Հեռախոսային բանկային ծառայություն

Հեռախոսային բանկային ծառայություն (անգլ.՝ Mobile banking), բանկի կամ ֆինանսական հաստատության մատուցած ծառայություն, որը թույլ է տալիս իր հաճախորդներին իրականացնել հեռակա ֆինանսական գործարքներ՝ գործածելով հեռախոս կամ պլանշետ։ Ի տարբերություն ինտերնետային բանկային ծառայությանը, այն կիրառում են հավելվածի միջոցով։ Հեռախոսային բանկային ծառայությունը սովորաբար ունի 24–ժամյա հասանելիություն։ Որոշ ֆինանսական հաստատություններ ունեն սահմանափակումներ, օրինակ՝ սահմանում են, թե որ հաշիվները կարող են հասանելիություն ունենալ բանկային ծառայությանը կամ նշում գումարի չափ, որով կարելի է գործարք կատարել։ Հեռախոսային բանկային ծառայությունը գործում է բջջային սարքին միացված ինտերնետի առկայության դեպքում։

Կախված հեռախոսային բանկային ծառայության հավելվածից՝ ծառայությունը կարող է ներառել հաշվի մնացորդի և վերջին գործարքների ցուցակի, էլեկտրոնային վճարումների, P2P վճարումների և ուրիշ հաշիվների միջև դրամական փոխանցումների տեղեկություններ։ Որոշ հավելվածներ նաև հնարավորություն են տալիս ներբեռնել քաղվածքների պատճենները և երբեմն տպել դրանք։ Հեռախոսային բանկային ծառայության կիրառումը թույլ է տալիս գործարքներն անել հեշտ, արագ, ապահովում է ճկունություն, նաև անվտանգություն, քանի որ այն ներկառուցված է օգտատիրոջ բջջային սարքի անվտանգության մեխանիզմներին։

Բանկի տեսանկյունից հեռախոսային բանկային ծառայությունը թույլ է տալիս ավելի քիչ ծախս անել գործարքների իրականացման համար՝ նվազեցնելով բանկ այցելելու անհրաժեշտությունը անկանխիկ միջոցների դուրսբերման և ավանդային գործարքների համար։ Հեռախոսային բանկային ծառայությունը չի կատարում կանխիկ գումարի հետ կապված գործարքներ, և հաճախորդը պետք է այցելի բանկոմատ կամ բանկի մասնաճյուղ՝ կանխիկացման կամ ավանդների համար։ Շատ հավելվածներ այժմ ունեն հեռավոր ավանդի տարբերակ՝ օգտագործելով սարքի տեսախցիկը չեկերը փոխանցվում են ֆինանսական հաստատությանը։

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը տարբերվում է բջջայինի միջոցով կատարած վճարումներից, որոնց դեպքում պետք է գործածել բջջային սարքը ապրանքների կամ ծառայությունների դիմաց վճարելու համար կա՛մ վաճառքի կետում, կա՛մ հեռակա կարգով, ինչպես դեբետային կամ վարկային քարտի օգտագործումը՝ EFTPOS վճարումն իրականացնելու համար։

Պատմություն

Վաղ շրջանում հեռախոսային բանկային ծառայությունները գործածում էին SMS, ծառայություն, որը հայտնի է որպես SMS բանկինգ (բանկային ծառայություն)։ 1999 թվականին WAP աջակցությամբ խելացի հեռախոսների ներդրմամբ, որոնք հնարավորություն են տալիս օգտագործել բջջային ցանցը, եվրոպական առաջին բանկերը սկսեցին իրենց հաճախորդներին առաջարկել հեռախոսային բանկային ծառայություններ։

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը մինչև 2010 թվականը առավել հաճախ իրականացվում էր SMS-ի կամ բջջային ցանցի միջոցով։ Apple-ի՝ iPhone-ի թողարկման հաջողությունը և Google-ի Android օպերացիոն համակարգի վրա հիմնված հեռախոսների արագ աճը հանգեցրեցին հեռախոս ներբեռնվող հատուկ բջջային հավելվածների գործածման ավելացմանը։ Նաև վեբ տեխնոլոգիաների զարգացմանը համընթաց (HTML5, CSS3 և JavaScript), ավելի շատ բանկեր սկսեցին բջջային հավելվածին կից ստեղծել նաև դրանց վեբ տարբերակը։

Mapa Research-ի 2012թ. մայիսին արած ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ բանկերի ավելի քան մեկ երրորդի վեբ կայքերում կան հեռախոսով այցելություններ։ Բջջայինի հայտնաբերման ժամանակ կարող է տեղի ունենալ մի քան բան, օրինակ՝ վերահղում դեպի հավելվածների ներբեռնելու վայր, վերահղում դեպի հեռախոսային բանկային ծառայության հատուկ կայք և այլն։

Հեռախոսային բանկային ծառայության հայեցակարգ

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը սահմանվում է հետևյալ կերպ․

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը վերաբերում է շարժական հեռահաղորդակցության սարքերի միջոցով բանկային և ֆինանսական ծառայությունների մատուցմանը և գործածմանը։ Առաջարկվող ծառայությունները կարող են ներառել բանկային և ֆոնդային շուկայի գործարքներ իրականացնելու, հաշիվների կառավարման և անհատական տեղեկության հասանելիության հնարավորություններ։

Համաձայն այս սահմանման հեռախոսային բանկային ծառայությունը բաղկացած է հետևյալ փոխկապակցված հասկացություններից՝

• Բջջային հաշվառում

• Բջջային ֆինանսական տեղեկատվության ծառայություն

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը կարող է կիրառվել հաշվապահության և բրոքերային ծառայությունների մեծ մասում, որոնք հիմնված է գործարքների վրա։ Այլ ծառայությունները նույնպես կարևոր գործարքներ իրականացնելու համար կարող են օգտվել հեռախոսային բանկային ծառայությունից։ Այն կարող է օգտագործվել նաև բիզնեսում, նաև ֆինանսական իրավիճակում օգնելու համար։

Առաջարկվող ծառայություններ

Հեռախոսային բանկային ծառայությունը ներառում է հետևյալ հիմնական տիպային ծառայությունները՝

Օգտահաշվի մասին տեղեկություն

1. Մինի քաղվածքներ և հաշվի պատմության ստուգում
2. Հաշվի գործունեության կամ սահմանված շեմն անցնելու մասին ահազանգ
3. Ժամկետային ավանդների մոնիտորինգ
4. Վարկային քաղվածքների հասանելիություն
5. Քարտի քաղվածքների հասանելիություն
6. Ընդհանուր հիմնադրամների / սեփական կապիտալի հաշվետվություններ
7. Ապահովագրական քաղաքականության կառավարում

Գործարքներ

1. Հաճախորդի կապակցված հաշիվների միջև դրամական փոխանցումներ
2. Երրորդ անձանց վճարում, ներառյալ հարկերի վճարումները և երրորդ կողմին դրամական փոխանցումները (տես, օրինակ՝ FAST)
3. Ավանդերի ստուգում

Ներդրումներ

1. Պորտֆոլիոյի կառավարման ծառայություններ
2. Տվյալ պահի բաժնետոմս

Աջակցություն

1. Վարկի, ներառյալ հիպոտեկի հաստատման և ապահովագրական ծածկույթի հայտերի կարգավիճակը
2. Չեկերը և քարտի հարցումները
3. Տվյալների հաղորդագրությունների և էլ․ փոստի փոխանակում, ներառյալ բողոքների ներկայացումը և դրանց հետևելը
4. Բանկոմատի գտնվելու վայրը
5. Վարկի հայտ

Բովանդակության ծառայություններ

1. Ընդհանուր տեղեկություններ, ֆինանսների վերաբերյալ նորություններ
2. Հավատարմության հետ կապված առաջարկներ

ԱՄՆ Դաշնային պահուստային համակարգի 2012 թվականի մարտի զեկույցը ցույց է տվել, որ բջջային հեռախոսների սեփականատերերի 21 տոկոսը վերջին 12 ամիսների ընթացքում օգտվել է հեռախոսային բանկային ծառայությունից։ Forrester-ի կողմից անցկացված հարցման հիման վրա հեռախոսային բանկային ծառայությունը գրավիչ է հիմնականում երիտասարդ, ավելի շատ «տեխնոլոգիական գիտելիքներ» ունեցող հաճախորդների համար։ Բջջային հեռախոսների օգտատերերի մեկ երրորդն ասում է, որ երբեմն կարող է մտածել հեռախոսի միջոցով ինչ-որ ֆինանսական գործարք իրականացնելու մասին։ Բայց օգտատերերի մեծամասնությունը շահագրգռված է հիմնականում ծառայության միջոցով ստուգել հաշվի մնացորդը և հաշիվ կազմել։

Մարտահրավերներ

Մոբայլ բանկինգի բարդ հավելվածի մշակման հիմնական մարտահրավերներն են․

Հեռախոսի հասանելիություն

Գոյություն ունեն մեծ թվով տարբեր բջջային հեռախոսներ, և բանկերի համար մեծ մարտահրավեր է ցանկացած տեսակի սարքի համար մոբայլ բանկինգ առաջարկելը։ Այս սարքերից մի քանիսը աջակցում են Java ME-ին, իսկ մյուսները՝ SIM Application Toolkit-ին, WAP դիտարկիչին կամ միայն SMS-ին։ Այնուամենայնիվ, գործակցության սկզբնական խնդիրները տեղայնացվել են։ Հնդկաստանի նման երկրները գործածում են «R-World»-ի նման պորտալներ՝ ակտիվացնելու ցածր մակարդակի Java-ի վրա հիմնված հեռախոսների սահմանափակումները, մինչդեռ Հարավային Աֆրիկայում ի սկզբանե դրված է եղել USSD-ը՝ որպես հաղորդակցության հասանելի հիմք ցանկացած հեռախոսի համար։ Java-ի վրա հիմնված հեռախոսներն ավելի լավ են ապահովում անվտանգությունը, ավելի հեշտ են գործածվում և թույլ են տալիս զարգացնել ավելի բարդ հնարավորություններ, որոնք նման են ինտերնետ բանկինգին, մինչդեռ SMS-ը կարող է ապահովել հիմնական անհրաժեշտ հնարավորությունները, բայց դժվար է բարդ գործարքներ իրականացնել։ Գործնականում բանկային միջերեսները լավ սահմանված են, և բանկերի միջև դրամական շարժումներն իրականացվում են IS0-8583 ստանդարտին համապատասխան։ 2009 թվականի հունվարին Mobile Marketing Association (MMA) բանկային ենթահանձնաժողովը, հրապարակեց մոբայլ բանկինգի մասին համառոտ ակնարկ ֆինանսական հաստատությունների համար, որտեղ քննարկվում էին բջջային կապի հարթակների առավելություններն ու թերությունները։

Անվտանգություն

Հեռախոսային բանկային ծառայությունն ավելի ապահով է, քան ինտերնետային բանկինգը։ Մոբայլ բանկինգը կարող է իրականացվել միայն մեկ կոնկրետ սարքից (սմարթֆոն կամ պլանշետ), որն ունի SIM քարտ, որի հեռախոսահամարն արդեն գրանցված է բանկային հաշվին, ի տարբերություն ինտերնետ բանկինգի, որը կարող է իրականացվել ինտերնետին միացված ցանկացած թվով սարքերի միջոցով, ինչպիսիք են սմարթֆոնը, պլանշետը, նոութբուքը, համակարգիչը։ Ինտերնետ բանկինգի դեպքում հաքերը պետք է գողանա հավատարմագրերը (օգտանուն և գաղտնաբառ), ինչը հնարավոր է հեռակա կարգով տուժողի սարքում տեղադրելով ստեղնաշարի մուտքագրման ծրագիր, իսկ մոբայլ բանկինգի դեպքում հակերը պետք է գողանա բջջային սարքը, որն ունի SIM քարտ, որի հեռախոսահամարն արդեն գրանցված է բանկային հաշվին։ Եթե տուժողի բջջային սարքը գողանան, ապա նա կիմանա այդ մասին շատ արագ։ Բայց եթե տուժողի ինտերնետ բանկինգի հավատարմագրերը (օգտանունը և գաղտնաբառը) գողանան, ապա մինչև նա դա կհասկանա, հաքերն արդեն կկոտրի նրա բանկային հաշիվը։

Բանկերը կարող են էլ ավելի անվտանգ դարձնել մոբայլ բանկինգը, եթե կարողանան օգտագործել սմարթֆոնների մատնահետքի սկաները, նաև այբբենական գաղտնաբառ՝ հաճախորդի ինքնությունը ստուգելու համար։ Այսպիսով, ներառելով բազմագործոն նույնականացում, մատնահետքի սկանավորում և այբբենական գաղտնաբառ, բանկերը կարող են մոբայլ բանկինգը դարձնել էլ ավելի անվտանգ։

Ինչպես ինտերնետին միացված սարքերի մեծ մասի, այդպես էլ բջջային հեռախոսների դեպքում, կիբերհանցագործությունների մակարդակը տարեցտարի աճում է։ Կիբերհանցագործությունների տեսակները, որոնք կարող են ազդել մոբայլ բանկինգի վրա, կարող են տատանվել՝ սկսած չլիազորված գործածումից մինչև հեռահար հաքերային հարձակումներ։ Այդպիսին էր SMSZombie.A կոչվող ծրագիրը, որը վարակել է չինական Android սարքերը։ Այն ներկառուցված էր պաստառների հավելվածներում՝ գողանալով բանկերի վարկային քարտերի համարները և ֆինանսական գործարքների հետ կապված տեղեկություններ։ Վերջերս հայտնաբերված ամենատարածված ծրագրերից մեկը Bankbot կոչվող տրոյանն էր։ Այն անցել է Google-ի պաշտպանությունը Android հավելվածների շուկայում և թիրախ է դարձրել Wells Fargo-ի, Chase-ի և Citibank-ի ամբողջ աշխարհի հաճախորդներին, որոնք ունեին Android սարք։ Google-ն այն հեռացրել է 2017 թվականի սեպտեմբերին։

Բանկային աշխարհում արժույթի փոխարժեքները կարող են փոխվել միլիվայրկյանների ընթացքում։

Ֆինանսական գործարքների անվտանգությունն ամենաբարդ մարտահրավերն է, որ պետք է համատեղ լուծեն բջջային հավելվածների մշակողները, անլար ցանցի ծառայություններ մատուցողներն ու բանկերի ՏՏ բաժինները։

Անլար ցանցի միջոցով ֆինանսական գործարքների համար ապահով ենթակառուցվածք առաջարկելու համար անհրաժեշտ է ուշադրություն դարձնել հետևյալ հայեցակետերին՝

1. Ֆիզիկական մաս։ Եթե բանկն առաջարկում է խելացի քարտի վրա հիմնված անվտանգություն, ապա սարքի ֆիզիկական անվտանգությունն ավելի կարևոր է։
2. Սարքը գողանալու դեպքում հակերը պետք է պահանջի առնվազն ID/գաղտնաբառ՝ հավելված մուտք գործելու համար։
3. Սարքի նույնականացում ծառայություն մատուցողի հետ գործարք սկսելուց առաջ։ Սա կապահովի, որ չթույլատրված սարքերը ֆինանսական գործարքներ չկատարեն։
4. Բանկի հաճախորդի օգտատիրոջ ID/գաղտնաբառի իսկությունը։
5. Օդի միջոցով փոխանցվող տվյալների գաղտնագրում։
6. Տվյալների գաղտնագրում, որոնք կպահվեն սարքում՝ հաճախորդի կողմից հետագա/օֆլայն վերլուծության համար։

Մեկանգամյա գաղտնաբառերը (OTP) վերջերս տեղծված գործիք է, որը կիրառում են ֆինանսական և բանկային ծառայություններ մատուցողները կիբեր խարդախության դեմ պայքարում։ Ավանդական անգիր արված գաղտնաբառերի փոխարեն՝ մեկանգամյա գաղտաբառերը սպառողը պահանջում է ամեն անգամ, երբ ցանկանում է գործարք կատարել։ Հարցումը ստանալուց հետո գաղտնաբառը SMS-ի միջոցով ուղարկվում է սպառողի հեռախոսին։ Գաղտնաբառի ժամկետը սպառվում է այն օգտագործելուց կամ ծրագրված ժամանակի ավարտից հետո։ Վերևում ներկայացված մտահոգությունների պատճառով չափազանց կարևոր է, որ SMS–ների մատակարարները կարողանան բանկերին և ֆինանսական հաստատություններին ապահովել պատշաճ որակի ծառայություն։ Հետևաբար, ծառայությունների մակարդակի համաձայնագրերի (SLAs) տրամադրումն այս ոլորտի համար պահանջ է. անհրաժեշտ է բանկին տրամադրել բոլոր հաղորդագրությունների առաքման երաշխիք, նաև առաքման արագության, թողունակության և այլնի չափորոշիչներ։

Մասշտաբայնություն և հուսալիություն

Բանկերի տեղեկատվության գլխավոր պատասխանատուի և տեխնոլոգիայի գլխավոր տնօրենի համար մեկ այլ մարտահրավեր է բջջային բանկային ենթակառուցվածքի ընդլայնումը հաճախորդների բազայի էքսպոնենտալ աճը կարգավորելու համար։ Մոբայլ բանկինգի դեպքում հաճախորդը կարող է նստած լինել աշխարհի ցանկացած մասում, հետևաբար բանկերը պետք է ապահովեն, որ համակարգը աշխատի և գործարկվի իրական 24 ժամ, յոթ օր ռեժիմով։ Բանկերը, որոնք չկարողանան բավարարել հուսալիության ակնկալիքները, կարող են կորցնել հաճախորդների վստահությունը։ Կան այնպիսի համակարգեր, ինչպիսին է Mobile Transaction Platform-ը, որը թույլ է տալիս արագ և անվտանգ հեռախոսի միջոցով միանալ տարբեր բանկային ծառայությունների։ Վերջերս Հնդկաստանում գրանցվել է հեռախոսային բանկային ծառայությունների գործածման ֆենոմենալ աճ, ինչը հետևանք էր նրա, որ առաջատար բանկերը սկսեցին կիրառել Mobile Transaction Platform-ը, իսկ Կենտրոնական բանկը հրապարակեց ուղեցույցներ հեռախոսային բանկային ծառայությունների համար։

Դիմումների բաշխում

Հաշվի առնելով բանկի և հաճախորդների միջև կապը, չի կարել սպասել, որ հաճախորդները կանոնավոր կերպով կայցելեն բանկ կամ կմիանան վեբ կայքին իրենց հեռախոսային բանկային հավելվածը կանոնավոր թարմացնելու համար։ Ակնկալվում է, որ բջջային հավելվածն ինքը կստուգի ու կներբեռնի անհրաժեշտ թարմացումները։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ մոբայլ բանկինգի ավելի լայն կիրառություն ունենալու հսկայական խանգարող գործոնը բանկային հաճախորդի կողմից հարմարվելու դժարությունն է։ Շատ սպառողներ, անկախ նրանից տեղեկացված են, թե ոչ, չեն ցանկանում սկսել օգտվել հեռախոսային բանկինգից տարբեր պատճառներով։

Անհատականացում

Ակնկալվում է, որ բջջային հավելվածը թույլ կտա՝

1. Ընտրել նախընտրելի լեզու
2. Ամսաթիվ / ժամի ձևաչափ
3. Գումարի ձևաչափ
4. Կանխադրված գործարքներ
5. Ստանդարտ շահառուների ցուցակ
6. Ահազանգեր

Հեռախոսային բանկային ծառայությունն աշխարհում

Սա երկրների ցանկն է՝ ըստ հեռախոսային բանկային ծառայությունների գործածման, որը չափվում է մարդկանց տոկոսով, որոնք նախորդ երեք ամիսներին հեռախոսային բանկային գործարքներ են կատարել ոչ SMS-ով։ Տվյալները ստացվել են Research Now-ից և Bain-ից, նաև GMI NPS հարցումներից 2012 թվականին։

Դասակարգում	Երկիր/Տարածաշրջան	Գործածությունը 2012–ին
1	Հարավային Կորեա	47%
2	Չինաստան	42%
3	Հոնկոնգ	41%
4	Սինգապուր	38%
5	Հնդկաստան	37%
6	Իսպանիա	34%
7	ԱՄՆ	32%
8	Մեքսիկա	30%
9	Ավստրալիա	27%
10	Ֆրանսիա	26%
11	Միացյալ Թագավորություն	26%
12	Թաիլանդ	24%
13	Կանադա	22%
14	Գերմանիա	14%
15	Պակիստան	9%

Աֆրիկյան երկրները, ինչպիսին է Քենիան, բարձր տեղ կզբաղեցնեին ցուցակում, եթե SMS հեռախոսային բանկային ծառայությունը ներառվեր վերը նշված ցանկում։ 2011 թվականի դրությամբ Քենիայի բնակչության 38%-ը M-Pesa-ի բաժանորդ է։ Թեև 2016 թվականի դրությամբ հեռախոսային բանկային հավելվածները ահռելի աճ է գրանցել Android–ի Play Store-ի և Apple Store-ի տարածման շնորհիվ, սակայն Քենիայի բանկերի հավելվածներն ապացուցել են, որ հաջողված են ու ունեն լայն կիրառություն։

Հեռախոսային բանային ծառայությունը կիրառվում է աշխարհի շատ մասերում, որտեղ ենթակառուցվածքները քիչ են կամ բացակայում են, հատկապես հեռավոր և գյուղական վայրերում։ Այդ վայրերից շատերում բանկ կարելի է գտնել միայն մեծ քաղաքներում, և հաճախորդները ստիպված են հարյուրավոր կիլոմետրեր անցնել մինչև կհասնեն մոտակա բանկ։

2017 թվականի նոյեմբերին Հնդկաստանի Պետական բանկը գործարկեց YONO-ի ինտեգրված բանկային հարթակ, որն առաջարկում է սովորական բանկային գործառույթներ, բայց նաև վճարային ծառայություններ առցանց գնումների, ճանապարհորդության պլանավորման, տաքսիների ամրագրման կամ օնլայն կրթության համար։

Ստորև բերված է ցուցակ, որը ցույց է տալիս 2014 թվականին աշխարհի որոշ երկրներում բջջային բանկային հավելվածներից օգտվողների տեսակարար կշիռը վերջին երեք ամսվա ընթացքում։ Ցուցակը հիմնված է statista.com-ի անցկացրած հարցման վրա, որին մասնակցել է 82,914 մարդ։

Դասակարգում	Երկիր/տարածաշրջան	Գործածությունը 2014-ին
1	Ինդոնեզիա	77%
2	Չինաստան	73%
3	Թաիլանդ	64%
4	Հնդկաստան	59%
5	Սինգապուր	58%
6	Լեհաստան	58%
7	Մալայզիա	54%
8	Հոնկոնգ	49%
9	Ավստրալիա	47%
10	Մեքսիկա	45%
11	Իսպանիա	44%
12	ԱՄՆ	43%
13	Իտալիա	42%
14	Միացյալ Թագավորություն	41%
15	Բրազիլիա	39%
16	Կանադա	34%
17	Պորտուգալիա	31%
18	Ֆրանսիա	30%
19	Բելգիա	27%
20	Գերմանիա	21%
21	Ճապոնիա	19%

Արտաքին հղումներ

• Vaidya (2011): "Emerging Trends on Functional Utilization of Mobile Banking in Developed Markets in Next 3–4 Years"
• Tiwari, Rajnish and Buse, Stephan(2007): The Mobile Commerce Prospects: A Strategic Analysis of Opportunities in the Banking Sector, Hamburg University Press (E-Book as PDF to be downloaded)
• Tiwari, Rajnish; Buse, Stephan and Herstatt, Cornelius (2007): Mobile Services in Banking Sector: The Role of Innovative Business Solutions in Generating Competitive Advantage Archived 2012-02-26 at the Wayback Machine., in: Proceedings of the International Research Conference on Quality, Innovation and Knowledge Management, New Delhi, pp. 886–894.
• Tiwari, Rajnish; Buse, Stephan and Herstatt, Cornelius (2006): Customer on the Move: Strategic Implications of Mobile Banking for Banks and Financial Enterprises, in: CEC/EEE 2006, Proceedings of the 8th IEEE International Conference on E-Commerce Technology and The 3rd IEEE International Conference on Enterprise Computing, E-Commerce, and E-Services (CEC/EEE'06), San Francisco, pp. 522–529.
• Tiwari, Rajnish; Buse, Stephan and Herstatt, Cornelius (2006): Mobile Banking as Business Strategy: Impact of Mobile Technologies on Customer Behaviour and its Implications for Banks, in: Technology Management for the Global Future – Proceedings of PICMET '06.
• Owens, John and Anna Bantug-Herrera (2006): Catching the Technology Wave: Mobile Phone Banking and Text-A-Payment in the Philippines
• Ovum Analyst Research, European Retail Banking Investment Strategies (2013): [2]
• The Himalayan Times: http://www.thehimalayantimes.com/fullNews.php?headline=Dollar+at+historic+high&NewsID=381744 Archived 1 July 2017 at the Wayback Machine.