Հազարան բլբուլ (բալետ)
| Հազարան բլբուլ | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | բալետ և երաժշտական գործ/ստեղծագործություն |
| Խորեոգրաֆ | Միխայիլ Ֆոկին |
| Կոմպոզիտոր | Իգոր Ստրավինսկի |
| Բեմանկարիչ | Ալեքսանդր Գոլովին |
| Զգեստների ձևավորող | Լեոն Բակստ |
| Առաջին ներկայացում | հունիսի 25, 1910 |
 The Firebird (ballet) Վիքիպահեստում | |
Հազարան բլբուլ (ֆր.՝ L'Oiseau de feu), Իգոր Ստրավինսկու մեկ գործողությամբ բալետ, որը գրվել է Սերգեյ Դյագիլևի պատվերով` իր «Ռուսական բալետներ» ձեռնարկության համար։ Ներկայացման պրեմիերան ըստ Միխաիլ Ֆոկինի խորեոգրաֆիայի և Ալեքսանդր Գոլովինի ձևավորմամբ կայացել է 1910 թվականի հունիսի 25-ին, Գրանդ օպերա թատրոնի բեմում։ Գլխավոր դերերը կատարել են Թամարա Կարսավինան (Հազարան բլբուլ), Միխաիլ Ֆոկինը (արքայորդի Իվան), Վերա Ֆոկինան (արքայադուստր) և Ալեքսեյ Բուլգակովը (Կոշչեյ), դիրիժոր` Գաբրիել Պերեն։
Ստեղծման պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալետը գրվել է կախարդական Հազարան բլբուլի մասին ռուսական ազգային հեքիաթի մոտիվներով, որը միաժամանակ և՛ օրհնություն է, և՛ անեծք այն մարդու համար, որին պատկանում է այն։ Երաժշտություն գրելու համար Դագիլևը սկզբում ներգրավել է Ա. Լյադովին, սակայն Լյադովը շատ դանդաղ էր աշխատում, և Դյագիլևն ի վերջո պատվերը փոխանցում է Ստրավինսկուն։ Բալետը սկիզբ է դրել Դյագիլևի և Ստրավինսկու ստեղծագործական համագործակցությանը։
Պրեմիերան ըստ Միխայիլ Ֆոկինի խորեոգրաֆիայի և Ալեքսանդր Գոլովինի և Լեոն Բակստի ձևավորմամբ կայացել է 1910 թվականի հունիսի 25-ին, Գրանդ օպերա թատրոնի բեմում։ Երաժշտախմբին ղեկավարում էր դիրիժոր Գաբրիել Պերնեն։ Գլխավոր դերերը կատարել են Թամարա Կարսավինան (Հազարան բլբուլ, Ստրավինսկին ներկա է գտնվել փորձերին և օգնել է Կարսավինային ըմբռնել ռիթմը և բարդ երաժշտական պատկերները), Միխայիլ Ֆոկինը (արքայորդի Իվան), Վերա Ֆոկինան (արքայադուստր) և Ալեքսեյ Բուլգակովը (Կոշչեյ)։
1917 թվականի թատերաշրջանի ժամանակ Գրանդ օպերայում Դյագիլևը ցուցում է տվել բալետի ավարտին դուրս բերել կարմիր դրոշը` ի նշան Ռուսաստանում տեղի ունեցած Փետրվարյան հեղափոխությանն ուղղված ողջույնի[1]։
Հետագայում Ֆոկինի բալետն ընդգրկվել է «Ռուսական օրիգինալ բալետի» խաղացանկում, որտեղ Հազարան բլբուլի դերը կատարել են Վալենտինա Բլինովան և Թամարա Թումանովան։
Գործող անձինք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Հազարան բլբուլ
- Իվան Ցարևիչ
- Աննման Գեղեցկուհի Արքայադուստր
- Կոշչեյ
- Գիշերային ձիավորներ
- Առավոտյան ձիավոր
- Կոշչեյի թագավորության սպասավոր
- Աղջիկներ, երիտասարդներ, դյուցազուններ
Լիբրետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ժայռերի մոտ, լեռան վրա կանգուն էր չար արքայի` Անմահ Կոշչեյի ապարանքը։ Որպեսզի ոչ ոք չմտներ Կոշչեյի մոտ և ապարանքից չփախցնեին գերուհի գեղեցկուհի արքայադուստրերին, չգողանային կախարդական այգու ոսկե պտուղները, ապարանքը շրջափակված էր փորագրված, ոսկե վանդակաճաղերով, իսկ այգին` բարձր, քարե պատնեշով։
Դանդաղ հայտնվում է գիշերային ձիավորը` սև ձիով և սև հագուստով։ Երբ նա հեռանում է, մթնում է, միայն ոսկե խնձորներն էին ծառի վրա լույս տալիս։ Սակայն հենց այդ ժամանակ այգին լուսավորվում է Հազարան բլբուլի վառ լույսով։ Նա թռչում էր այգով։
Իվան Ցարևիչը, հետևելով թռչունին, բարձր քարե պատնեշի վրայով ներխուժում է այգի։ Նա ամենուրեք հանդիպում է հրեշի կերպարանքով քարացած մարդկանց։ Կոշչեյն իր բոլոր թշնամիներին քար էր դարձրել։ Այգու խորքում Իվանը տեսնում է մի ամբողջ պատնեշ, որը կազմված էր քարացած դյուցազուններից։ Դրանք երիտասարդներն էին, որոնք ներխուժել էին այդ սարսափելի թագավորությունը` իրենց հարսնացուներին փրկելու համար, որոնց փախցրել էր չար Կոշչեյը։ Նրանք բոլորը մահացել էին, բոլորը կանգուն էին ինչպես անշարժ քարերը, պատված մամուռով։ Կուրացած Հազարան բլբուլից` Իվան Ցարևիչն իր կամքից անկախ մոռանում է այդ սարսափների մասին։ Նա ցանկանում էր խփել թռչնին, իսկ հետո որոշում է բռնել կենդանի։
Երբ Հազարան բլբուլը թռչում է ոսկե խնձորներով ծառին և սկսում է կտցել դրանք, արքայորդին բռնում է նրան։ Թռչունն իր ձեռքերում ցնցվում էր, խնդրում էր բաց թողնել։ Արքայորդին ամուր բռնել էր և բաց չէր թողնում։ Սակայն թռչունը այնպես աղիողորմ էր խնդրում, այնպես էր հառաչում, որ բարի Իվանը սկսում է խղճալ նրան։ Նա թռչնին ազատ է արձակում, իսկ վերջինս դրա փոխարեն նրան հրե փետուր է տալիս։ Հազարան բլբուլն ասում է. «Այն քեզ պետք կգա», և հեռանում է։
Արքայորդին փետուրը պահում է ծոցում և արդեն փորձում էր անցնել պատնեշը, սակայն բացվում են ապարանքի դռները, և հայտնվում են քսան գեղեցիկ արքայադստրերը, իսկ նրանց հետևում ամենագեղեցիկը` արքայադուստր Աննման Գեղեցկուհին։ Չար արքայից գաղտնի, լուսնի լույսի տակ, դուրս են գալիս նրանք գիշերով այգի վազվզելու, խնձորներով խաղալու։ Չտեսնելով արքայորդուն` միմյանց խնձորներ են նետում, ծիծաղում։
Աննման Գեղեցկուհի արքայադստեր խնձորն ընկնում է թփերի մեձ։ Նա գնում է խնձորի հետևից։ Իսկ թփերի հետևից դուրս է գալիս արքայորդին, խոնարհվում է և փոխանցում խնձորը։ Աղջիկները վախենում են և փախչում։ Սակայն հիրավի շատ գեղեցիկ էր արքայորդին, և՛ հարգալից, և՛ համեստ։ Նա դուր է գալիս աղջիկներին,հատկապես` Աննման Գեղեցկուհուն։ Եվ նրանք Ցարևիչին ընդգրկում են իրենց խաղերում, շուրջպարերում։ Չեն նկատում, թե ինչպես է լույսը բացվում։ Արագորեն մոտենում է Առավոտվա ձիավորը` սպիտակ ձիով, սպիտակ հագնված։ Լուսանում է։ Աղջիկները շփոթված վազում են ապարանք։ Արքայորդին հետևում է նրանց։ Աննման Գեղեցկուհին կանգնեցնում է նրան, զգուշացնելով, որ ոսկե դարպասներով անցնելու դեպքում կմահանա և փակում է դարպասները, հեռանում։ Սակայն արքայորդին այնպես էր սիրահարվել, որ ոչնչից չէր վախենում և որոշում է հետևել նրան։
Հենց որ նա իր սրով կոտրում է դարպասները, ողջ թագավորությունը արթնանում է, լսվում են կախարդական հնչյունները։ Ապարանքից դեպի լեռն են գլորվում տարաբնույթ հրեշներ` Կոշչեյի սպասավորները։ Բռնում են արքայորդուն։ Իվանն ուժեղ է, թափահարելով ազատվում է գարշանքներից և չնայած անիծյալ թագավորության ուժին` հաղթում է նրան։ Հայտնվում է ծեր, սարսափելի Կոշչեյը։ Կանչում է Իվանին հարցաքննության։ Արքայորդին զսպում է իրեն, հանում է գլխարկը, բայց երբ տեսնում է կախարդի գարշելի դեմքը, չի դիմանում և թքում է։ Ճչում է, մռնչում է ողջ անիծյալ թագավորությունը։ Իվանին սեղմում են պատին։ Դուրս է վազում արքայադուստրը, արքային խնդրում է ներել Իվանին, բայց Կոշչեյն արդեն սկսում էր նրան քար դարձնել։ Կմահանար Իվանը, եթե չհիշեր հրե փետուրի մասին։ Հանում է փետուրը և թափահարում։ Նրան օգնության է թռչում Հազարան բլբուլը, նա բոլորին կուրացնում է, բոլորին պտտում և պարի նետում։ Պարում են հրեշները, չեն կարողանում դիմանալ։ Նույնիսկ Կոշչեյն էր պարում։ Հազարան բլբուլը բոլորին ուժասպառ է անում, մինչև որ ընկնեն և զարկում է գետնին, այնուհետև սահուն օրորի ներքո պառկածների վրա օրորվում է։ Կողք կողքի անիծյալները գլորվում են, բոլորն իրենց արքայի հետ քնում են։
Արքայորդի Իվանը փնտրում է Աննման Գեղեցկուհուն, նրան քնած վերցնում է ձեռքերի վրա և ուզում է տանել, սակայն Հազարան բլբուլը կանգնեցնում է նրան։ Նա տանում է արքայորդուն փչակի մոտ։ Փչակում տուփ էր, տուփի մեջ` ձու, ձվի մեջ` Կոշչեյի մահը։ Արքայորդին հանում է ձուն, սեղմում է այն, Կոշչեյը ծռմռվում է, ձեռքից ձեռք է գցում, Կոշչեյը մի կողմից մյուսն է թռչում, կոտրում է ձուն գետնին, Կոշչեյը ցիրուցան է լինում։
Անհետանում է անիծյալ թագավորությունը։ Դրա փոխարեն քրիստոնեական քաղաք է վեր բարձրանում, ապարանքը եկեղեցու է վերածվում։ Քարե դյուցազունները կենդանանում են։ Նրանցից յուրաքանչյուրը գտնում է իր հարսնացուին` նրան, ում համար սարսափելի Կոշչեյի մոտ էին գնացել, որի համար դաժան կախարդանքի էին արժանացել։ Արքայորդի Իվանը նույնպես գտնում է իր սիրելին` Աննման Գեղեցկուհի արքայադստերը։ Հայտարարում է նրան որպես իր կին` ազատված թագավորության թագուհի։
Երաժշտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալետի երաժշտական դրամատուրգիայում կարևոր նշանակությունը երկու ժողովրդական թեմաների առկայությունն է, որը Ստրավինսկին փոխառել է Նիկոլայ Ռիմսկի-Կորսակովի «Հարյուր ռուսական ժողովրդական երգեր» ժողովածուից. «Արքայադստեր շուրջպարը» առաջին տեսարանի լիրիկական գագաթնակետում հնչում է «Как по садику» երգը[2], երկրորդ տեսարանի ավարտին`«Դարպասների մոտ սոճին ճոճվել է»[3]։ Եթե «Как по садику» երգը Ստրավինսկու մշակմամբ պահպանում է իր ռիթմիկ, մեղեդային բնույթը և լիրիկական բնավորությունը (սակայն ենթարկվում է ինտենսիվ փոխարկման), երկրորդ թեման, որը սկզբում նոտագրված էր 3/4 երաժշտական չափով, կոմպոզիտորը նոտագրում է 7/4 երաժշտական չափով, ազատվելով պարբերաբար շարունակվող միատոնությունից փայլուն կերպով գործիքավորում է այն Մուսորսկու և Ռիմսկի-Կորսակովի «զամգակային» ձևով։ Այս կերպ վարպետի ձեռքով փոխակերպված հասարակ երգը ապոթեոզ ավարտին ստանում է օրհներգային բնավորություն։
Նվագախմբային սյուիտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բալետի երաժշտության հիմքում Ստրանիվսկին գրել է երեք նվագախմբային սյուիտներ (1-ին խմբ., 1910, 2-րդ խմբ. 1919, 3-րդ խմբ. 1945 թթ.): Սյուիտի երրորդ խմբագրումը նվիրված է Անդրեյ Նիկոլաևիչ Ռիմսկու-Կորսակովի հիշատակին։
1910 թվական` առաջին կատարումը Պետերբուրգում տեղի է ունեցել 1910 թվականի հոկտեմբերի 23-ին (նոյեմբերի 5-ին), դիրիժոր` Ալեքսանդր Զիլոտի։ 1919 թվական` առաջին կատարումը Ժնևում տեղի է ունեցել 1919 թվականի ապրիլի 12-ին, դիրիժոր` Էռնեստ Էնսրմե։ 1945 թվական` առաջին կատարումը տեղի է ունեցել նյու Յորքում 1945 թվականի հոկտեմբերի 24-ին, դիրիժոր` Յաշա Գորենշտեյն։
«Հազարան բլբուլ» բալետի նվագախմբային սյուիտները Ստրավինսկու` խաղացանկում ամենահաճախ հանդիպած նվագախմբային ստեղծագործություններից էին։ Ավելի շատ տարածված է երկրորդ խմբագրումը (1919 թվական), չնայած երրորդ խմբագրումը (1945 թվական) բալետից ավելի շատ երաժշտական նյութ էր իր մեջ պարունակում։ Բալետմաստերն ինքը ասել է Ռոբերտ Կրաֆտին, որ կնախընտրեր օրիգինալ պարտիտուրայի փոխարեն, որից նա փորձում էր զերծ մնալ բալետային ներկայացումներում, օգտագործել համերգային տարբերակը։
Բեմադրություններ (ընտրված)[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- 1921 թվական` Ֆյոդոր Լոպուխով, Պետրոգրադի օպերայի և բալետի պետական թատրոն։
- 1945 թվական` Լեոնիդ Մյասին, Նյու Յորքի Ամերիկյան բալետի թատրոն, ձևավորումը և զգեստները` Մարկ Շագալի։
- 1949 թվականի նոյեմբերի 27` Ջորջ Բալանչին, Նյու Յորք Սիթի բալետ, երաժշտության և դրամայի քաղաքային կենտրոն։
Բալանչինը, 1921 թվականին պարելով Պետրոգրադում Լապուխովի բեմադրությունում, կոշչեյի դերում և ավելի ուշ Ֆոկինի բեմադրությունում կատարելով Կոշչեյի դերը (Լինկոլն Կրիսթայնը տեսել է նրա ելույթը Լոնդոնում 1926 թվականին), 1949 թվականին Նյու Յորքում ստեղծել է սեփական տարբերակը իր խմբի համար։ Օգտագործվել են Մարկ Շագալի դեկորացիաները և զգեստները, որոնք մնացել էին Մյասինսկու` 1945 թվականի բեմադրությունից։ Լուսային ձևավորումը` Ջին Ռոզենտալի, բեմադրիչ դիրիժոր` Լեոն Բարզեն։ Գլխավոր դերերը կատարել են Մարիա Տոլչիֆը (Հազարան բլբուլ), Ֆրանցիսկո Մոնսոն (Իվան ցարևիչ), Պատրիսիա Մակբրայդ (Արքայադուստր) և Էդվարդ Բիգելոուն (Կոշչեյ)։ Ներկայացումը խաղացանկում մնացել է մինչև 1965 թվականը։ 1970 թվականին Բալանչին վերականգնել է բալետը ըստ Վարվարա Կարինսկայի զգեստների, դեկորացիան ըստ Շագալի էսքիզների, կատարվել են Վալոդի Օդինակովի ղեկավարությամբ։ Հրեշների պարը բեմադրել է Ջերոմ Ռոբինսը։ 1972 թվականին բալետում կատարվել են որոշակի փոփոխություններ, 1980 թվականին Բալանչին թարմացրել է բալետը` այն մոտեցնելով առաջին տարբերակին (1949 թվական)։
- 1950 թվականին՝ Մորիս Բեժար, Ստոկհոլմի թագավորական օպերա (կատարողներ` Էլեն Ռաշ, Մորիս Բեժար, Բյորն Հոլմգրեն)։
- 1970 թվականի հոկտեմբերի 31` Մորիս Բեժար, Սպորտի պալատ, Փարիզ, ձևավորումը և կոստյումները` Ջոել Ռուստանի (Joëlle Roustan) և Ռոժե Բեռնառի (Roger Bernard), լուսավորությունը` Դոմինիկա Ռոմանի, օգտագործվել է նվագախմբային սյուիտը։
18 պարողների համար բալետը սերտորեն կապված է 1960-ական թվականների վերջին և ուսանողական հեղափոխության տրամադրությունների հետ։ Բեժարը լսել է «հեքիաթային» հեղափոխական երաժշտությունը, խռովարարական ոգին, ներկայացման հիմնական փոխաբերությունը մարդկության դարավոր պատերազմն էր ազատության համար, նրա մահը և վերածնունդը[4]։ Բեժարը ստեղծել է իր արական «Հազարան բլբուլին» «Հեղափոխության չորս պոետները։ Ալեքսանդր Բլոկ, Սերգեյ Եսենին, Վլադիմիր Մայակովսկի, Բորիս Պաստեռնակ» գրքից ոգեշնչված[4]։ Ետ մղվելով «Ստրավինսկին` ռուս երաժիշտ» և «Ստրավինսկին` հեղափոխական» կանխադրույթից, նա իր ներկայացմանը բնաբան է տվել. «Հազարան բլբուլը փյունիկ է, որը վերակենդանացել էր մոխրից։ Պոետը, ինչպես և հեղափոխականը, Հազարան բլբուլն է»։
- 1975 թվական` Բորիս Էյֆման, Մարինյան թատրոն։
- 2000 թվական` Ն. Կասատկինայի և Վ. Վասիլյովի դասական բալետի թատրոն, Մոսկվա։
- 2002 թվական` Ալեքսեյ Ռատմանսկի։
- Յուրի Պոսախով, Սան Ֆրանցիսկոյի բալետ։
Արտացոլումն արվեստում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարկ Շագալը, որպես հարգանքի տուրք Ստրավինսկուն, զետեղել է «Հազարան բլբուլ» բալետը Գրանդ օպերայի իր պլաֆոն դահլիճում (1960-1964 թվականներին)։ Ներկապնակը ձեռքին նկարչի և կանաչ թռչունով («Կարմիր» հատված) ու կրակում բոցավառվող («Կանաչ» հատված), սպիտակ թռչունով կախարդական խնձորենու միջև թռչում է երաժիշտ հրեշտակը` թավջութակի մարմնով, նրա վերևում գմբեթ է և կախարդված քաղաքի տանիքներ, իսկ եղևնիների միջև` կարմիր հազարան բլբուլը։ Կարմիր ամպհովանու ներքո պսակադրվում էին արքայադուստրն և արքայորդին, նրանցից աջ կախարդված աղջիկներն էին, կանայք, որոնք տանում էին մրգերով զամբյուղը և նաև մեկ երիտասարդ զույգ։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Схейен, Шенг Дягилев. «Русские сезоны» навсегда / Пер. с нидерландского Н. Возненко и С. Князьковой. — М.: КоЛибри, Азбука-Аттикус, 2012. — С. 351. — 608 с. — ISBN 978-5-389-05009-9
- ↑ См. оригинал песни в Викитеке.
- ↑ См. оригинал песни в Викитеке
- ↑ 4,0 4,1 Т. Е. Кузовлева. The best of… Морис Бежар // Петербургский театральный журнал, № 31 (2003).
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Taruskin, Richard. Stravinsky and the Russian Traditions. Oxford: Oxford University Press, 1996. ISBN 0-19-816250-2
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Slonimsky, Nicholas Slonimsky's Book of Musical Anecdotes. — Hoboken: Taylor and Francis, 2014. — ISBN 978-1-135-36860-9
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Հազարան բլբուլ (բալետ)» հոդվածին։ |
| ||||||||||
