Հետաքրքրվածություն
Հետաքրքրվածություն, (անգլ.՝ wonder), զգացմունք, որը համեմատելի է զարմանքի հետ և առաջանում է, երբ մարդը հանդիպում է որևէ հազվադեպ կամ անսպասելի, բացառությամբ սպառնալի երևույթի։ Պատմականորեն այն դիտարկվել է որպես մարդու բնույթի կարևոր բաղադրիչ՝ հատկապես կապված լինելով հետաքրքրասիրության և ինտելեկտուալ հետազոտման մղման հետ[1]։ Զարմանքը հաճախ համեմատվում է նաև երկյուղածության (անգլ.՝ awe) հետ, սակայն սա ենթադրում է վախ կամ հարգանք, այլ ոչ թե ուրախություն[2]։ Գիտաֆանտաստիկան կարող է առաջացնել զարմանքի զգացում։
Փիլիսոփայական անդրադարձեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Զարմանքի հասկացության շուրջ առաջինը քննարկում վարած փիլիսոփաները Պլատոնն ու Արիստոտելն էին, որոնք այն համարում էին փիլիսոփայության ծագման հիմքը[3]։
Ֆրանսիացի փիլիսոփա, մաթեմատիկոս, գիտնական և գրող Ռենե Դեկարտը հիացումը նկարագրում էր որպես հիմնական զգացմունքներից մեկը, քանի որ պնդում էր, թե զգացմունքները, ընդհանուր առմամբ, անսպասելի երևույթների նկատմամբ արձագանքներ են։ Նա նշել է, որ երբ մարդիկ առաջին անգամ բախվում են զարմանալի կամ նոր իրի, որը շատ տարբեր է այն ամենից, ինչ նրանք նախկինում գիտեին, կամ ենթադրում էին, որ այն պետք է լիներ, սկսում են հիանալ և ապշել[4]։ Սակայն Դեկարտը, ի տարբերություն իրեն նախորդած հույն փիլիսոփաների, հիացման նկատմամբ հիմնականում բացասական մոտեցում ուներ. «Թեև օգտակար է ծնվել այս կրքի (հիացում) հանդեպ որոշակի հակումով, քանի որ այն նախատրամադրում է մեզ գիտությունների յուրացմանը, այնուամենայնիվ, հետագայում մենք պետք է հնարավորինս ջանանք ազատվել դրանից»։ Զարմանքի հասկացության շուրջ առաջինը քննարկում վարած փիլիսոփաները Պլատոնն ու Արիստոտելն էին, որոնք այն համարում էին փիլիսոփայության ծագման հիմքը[5]։
Այս զգացումն արտացոլված է նաև մյուս վաղ ժամանակների հեղինակների մոտ, օրինակ՝ Թոմաս Հոբսի մոտ, ով քննարկում էր անգլերեն բառերը՝ հետաքրքրվածություն, ուրախություն և հիացմունք։ Հոբսը պնդում էր, որ քանի որ «…համենայն դեպս այն, ինչը նոր է մարդու համար, տալիս է նրան հույս և առիթ ինչ-որ բան իմանալու, ինչ նա նախկինում չգիտեր», ինչը ստեղծում է «…հույս և ակնկալիք ապագա գիտելիքների նկատմամբ՝ ցանկացած նոր և անսովոր երևույթից», այն է՝ «կիրք, որը մենք սովորաբար կոչում ենք հիացմունք, և նույնը որպես ցանկություն դիտարկելիս, կոչվում է հետաքրքրասիրություն, որը գիտելիքի ցանկություն է»[6]։
«De Homine» աշխատության XII գլխում Հոբսը կրկին քննարկում է հիացմունքի ուրախությունը՝ մարդուն հակադրելով այլ կենդանիներին։ Հոբբսը նշում է, որ «…այս կիրքը գրեթե բնորոշ չէ մարդկանց»։ Նա ընդգծում է, որ «այլ կենդանիները, երբ տեսնում են ինչ-որ նոր կամ անսովոր բան, հիանում են մինչև որոշեն այն վտանգավոր է, թե ոչ», մինչդեռ մարդիկ, «երբ տեսնում են ինչ-որ նոր բան, ձգտում են իմանալ, որտեղից է այն եկել և ինչ նպատակով կարող են օգտագործել»։
Շոտլանդացի տնտեսագետ և փիլիսոփա Ադամ Սմիթը իր «Աստղագիտության պատմություն» («The History of Astronomy») աշխատությունում անդրադառնում է զարմանքին ոչ միայն՝ մարդկանց և կենդանիների մտածողության տարբերությունը բացատրելու համար, այլև՝ ցույց տալու, թե ինչու ենք մենք ուսումնասիրում բնական գիտությունները։ Անքաղաքավարի մարդը կամ երեխան տարբերվում է այլ կենդանիներից, քանի որ «նա հարվածում է քարին, որը վնասում է իրեն»։ Երեխան ձգտում է պարզել պատճառահետևանքային կապերը, սակայն նրա կարողությունները սահմանափակ են[7]։
«Բայց երբ օրենքը հաստատում է կարգ ու կանոն, և գոյության պայմանները դադարում են լինել անկայուն, մարդու հետաքրքրասիրությունը շատանում է, իսկ վախերը` նվազում։
Ապացուցված է, որ հետաքրքրվածությունը, և ոչ նրա հայտնագործություններից որևէ առավելության ակնկալիքը, հանդիսանում է այն հիմնական սկզբունքը, որը մղում է մարդկությանը զբաղվելու փիլիսոփայությամբ այն գիտությամբ, որը ձգտում է բացահայտել բնության տարբեր երևույթները միավորող թաքնված կապերը։
Մարդիկ ուսումնասիրում են այս գիտությունը, քանի որ դա հետաքրքրում է նրանց, և հաշվի չեն առնում դրա միտումը՝ իրենց համար շատ այլ հաճույքների միջոցներ հայթայթելու»[8]։
Թոմաս Քարլայլը իր «Sartor Resartus» աշխատությունում զարմանքը սերտորեն կապում է իր տրանսցենդենտալիստական Բնական Գերբնականություն հայեցակարգի հետ[9]։ Գլխավոր կերպարը՝ Դիոգենես Թոյֆելսդրեքը, խիստ քննադատում է «տրամաբանական մանրազնին վերլուծողներին, եռակի ձայնով ծաղրողներին և զարմանքի բացահայտ թշնամիներին», այսինքն՝ սցիենտիզմի (scientism) կողմնակիցներին, և շեշտում է «համընդհանուր զարմանքի անհրաժեշտությունն ու բարձր արժեքը», հատկապես կրոնական իմաստով. «Զարմանքը, — ասում է նա, — պաշտամունքի հիմքն է. զարմանքի իշխանությունը մշտնջենական է և անհերքելի մարդու մեջ … Մարդը, որը սովորաբար չի զարմանում, … ընդամենը մի զույգ ակնոց է, որի հետևում աչք չկա։ Թող նրանք, ովքեր աչքեր ունեն, նայեն նրա միջով, և այդ դեպքում նա գուցե օգտակար լինի»[10]։
Իր «Աստված մարդու որոնման մեջ» (անգլ.՝ God in search of Man) աշխատությունում Աբրահամ Ջոշուա Հեշելը պնդում է, որ զարմանքը հիմնարար զգացում է արժանավոր կյանք ապրելու համար։ Կրոնական մարդը պետք է որդեգրի այն վերաբերմունքը, որ «Սա Տիրոջ գործն է, և այն զարմանալի է մեր աչքերում» (Սաղմոսներ 118:23)։ Հեշելը շեշտում է, որ գոյության վերջնական իմաստը կարող է ընկալվել բնական երևույթների մաքուր նատուրալիստական մեկնությունից անդին, և որ այդ իմաստը գաղտնի ու հիացմունք ներշնչող է[11]։
Իր «Գոլորշապատ թևը» (անգլ.՝ The Tangled Wing) աշխատությունում Մելվին Քոնները ներկայացրել է կենսաբանների տեսակետը՝ կապված ուսուցման ընթացքում առաջացող ցավի և հաճույքի հետ։ Նա նշում է, որ «եթե խնդիրը չափազանց անծանոթ է, այն կգրավի ուշադրությունը, իսկ եթե այն դժվար է, բայց լուծելի, ապա կարթնացնի հետաքրքրություն, ուշադրություն և ներգրավվածություն, իսկ լուծման դեպքում՝ հաճույք, որը հաճախ արտահայտվում է ժպիտով»։ Քոնների խոսքով՝ զարմանքը «մեր տեսակին բնորոշ նշանաբանն է և մարդկային հոգու հիմնական հատկանիշը»[12]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Fisher
- ↑ Keltner
- ↑ See Plato, Theaetetus, 155d; Aristotle, Metaphysics, I, 2, 982b
- ↑ Descartes, Rene. The Passions of the Soul. Article 53.
- ↑ Descartes, 2 Article 76.
- ↑ Elements of Law I (Human Nature) IX, paragraph 18.
- ↑ Smith, Adam (1982) [1795], The HISTORY of ASTRONOMY – Adam Smith, Glasgow Edition of the Works and Correspondence Vol. 3 Essays on Philosophical Subjects, Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 5-ին
- ↑ Section III History of Astronomy
- ↑ ap Roberts, Ruth (1991). «Carlyle and the Aesthetic Movement». Carlyle Annual (12): 58. ISSN 1050-3099. JSTOR 44945538.
- ↑ «Sartor Resartus by Thomas Carlyle». www.gutenberg.org. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 3-ին.
- ↑ Heschel, Abraham Joshua. God in Search of Man.
- ↑ Konner, Melvin J (2002) [1982]. The Tangled Wing: Biological Constraints on the Human Spirit (2nd ed.). New York: Times Books.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Philip Fisher (1999). Wonder, The Rainbow, and the Aesthetics of Rare Experiences. London.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - Nicola Gess (2017). "Instruments of Wonder - Wondrous Instruments. Optical Devices in the Poetics of the Marvelous of Fontenelle, Rist, Breitinger, and Hoffmann". The German Quarterly (90/4): 407–422.
- Keltner, D.; Haidt, J. (2003). «Approaching awe, a moral, spiritual, and aesthetic emotion. Cognition and Emotion» (PDF). Cognition and emotion (17): 297–314.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- SNSF Sinergia research project The Power of Wonder. The Instrumentalization of Admiration, Astonishment and Surprise in Discourses of Knowledge, Power and Art, led by Prof. Dr. Nicola Gess (University of Basel) and Prof. Dr. Mireille Schnyder (University of Zurich).
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հետաքրքրվածություն» հոդվածին։ |
