի շրջանի (հյուսիսարևմտյան տարածքներ) համար ալբանական ինքնավարություն ստեղծելու միջոցով։ Նրանց պահանջների թվում էր նաև ալբանացիների համաչափ ներկայացվածություն պետական կառույցներում։ Անջատողականների բացահայտ ելույթները, ահաբեկչական գործողությունների աճը, ինչպես նաև ալբանացի մակեդոնացիների շրջանում «Մեծ Ալբանիայի» գաղափարի տարածումը (որը ներառում էր Ալբանիան, Հյուսիսային Մակեդոնիայի հյուսիսարևմտյան հատվածը (Տետովո), Կոսովոն, Հունաստանի հյուսիսային տարածքները և ներկայիս Չեռնոգորիայի հարավային հատվածները) ստիպեցին քաղաքական առաջնորդներին 2001 թվականի մայիսին ստեղծել «քաղաքական միասնության կառավարություն»։
Հակամարտության քաղաքական կարգավորման արդյունքում 2001 թվականի օգոստոսին Օհրիդում ստորագրվել է համաձայնագիր, որը դարձել է ճգնաժամի կարգավորման հիմքը։ Այնուհետև, 2001 թվականի նոյեմբերին, Սահմանադրության 15 փոփոխություններ ընդունվել են, որոնք բխում էին Օհրիդի համաձայնագրի դրույթներից։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Лабаури, Дмитрий Олегович. Болгарское национальное движение в Македонии и Фракии в 1894—1908 гг: Идеология, программа, практика политической борьбы. — София, 2008. — С. 210.
- ↑ Shaw, Stanford; Shaw, Ezel. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey: Volume 2, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808—1975 (11 ed.). Cambridge University Press. p. 208. ISBN 978-0-521-29166-8.
- ↑ 3,0 3,1 Мультатули, Петр. Внешняя политика Императора Николая (1894—1917), Москва, 2013, с. 428.
- ↑ Македония в конце XIX-начале XX века — яблоко раздора на Балканах
- ↑ Македонский вопрос в начале XX века и российская общественность
- ↑ «Македония». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Сквозников А. Н. «Историческое право» и борьба балканских государств за территорию в последней четверти XIX — начале XX веков // Вестник Самарской гуманитарной академии. Серия: Право. — 2014. — № 1 (15). — С. 10
- ↑ 8,0 8,1 Сквозников А. Н. «Историческое право» и борьба балканских государств за территорию в последней четверти XIX — начале XX веков // Вестник Самарской гуманитарной академии. Серия: Право. — 2014. — № 1 (15). — С. 11
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Косик В. И. Балканы: «Порвалась цепь великая…» (середина XIX — начало XXI вв.). — М.: Институт славяноведения РАН, 2014. — С. 170. Режим доступа:http://www.inslav.ru/resursy/elektronnaya-biblioteka/1961-2014-kosik Արխիվացված 2016-10-19 Wayback Machine
- ↑ Кусев М. Македония в своите жители само сърби няма // София: Гражданин. — 1913. Режим доступа:http://macedonia.kroraina.com/uchastnici/kusev_1913.htm#2 Արխիվացված 2022-03-29 Wayback Machine
- ↑ 11,0 11,1 Биро Л. Регионализм и централизм между двум войнами (на примере Югославии). Взгляд из Венгрии // Славянский мир в третьем тысячелетии. — 2013. — № 8-1. — С. 223—224
- ↑ Poulton H. Who are the Macedonians? Bloomington: Indiana University Press, 1995
- ↑ 13,0 13,1 Църнушанов К. Македонизмът и съпротивата на Македония срещу него. София: Унив. изд. «Св. Климент Охридски». - 1992. Режим доступа: http://www.promacedonia.org/kc/cyrn19_b.html Արխիվացված 2022-06-13 Wayback Machine
- ↑ Димо Казасов. Бурни години 1918 – 1944. София, "Народен печат", 1949
- ↑ Църнушанов К. Македонизмът и съпротивата на Македония срещу него. София: Унив. изд. «Св. Климент Охридски». - 1992. Режим доступа: http://www.promacedonia.org/kc/cyrn25.html Արխիվացված 2022-06-13 Wayback Machine
- ↑ Буквич Р. Региональная проблема социалистической Югославии в 1945—1991 гг. // Вестник Мордовского университета. — 2014. — № 3. — С. 139
- ↑ Митревска Я., Сельцер Д. Г. Партийная номенклатуры Социалистической Республики Македония в эпоху постсоциализма: личные судьбы и карьерный анализ // Pro nunc. Современные политические процессы. — 2014. — № 1 (13). — С. 198—199
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը] | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հյուսիսային Մակեդոնիայի պատմություն» հոդվածին։ |
|
- Соглашение между Россией и Австро-Венгрией о реформах в Македонии. Октябрь 1903 г.
- Евдокимович А. Л. Македонский вопрос в политике Коминтерна (1920 -1929 гг.)(չաշխատող հղում) // Журнал Российские и славянские исследования, Вып. 3 - 2008 г.
- Македония. история // Энциклопедия Кольера. — Открытое общество. — 2000.(ռուս.)
- Все страны мира: История Македонии(ռուս.)