Հանուն հայրենիքի և ազատության/ԼԱԱՇ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հանուն հայրենիքի և ազատության/ԼԱԱՇ
Изображение логотипа
Տեսակկուսակցություն
ԵրկիրԼատվիա Լատվիա
ԱռաջնորդՌոբերտս Զիլե
ՀիմնադրվածՀՀԱ՝ 1993 թվականի փետրվարի 1[1]
ՀՀԱ/ԼԱԱՇ՝ 1997 թվականի հունիսի 21
Լուծարված2011 թվականի հուլիսի 23
ԳաղափարախոսությունԼատվիական ազգայնականություն[2][3]
Ազգային պահպանողականություն[3][4][5]
Տնտեսական լիբերալիզմ[6]
Եվրոսկեպտիցիզմ
ՇտաբՌիգա
Միջազգային պատկանելությունԱզգերի Եվրոպա դաշինք (2002-2009)
Եվրոպայի պահպանողականների և ռեֆորմիստների դաշինք (2009-2011)
Կայքhttp://www.tb.lv

Հանուն հայրենիքի և ազատության/ԼԱԱՇ (լատիշ․՝ Tēvzemei un Brīvībai/LNNK, կրճատ՝ TB/LNNK), ազատ շուկայական ազգայնական պահպանողական կուսակցություն Լատվիայում։ 2011 թվականին այն լուծարվել է և միավորվել Ազգային դաշինքին։

Կուսակցությունը հիմնադրվել է ավելի փոքր խմբերից 1993 թվականին՝ որպես «Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցություն (ՀՀԱ)՝ կենտրոնանալով լատիշերեն լեզվի խթանման և Լատվիայի ոչ քաղաքացիների հպատակագրման վրա[7]։ Սեյմում վեց մանդատ ստացավ իր առաջին տարում, իսկ 14 մանդատ՝ 1995 թվականին, երբ մտավ իշխող աջ կենտրոնամետ կոալիցիայի մեջ։ Այն միացավ չափավոր Լատվիայի ազգային անկախության շարժման (ԼԱԱՇ) հետ 1997 թվականին և իր շեշտը դրեց տնտեսական ազատականացման վրա։ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի այն ժամանակվա ղեկավարը՝ Գունտարս Կրաստսը, եղել է վարչապետ 1997-1998 թվականներին։ Այն կառավարությունում մնաց մինչև 2004 թվականը, և կրկին 2006 թվականին։

Ի սկզբանե ազգայնական աջերից կուսակցությունը դարձավ ավելի չափավոր 1997 թվականի միաձուլումից հետո։ Այն նաև տնտեսական ինտերվենցիոնիզմին աջակցելուց անցում կատարեց դեպի ազատ շուկա[8][9]։ Լինելով էթնիկ լատիշներով գերակշռող կուսակցություն[10]՝ կուսակցության աջակցության բազան եղել են ուսանողները[11], միջին խավը[12] և կենտրոնացած էր Ռիգայում[13]։ Կուսակցությունը թեթև եվրոսկեպտիկ էր[14] և Եվրոպական պահպանողականների և ռեֆորմիստների հակաֆեդերալիստական դաշինքի անդամ էր։ Նրա միակ Եվրախորհրդարանի պատգամավորը` կուսակցության առաջնորդ Ռոբերտս Զիլեն, նստում էր ԵՊՌ դաշինքի հետ Եվրախորհրդարանում։

2010 թվականի խորհրդարանական ընտրությունների համար կուսակցությունը դաշինք կազմեց ազգայնական «Բոլորը Լատվիայի համար» կուսակցության հետ։ 2011 թվականի հուլիսին երկու կուսակցություններն էլ միավորվեցին միասնական կուսակցության մեջ՝ կրելով Ազգային դաշինք անունը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիմնադրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կուսակցության հիմքը եղել են 1980-ականների վերջին Լատվիայի անկախության շարժման «Երրորդ զարթոնքը»[15]։ Այն նույնանում էր շարժման այն հատվածի հետ, որը պնդում էր Լատվիայի անկախության լիարժեք վերականգնման և Լատվիայի հանրապետության հետ իրավական շարունակականության անհրաժեշտությունը, որը գոյություն ուներ մինչև 1940 թվականը, երբ այն բռնակցվեց Խորհրդային Միությանը[15]։

Այն սերտորեն կապված էր Քաղաքացիների կոնգրեսի հետ, որի միջոցով ստեղծվեց այլընտրանքային կառավարություն, որը պահանջում էր միջպատերազմյան կառավարությունից ծագում ունենալ[16]։ Այս կառույցում ձևավորվեցին կուսակցություններ, որոնք շարունակեցին գործել 1991 թվականի անկախության վերականգնումից հետո։ Այս կուսակցություններից երկուսը՝ «Նոյեմբերի 18-ի միությունը» և «Հայրենիքը»[15], միավորվեցին 1993 թվականին՝ ձևավորելով աջ կենտրոնամետ «Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցությունը (լատիշ․՝ Tēvzemei un Brīvībai, կամ ՀՀԱ)[17]։ Նոր կուսակցությունն իր անունը վերցրել է Ազատության արձանի գրությունից, և նրա ուշադրությունը կենտրոնացած էր խորհրդային օկուպացիայի հետևանքների վերացման վրա[15][16], հատկապես լատիշերենի խթանման և քաղաքացիության մասին օրենքների խստացման վրա։ Կուսակցությունը մասնակցել էր 1993 թվականին սեյմի ընտրություններին և ստացել վեց մանդատ։ Նմանատիպ նախապատմություն ունեցող կուսակցությունը՝ Լատվիայի ազգային անկախության շարժումը (ԼԱԱՇ), ստացել էր տասնհինգ մանդատ։

Միավորում և հանրաքվե[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՀՀԱ-ն առաջատար ուժն էր երկու հանրաքվեի առաջարկների հետևում (1994 և 1998 թվականներին)՝ Լատվիայի քաղաքացիության մասին օրենքները խստացնելու նպատակով։ 1994 թվականին առաջարկը չհավաքեց անհրաժեշտ թվով ընտրողների ստորագրություններ։ 1995 թվականի ընտրություններից առաջ ՀՀԱ-ն ստորագրեց հեռանկարային կոալիցիոն համաձայնագիր՝ աջ կենտրոնամետ «Ազգային դաշինք»-ի և Լատվիայի ֆերմերների միության հետ[18]։ Կուսակցությունը ստացավ տասնչորս մանդատ՝ դառնալով սեյմի չորս խոշոր կուսակցություններից մեկը[19] և գլխավոր աջակողմյան կուսակցությունը[17]։ Կուսակցությանը մեծամասնությունից քիչ էին աջակցում, քանի որ առաջնորդ Մարիս Գրինբլատսի աջակողմյան կոալիցիան ապահովում էր 100 պատգամավորներից 49-ի աջակցությունը վարչապետության համար[20]։ Փոխարենը, ստեղծվեց լայն աջ կենտրոնամետ կոալիցիա, որտեղ ՀՀԱ-ն ղեկավարում էր չորս նախարարություններ՝ վարչապետ Անդրիս Շելեի գլխավորությամբ[21]։

1997 թվականին ՀՀԱ-ն միացավ ԼԱԱՇ-ին՝ ստեղծելով «Հանուն հայրենիքի և ազատության/ԼԱԱՇ» կուսակցությունը, որը նաև հայտնի էր՝ որպես «Պահպանողական միություն»։ 1998 թվականին իրենց առաջարկը ձախողվեց հանրաքվեի արդյունքում՝ համեմատաբար փոքր տարբերությամբ (ընտրողների 45%-ը կողմ է փոփոխություններին, իսկ 52%-ը դեմ էր)։ 1990-ականների վերջում և 2000-ականների սկզբին կուսակցությունն իր ուշադրությունը դարձրեց տնտեսական խնդիրների վրա։

Կառավարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոբերտս Զիլե, կուսակցության առաջնորդ 2006-2011 թվականներին, 1997-2004 թվականներին ծառայել է կառավարությունում և եղել է ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի վարչապետի թեկնածուն 2006 և 2010 թվականներին:

«Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցությունը կոալիցիոն կառավարությունների մաս էր կազմում 1995 թվականի դեկտեմբերից մինչև 2004 թվականի փետրվարը։ 1997-1998 թվականներին նրա ներկայացուցիչ Գունտարս Կրաստսը եղել է վարչապետը։ 2004 թվականի փետրվարից մինչև 2006 թվականի նոյեմբերը կուսակցությունը ընդդիմադիր էր։ Թեև 2006 թվականի ընտրություններում այն ստացել է ընդամենը 8 մանդատ, կուսակցությունը հրավիրվել է դառնալու իշխող կոալիցիայի մաս, և այն համաձայնել է միանալ[22]։

«Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցությունը քարոզարշավը վարում էր՝ որպես Լատվիայի ազգային շահերի ուժեղ ջատագով և դաշնային Եվրոպայի հակառակորդ։ «Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցությունը 2004 թվականի Եվրախորհրդարանի ընտրություններում ստացավ ձայների 29%-ը և Լատվիայի 9 մանդատներից 4-ը։ 2009 թվականի Եվրոպական ընտրություններում կուսակցությունը կորցրեց իր աջակցության մեծ մասը՝ գրեթե 30%-ից իջնելով 7,5%-ի, ինչի արդյունքում կորցրեց իր 4 եվրոպական մանդատներից 3-ը[23]։

Կուսակցությունը փորձեց միանալ աջ կենտրոնամետ «Միասնություն» նախընտրական դաշինքին 2010 թվականին, սակայն մերժում ստացավ։ Փոխարենը միացավ ավելի ազգայնական «Բոլորը Լատվիայի համար» (ԲԼՀ) կուսակցությանը Ազգային դաշինքում (Nacionālā Apvienība): 2010 թվականի ընտրություններում դաշինքը ստացավ ութ մանդատ, որոնցից վեցը ստացավ ԲԼՀ-ը, իսկ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի մանդատները կրճատվեցին երկուսով։

2011 թվականի հուլիսին Ազգային Դաշինքի երկու անդամներն էլ պայմանավորվեցին ակտիվացնել իրենց կապերը և վերակազմավորել Ազգային դաշինքը՝ որպես միասնական կուսակցություն՝ նույն անունով[24]։ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի 17-րդ և վերջին պատվիրակական համաժողովում 90 կուսակցության ներկայացուցիչներից 84-ը համաձայնեցին միավորմանը, 3-ը դեմ էին, իսկ 3-ը ձեռնպահ մնացին[25]։

Գաղափարախոսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանադրորեն կուսակցությունը վերաբերվում էր 1991 թվականից հետո Լատվիայի Հանրապետությանը ոչ թե որպես միջպատերազմյան հանրապետության իրավահաջորդ, այլ որպես շարունակություն[26] և Լատվիայի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության բոլոր գործողությունները համարում էր ոչ լեգիտիմ[15]։ Կուսակցությունը դեմ էր խորհրդային ժամանակաշրջանի միգրանտների մեծ թվով բնակչության հպատակագրմանը (լատիշ․՝ nepilsoņi), որոնք ապրում են Լատվիայում։ Կուսակցության դիրքորոշումը խորհրդային ժամանակաշրջանի նկատմամբ Գունտարս Կրաստսի կառավարությանը ստիպեց Լատվիայի լեգեոներների հիշատակի օրը դարձնել պետական տոն, իսկ Լատվիական լեգեոնը նացիստական բանակի մի մասն էր։

Կուսակցությունն ազատ շուկայի ջատագովն էր։ Կուսակցության դիրքորոշումը ժամանակի ընթացքում ինտերվենցիոնիզմից տեղափոխվեց ազատականացումը։ Ի սկզբանե կուսակցությունն իր ստատիզմը հիմնում էր միջպատերազմյան հանրապետության ծանր ինտերվենցիոնիզմի վրա[27]։ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի նախորդներից «Հանուն հայրենիքի և ազատության համար» կուսակցությունը ավելի թերահավատորեն էր վերաբերվում ազատ շուկային, մինչդեռ ԼԱԱՇ-ն աջակցում էր ամբողջական սեփականաշնորհմանը պետության բարեկեցության և պրոտեկցիոնիզմի համատեքստում[28]։ Միավորումից հետո կուսակցությունը որդեգրեց ազատ շուկայական տնտեսությունը՝ որպես իր հիմնական շեշտադրումներից մեկը[29]՝ հանդես գալով շուկայական տնտեսության արագ անցումով[30]։

Կուսակցությունը հակադաշնային, թեթև եվրոսկեպտիկ դիրքորոշում ուներ[31]։ Այն միակ աջ կենտրոնամետ կուսակցությունն էր, որը մինչ Լատվիայի անդամակցությունը ընդդիմանում էր Եվրամիությանն անդամակցելուն[32]։ 2003 թվականի մարտին այն փոխվեց իր դիրքորոշումը՝ աջակցելով անդամակցությանն[33]՝ վախենալով, որ դեմ քվեարկությունը կհանգեցնի նրան, որ երկիրը կկորցնի աջակցությունը տնտեսական բարեփոխումներին և անվտանգության քաղաքականությանը[34]։ Կուսակցությունը 2003 թվականի նոյեմբերին կայացած հանրաքվեի ժամանակ քարոզարշավ է անցկացրել անդամակցության օգտին[32]։

Կուսակցությունը լատիշերեն լեզվի ուժեղ ջատագովն էր։ Օրինակ՝ այն մտցրեց օրենք, որը պարտավորեցնում էր պետական հատվածին անտեսել ցանկացած այլ լեզվով հաղորդակցությունը[35]։

2005 թվականին Ռասիզմի և անհանդուրժողականության դեմ եվրոպական հանձնաժողովի բարձր մակարդակի հանձնաժողովի նիստում ֆրանսիացի քաղաքագետ Ժան-Իվ Քամյուն կուսակցությունը բնութագրեց որպես «պահպանողական աջերի և ծայրահեղ աջերի սահմանագծին» և «համեմատելի ծայրահեղ ազգայնական կուսակցությանների հետ որոշ առումներով ծայրահեղ աջ»[36]։

Քաղաքական աջակցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լատվիայի քաղաքականության մեջ մեծ ճեղքվածք է ծագում էթնիկ լատվիացիների, որոնցից ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ն ստացել է գրեթե բոլոր ձայները, և էթնիկ ռուսների միջև։ 1998 թվականի ընտրություններում էթնիկ լատվիացիները տասնհինգ անգամ ավելի հավանական էին քվեարկել կուսակցության օգտին, քան էթնիկ ռուսները[10]։ 1998 թվականին ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի կողմից հովանավորվող քաղաքացիության հանրաքվեն աջակցում էր լատվիացիների մեծամասնությանը, սակայն ընդհանուր առմամբ տապալվում էր էթնիկ ռուսների հակազդեցությամբ[37]։

Կուսակցությանն աջակցում էր հիմնականում միջին խավը[12], ավելի հարուստ ընտրողները հակված էին քվեարկելու կամ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի կամ «Լատվիական ճանապարհ»-ի օգտին[38]։ Մինչ կուսակցությունների միավորումը 1997 թվականին, և՛ ՀՀԱ-ն, և՛ ԼԱԱՇ-ն ամենաշատ աջակցությունն էին ստանում համալսարանների շրջանավարտներից[11]։

Ռիգան ավանդաբար կուսակցության ամենաշատ ձայներ տվող շրջանն էր, որտեղ 1995 թվականին նրա ընտրողների 40%-ը գալիս էր մայրաքաղաքից[13]։ Այնուամենայնիվ, Ռիգայի քաղաքականությունը էթնո-լեզվական ճեղքվածքից տեղափոխվում է սոցիալ-տնտեսական, ինչը հանգեցրեց 2001 թվականի համայնքային ընտրությունների ժամանակ այս անհավասարության մեղմացմանը[39]։

Ի տարբերություն Լատվիայի կուսակցությունների մեծամասնության՝ ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ն երբեք իր աջակցությունը չի հիմնավորել հատկապես պոպուլիստ առաջնորդ ունենալու վրա[40]։

Միջազգային հարաբերություններ և քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կուսակցությունը անդամ էր Եվրոպական պահպանողականների և ռեֆորմիստների դաշինքին (ԵՊՌԴ), որը, ի թիվս այլոց, դաշնակցում էր բրիտանական Պահպանողական կուսակցության, Լեհաստանի Իրավունք և արդարադատություն և Չեխիայի Քաղաքացիական դեմոկրատական կուսակցության հետ։ Նրանք նստել են ԵՊՌԴ խմբի՝ Եվրոպական պահպանողականների և ռեֆորմիստների հետ Եվրախորհրդարանում։ Մինչև 2009 թվականը ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ը «Ազգերի Եվրոպա» դաշինքի անդամ էր և նստում էր ԱԵՄ խմբի հետ։

Իսրայելցի պատմաբան և նացիստ-որսորդ Էֆրաիմ Զուրոֆը՝ Երուսաղեմում Սիմոն Վիսենտալ կենտրոնի գրասենյակի ղեկավարը, քննադատել է կուսակցության «մոլուցքը՝ հանրային հարգանքի տուրք մատուցելու լատվիական SS լեգեոնին, որը հակասում է ողջ պատմական տրամաբանությանը և զգայունությանը նացիստական հանցագործությունների նկատմամբ»[41]։

Ընտրական ներկայացվածությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ի ընտրական ներկայացվածությունը սեյմում. ՀՀԱ/ԼԱԱՇ-ն ոսկեգույմ է, ինչպես և նրա նախորդը՝ «Հանուն հայրենիքի և ազատության» կուսակցությունը։ ԼԱԱՇ-ի մանդատները կարմիր են (1993 և 1995 թվականներ), իսկ ԲԼՀ-ն՝ շագանակագույն (2010 թվականին)։

Առաջնորդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կուսակցության նախագահներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Մարիս Գրինբլատս (1997–2002)
  • Յանիս Ստրաում (2002–2006)
  • Ռոբերտս Զիլե (2006–2011)

Սեյմի խմբակցությունների նախագահները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Յանիս Ստրաում (1997–2002)
  • Մարիս Գրինբլատս (2002–2010)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Blūzma, Valdis (1998). Latvijas valsts atjaunošana, 1986.-1993 (լատվիերեն). LU žurnāla "Latvijas Vēsture" fonds. էջ 368. ISBN 978-9984-643-00-7.
  2. Pabriks, Artis; Purs, Aldis (2001). Latvia: The Challenges of Change. ISBN 9780415267304.
  3. 3,0 3,1 Nordsieck, Wolfram (2010). «Latvia». Parties and Elections in Europe. Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 26-ին.
  4. Bakke, Elisabeth (2010), «Central and East European party systems since 1989», Central and Southeast European Politics Since 1989, Cambridge University Press, էջ 79, ISBN 9781139487504, Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 17-ին
  5. Bennich-Björkman, Li; Johansson, Karl Magnus (2012 թ․ դեկտեմբեր). «Explaining moderation in nationalism: Divergent trajectories of national conservative parties in Estonia and Latvia». Comparative European Politics. 10 (5): 585–607. doi:10.1057/cep.2011.28.
  6. «European election: Latvia». BBC News. 2004 թ․ հունիսի 13.
  7. Nørgaard, Ole (1999). The Baltic States After Independence. Edward Elgar Publishing. էջեր 84–85. ISBN 978-1-85898-837-5.
  8. Jungerstam-Mulders, Susanne (2006). Post-Communist EU Member States: Parties and Party Systems. London: Ashgate Publishing. էջ 57. ISBN 978-0-7546-4712-6.
  9. Novikova, Irina; Kamburov, Dimitŭr (2003). Men in the Global World: Integrating Postsocialist Perspectives. Helsinki: Aleksanteri Institute. էջ 204.
  10. 10,0 10,1 Smith-Silvertsen (2004), p. 108
  11. 11,0 11,1 Smith-Silvertsen (2004), p. 114
  12. 12,0 12,1 Smith-Silvertsen (2004), p. 98
  13. 13,0 13,1 Smith-Silvertsen (2004), p. 110
  14. Berglund, Sten (2006). The Making of the European Union: Foundations, Institutions and Future Trends. London: Edward Elgar Publishing. էջ 151. ISBN 978-1-84542-025-3.
  15. 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 Plakans (1997), p. 272
  16. 16,0 16,1 Bugajski, Janusz (2002). Political Parties of Eastern Europe. New York: M.E. Sharpe. էջ 114. ISBN 978-1-56324-676-0.
  17. 17,0 17,1 Plakans (1997), p. 281
  18. Plakans (1997), pp. 281–2
  19. Nørgaard, Ole (1999). The Baltic States After Independence. London: Edward Elgar Publishing. էջ 81. ISBN 978-1-85898-837-5.
  20. Plakans (1997), p. 282
  21. Plakans (1997), p. 283
  22. «Latvian political parties undergo major upheaval». The Baltic Times. 2011 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  23. Latvian Central Election Commission Արխիվացված 7 Հունիս 2009 Wayback Machine
  24. «Latvian political parties undergo major upheaval». The Baltic Times. 2011 թ․ հուլիսի 21. Վերցված է 2009 թ․ նոյեմբերի 6-ին."Latvian political parties undergo major upheaval". The Baltic Times. 21 July 2011. Retrieved 6 November 2009.
  25. TB/LNNK 17. kongresa lēmums par Apvienības reorganizāciju (17th TB/LNNK congress decides to re-organize alliance), in Latvian
  26. Smith-Silvertsen (2004), p. 72
  27. Eglitis (2002), p. 103
  28. Eglitis (2002), p. 69
  29. Novikova, Irina; Kamburov, Dimitŭr (2003). Men in the Global World: Integrating Postsocialist Perspectives. Helsinki: Aleksanteri Institute. էջ 204.Novikova, Irina; Kamburov, Dimitŭr (2003). Men in the Global World: Integrating Postsocialist Perspectives. Helsinki: Aleksanteri Institute. p. 204.
  30. Jungerstam-Mulders, Susanne (2006). Post-Communist EU Member States: Parties and Party Systems. London: Ashgate Publishing. էջ 57. ISBN 978-0-7546-4712-6.Jungerstam-Mulders, Susanne (2006). Post-Communist EU Member States: Parties and Party Systems. London: Ashgate Publishing. p. 57. ISBN 978-0-7546-4712-6.
  31. Berglund, Sten (2006). The Making of the European Union: Foundations, Institutions and Future Trends. London: Edward Elgar Publishing. էջ 151. ISBN 978-1-84542-025-3.Berglund, Sten (2006). The Making of the European Union: Foundations, Institutions and Future Trends. London: Edward Elgar Publishing. p. 151. ISBN 978-1-84542-025-3.
  32. 32,0 32,1 Szczerbiak, Aleks; Taggart, Paul (2005). «Conclusion: Towards a Model of (European) Referendums». In Szeczerbiak; Taggart (eds.). EU Enlargement and Referendums. էջ 205.
  33. Anglo, Sydney (2005). Machiavelli - The First Century: Studies in Enthusiasm, Hostility, and Irrelevance. Oxford: Oxford University Press. էջ 130. ISBN 978-0-19-926776-7.
  34. Mikkel, Evald; Pridham, Geoffrey (2005). «Clinching the 'Return to Europe': The Referendums on EU Accession in Estonia and Latvia». In Szczerbiak; Taggart (eds.). EU Enlargement and Referendums. էջ 163.
  35. Rutland, Peter (2000). Annual Survey of Eastern Europe and the Former Soviet Union: Holding the Course. London: M.E. Sharpe. էջ 141. ISBN 978-0-7656-0360-9.
  36. The use of racist, antisemitic and xenophobic elements in political discourse Արխիվացված 2018-09-12 Wayback Machine High-level panel meeting on the occasion of the International Day for the Elimination of Racial Discrimination. Paris, 21 March 2005. ECRI: 2005. — p. 20, p. 44
  37. Clemens, Walter C. (2001). The Baltic Transformed: Complexity Theory and European Security. Lanham: Rowman & Littlefield. էջ 123. ISBN 978-0-8476-9859-2.
  38. Smith-Silvertsen (2004), p. 113
  39. Berglund (2004), p. 117
  40. Ramet, Sabrina P. (2010). Central and Southeast European Politics Since 1989. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 456. ISBN 978-0-521-71616-1.
  41. Zuroff, Efraim. "The Nazi Whitewash". The Guardian. 28 September 2009. Retrieved 6 November 2009.