Jump to content

Հայկական ժառանգության ոչնչացումը Նախիջևանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Վերին Ագուլիսի Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցին, որը ավերվել է 2000 թվականի փետրվարի 3-ին՝ ըստ «Caucasus Heritage Watch»-ի տվյալների[1]։

Հայկական ժառանգության ոչնչացումը Նախիջևանում, 1997-2011 թվականներին Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից իրականացված Նախիջևանի Ինքնավար Հանրապետությունում (Նախճավան պատմական երկրամաս) հայկական ներկայության հետքերի ամբողջական ոչնչացման գործընթաց է[2], որը, ըստ «Caucasus Heritage Watch» կազմակերպության աշխարհում քիչ նմանակներ ունի։ Ամբողջությամբ ոչնչացվել են 108 պատմական վայրեր, այդ թվում՝ միջնադարյան եկեղեցիներ, վանքեր և գերեզմանոցներ[3]։

Նկարագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Caucasus Heritage Watch» (կարճ՝ CHW, հայերեն՝ Կովկասյան ժառանգության մոնիտորինգ) հետազոտական ​​խումբը բաղկացած է տարբեր համալսարանների հետազոտողներից և հետազոտություններ է անցկացնում Հարավային Կովկասի տարածաշրջանի հնագիտության և քաղաքական աշխարհագրության վերաբերյալ[4]:

Ցղնայի Սուրբ Աստվածածնի վանքը, ըստ CHW-ի, 2009 թվականի հունիսի 28-ի արբանյակային պատկերով արդեն ամբողջությամբ ոչնչացված է եղել[5]։

Իր կայքում «Caucasus Heritage Watch»-ը հրապարակել է «Լուռ ջնջում» (անգլ.՝ Silent Erasure) վերնագրով ուսումնասիրություն, որտեղ տարիների ընթացքում վերլուծելով Նախիջևանի արբանյակային պատկերները՝ «առաջ և հետո» կադրեր հրապարակելով ցույց է տվել, թե ինչպես են 108 հայկական մշակութային հուշարձանները, այդ թվում՝ միջնադարյան եկեղեցիները, վանքերն ու գերեզմանատները ոչ միայն ավերվել Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից 1997-2011 թվականներին, այլ այնպես են ջնջվել երկրի երեսից, որ նույնիսկ մի մասնիկ չի մնացել, որով հնարավոր լինի նույնականացնել ավերված օբյեկտը[2]։

CHW-ն իրադրությունն անվանել է «ցնցող» և աշխարհում քիչ նմանակներ ունեցող: Միևնույն ժամանակ, «գաղտնիությունը կարծես թե հանդիսանում է ոչնչացման քաղաքականության առանցքային կողմը»: Մինչև 2011 թվականը «Նախիջևանում հայկական ներկայության բոլոր ֆիզիկական հետքերը գործնականում անհետացել էին, հազվագյուտ բացառություններով, որոնք կարծես վերահսկողության արդյունք էին», նշում է CHW-ն:

CHW-ի կայքը ունի առանձին էջեր Նախիջևանի 68 հայկական եկեղեցիների և վանքերի և 40 գերեզմանատների համար (2023 թվականի հուլիսի դրությամբ), որոնք տրամադրում են արբանյակային պատկերներ յուրաքանչյուր օբյեկտի ոչնչացումից առաջ և հետո[2]:

Նախիջևան քաղաքի Սուրբ Գևորգ եկեղեցին, ըստ CHW-ի, ավերվել է մինչև 2005 թվականի մարտի 12-ը, և դրա փոխարեն նոր մեծ շինություն է կառուցվել[6]։

CHW-ն նշում է.[2]․

Ապշեցուցիչ են բազմաթիվ դեպքերը, երբ բուլդոզերներ են ուղարկվել արդեն լքված ու ավերված գյուղեր՝ վիրահատական ​​ճանապարհով քանդելու միայն հայկական մշակութային ժառանգության օբյեկտները, ինչը վկայում է այս քաղաքականության իրականացման նախանձախնդիր մոտեցման մասին։

Նախիջևանի մշակութային օբյեկտների ոչնչացումը տարբերվում է աշխարհի նման այլ երևույթներից իր կազմակերպվածությամբ եւ նպատակաուղղվածությամբ։ Նախիջևանի հայկական մշակութային ժառանգության 98%-ը, ըստ CHW-ի եզրակացության, ոչնչացվել[2]։

Ադրբեջանում հայկական մշակութային ժառանգության ոչնչացման գործընթացը շարունակվում է մինչ օրս։ Ինչպես հայտարարել է Ադրբեջանի մշակույթի նախարար Անար Քարիմովը 2022 թվականի փետրվարի 3-ին, կստեղծվի աշխատանքային խումբ, որի պարտականությունների մեջ է մտնում «ալբանական» կրոնական տաճարների վրա հայկական «հորինված» հետքերի հեռացումը[7]։

Վերին Ագուլիսի Սուրբ Ստեփանոս եկեղեցին հիմնովին ավերվել է մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ը, որը երևում է IKONOS-ի արբանյակային պատկերից[8]։

Ըստ ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի գիտաշխատող, պատմաբան Արգամ Այվազյանի, Նախիջևանում ընդհանուր առմամբ ոչնչացվել է 26 հազար հայկական մշակութային ժառանգության օբյեկտ[9][10]։

Արձագանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

CHW-ի ուսումնասիրությունը և Նախիջևանի հայկական մշակութային ժառանգության ընդհանուր ոչնչացումը հանրայնացվել են տարբեր լրատվամիջոցներում, ակադեմիական շրջանակներում, քրիստոնեական եկեղեցիների առաջնորդների շրջանում և այլն[11][12][13][14]:

Աթենքի և Համայն Հունաստանի արքեպիսկոպոս Խրիստոդուլոսը և Հույն Ուղղափառ Եկեղեցու Սուրբ Սինոդը հայտարարություն են տարածել Նախիջևանում հայկական հուշարձանների ոչնչացման անթույլատրելիության մասին[15].

Սրբազան վայրերի և հուշարձանների ոչնչացումը մարդկության պատմության ամենամութ էջերից մեկն է։

Ոչնչացված օբյեկտների ցանկ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստորև ներկայացված է ոչնչացված օբյեկտների մասնակի ցանկը, որն ամբողջությամբ ներկայացված է CHW-ի կողմից հրապարակված ուսումնասիրության մեջ[2]։

Ջուղայի Սուրբ Ամենափրկիչ վանքը ամբողջությամբ ավերվել է մինչև 2003 թվականի սեպտեմբերի 23-ը, որը արձանագրվել է QuickBird-ի արբանյակային պատկերով[16]

Եկեղեցիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անվանում Պատկեր Վայր Կառուցման ամսաթիվ Տեղակայություն Նշումներ
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի Կժաձոր, Շահբուզի շրջան 12-13-րդ դարեր 39°26′51″ հս․. լ. 45°43′25″ ավ. ե.HGЯO Գտնվել է գյուղի կենտրոնական մասում։ Ավերվել է 1997-ից մինչև 2009 թվականի նոյեմբերի 11-ը ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի Ազնաբերդ, Քենգերլիի շրջան 12-13-րդ դարեր 39°26′19″ հս․. լ. 45°16′57″ ավ. ե.HGЯO Գտնվում էր գյուղից հարավ-արևելք։ Դեռևս կանգնուն էր 2001 թվականի դրությամբ, սակայն այն ավերվել է 2001 թվականի օգոստոսի 30-ից մինչև 2011 թվականի հուլիսի 15-ն ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Հակոբ Հայրապետ եկեղեցի Վերին Ագուլիս, Օրդուբադի շրջան 11-12-րդ դարեր 38°56′59″ հս․. լ. 45°58′49″ ավ. ե.HGЯO Կանգուն էր 1980-ականներին և եղել է լավ պահպանված հուշարձան, սակայն ավերվել է մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ն ընկած ժամանակահատվածը։
Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի Ալիապատ, Բաբեկի շրջան 17-րդ դար 39°13′39″ հս․. լ. 45°24′00″ ավ. ե.HGЯO Գտնվում էր գյուղի կենտրոնական մասում։ Դեռ գոյություն ուներ 1980-ական թվականների վերջին, պատկերված է 1990 թվականների խորհրդային տեղագրական քարտեզի վրա։ Այնուամենայնիվ, մինչև 2005 թվականի մարտի 12-ը եկեղեցին ջնջվել է երկրի երեսից։ Եկեղեցու տեղում կառուցվել է այսպես կոչված «նահատակների» ծառուղի։
Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի Բերդակ, Օրդուբադի շրջան 15-րդ դար 38°58′39″ հս․. լ. 45°57′36″ ավ. ե.HGЯO Եկեղեցին ամբողջությամն ավերվել է 1997-2000 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում։ Հետագայում, եկեղեցու տեղում կառուցվել է մզկիթ։
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի Գաղ, Ջուղայի շրջան 12-13-րդ դարեր 39°07′24″ հս․. լ. 45°44′50″ ավ. ե.HGЯO Եկեղեցին դեռևս լավ պահպանված հուշարձան էր ուշ խորհրդային ժամանակաշրջանում (1980-ականներ)։ Ավերվել է 1997 թվականի մինչև 2001 թվականի հոկտեմբերի 7-ն ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Գևորգ եկեղեցի Նախիջևան 1869-1872 39°12′32″ հս․. լ. 45°24′23″ ավ. ե.HGЯO Խորհրդային տարիներին դեռևս կանգուն հուշարձան էր։ Ամբողջությամբ քանդվել է 1997-2005 թվականներն ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Գևորգ եկեղեցի Գյուլիստան, Ջուղայի շրջան 1851 38°58′49″ հս․. լ. 45°35′06″ ավ. ե.HGЯO Գտնվել է գյուղի հյուսիս-արևմտյան մասում գտնվող գերեզմանոցից դեպի հարավ։ 1988 թվականին ներառվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ պատմական և մշակութային կոթողների ցանկում։ Կանգուն է եղել մինչև 2003 թվականի սեպտեմբերի 23-ը։ Ավերվել է 2009 թվականի մայիսի 28-ին։
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի Գեհենիք, Շահբուզի շրջան 12-13-րդ դարեր 39°27′46″ հս․. լ. 45°45′12″ ավ. ե.HGЯO Գտնվել է գյուղի կենտրոնի բարձրադիր վայրում։ Կանգուն է եղել մինչև ուշ խորհրդային շրջանը։ 1988 թվականին ներառվել է Ադրբեջանական ԽՍՀ պատմական և մշակութային կոթողների ցանկում։ Ավերվել է 1997 թվականից մինչև 2009 թվականի նոյեմբերի 11-ն ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի Ազնաբերդ, Քենգերլիի շրջան 12-13-րդ դարեր 39°26′47″ հս․. լ. 45°16′46″ ավ. ե.HGЯO Գտնվում էր գյուղի կենտրոնական մասում։ Կանգուն է եղել մինչև ուշ խորհրդային շրջանը։ Ամբողջությամբ ավերվել է 2001 թվականի օգոստոսի 30-ից մինչև 2011 թվականի հուլիսի 15-ն ընկած ժամանակահատվածում։
Սուրբ Գրիգոր եկեղեցի Դիսար, Օրդուբադի շրջան 17-րդ դար 38°57′39″ հս․. լ. 45°55′49″ ավ. ե.HGЯO Կանգուն էր 1980-ականներին։ Այն հիմնահատակ ավերվել է մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ը։
Սուրբ Նշան եկեղեցի Ներքին Ագուլիս, Օրդուբադի շրջան 9-րդ դար 38°55′52″ հս․. լ. 45°59′09″ ավ. ե.HGЯO Դեռևս կանգուն հուշարձան էր 1980-ականներին։ Ավերվել է 1997-2000 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում։ Ամբողջությամբ ավերվերվել է 2000 թվականին։
Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցի Ներքին Ագուլիս, Օրդուբադի շրջան 15-րդ դար 38°56′54″ հս․. լ. 45°58′41″ ավ. ե.HGЯO Եկեղեցին ավերվել է մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ը։
Սուրբ Քրիստափոր եկեղեցի Վերին Ագուլիս, Օրդուբադի շրջան 15-րդ դար 38°57′26″ հս․. լ. 45°58′51″ ավ. ե.HGЯO 1980-ականներին եկեղեցին դեռևս կանգուն էր։ Ավերվել է մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ը։
Սուրբ Շմավոն եկեղեցի Փառակա, Օրդուբադի շրջան 12-րդ դար 39°04′31″ հս․. լ. 45°53′37″ ավ. ե.HGЯO Եկեղեցին լավ պահպանված է եղել ուշ խորհրդային ժամանակաշրջանում և ինչ-որ պահի հողին է հավասարվել 1997 թվականից մինչև 2000 թվականի փետրվարի 3-ը ընկած ժամանակահատվածում: Մինչև 2016 թվականի հուլիսի 20-ը, նախկին եկեղեցու տարածքում բացվել է այգի և մի քանի նոր շենքեր են կառուցվել։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ N.016, 38.95735908N / 45.98081794E, Site (2022 թ․ օգոստոսի 31). «St. Kristapor Church of Agulis». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Watch ©2022, Caucasus Heritage (2023 թ․ մայիսի 1). «Silent Erasure». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  3. ↑ «Азербайджан уничтожил 108 армянских церквей и кладбищ в Нахичевани – доклад CHW». Sputnik Армения (ռուսերեն). 2022 թ․ օգոստոսի 12. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 23-ին.
  4. ↑ «Caucasus Heritage Watch / Our Team». caucasusheritage.cornell.edu (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին.
  5. ↑ N.035, 38.95530483N / 45.99148653E, Site (2022 թ․ օգոստոսի 30). «Mets Astvatsatsin Monastery of Agulis». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 23-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  6. ↑ N.335, 39.20893920N / 45.40650720E, Site (2022 թ․ օգոստոսի 29). «St. Gevorg Church of Nakhichevan». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 27-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  7. ↑ «Азербайджан объявляет о планах стереть армянские следы в церквях». russian.eurasianet.org (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին.
  8. ↑ N.009, 38.96681860N / 45.98456330E, Site (2022-08-28). «St. Stepanos Church of Agulis». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 27-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  9. ↑ «В Азербайджане уничтожают армянское цивилизационное наследие». Новости России, СНГ и мира - ИА REGNUM (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 27-ին.
  10. ↑ «Баку уничтожил 26 тысяч армянских памятников в Нахичевани: Айвазян Видео». Rusarminfo (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 27-ին.
  11. ↑ «Report shows near-total erasure of Armenian heritage sites | Cornell Chronicle». news.cornell.edu (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին.
  12. ↑ «'Cultural erasure' in the Caucasus: new satellite imagery shows ongoing destruction of Armenian heritage sites». The Art Newspaper - International art news and events. 2022 թ․ նոյեմբերի 25. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին.
  13. ↑ Safaryan, Anush (2022 սեպտեմբերի 12). «CHW has concluded a year-long investigation into the Armenian churches and cemeteries of Nakhchivan, Azerbaijan». Monument Watch (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին.
  14. ↑ September 29, Kate Fitz Gibbon-; 2022 (2022 թ․ սեպտեմբերի 29). «Caucasus Heritage Watch: Azerbaijan is Destroying Armenian Heritage - Cultural Property News». Cultural Property News - Cultural Property News. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին. {{cite web}}: |last2= has numeric name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  15. ↑ «Элладская Церковь протестует против разрушения армянских памятников в Нахичевани». pravoslavie.ru. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին.
  16. ↑ N.310, 38.97754610N / 45.54818470E, Site (2022 օգոստոսի 29). «Amenaprkich Monastery of Old Jugha (Julfa)». ArcGIS StoryMaps (ամերիկյան անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 4-ին. Վերցված է 2025 թ․ հունվարի 28-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Julfa on Arax and its funerary monuments // Armenian Studies In Memoriam Haig Berberian. Edudes Armeniennes. / Dickran Kouymijian. — Lisbon: Calouste Gulbenkian Foundation & Livraria Bertrand, 1986. — P. 9—53. — 883 p.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Հայկական_ժառանգության_ոչնչացումը_Նախիջևանում&oldid=10216575» էջից