Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերություն

Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերություն
Տեսակ	բարեգործական կազմակերպություն
Երկիր	Ռուսական կայսրություն
Հիմնադրված	նոյեմբերի 15, 1881
Գլխադասային գրասենյակ	Թբիլիսի, Վրաստան
Գլխավոր քարտուղար	Սամսոն Հարությունյան և Alexander Ananov?
Հիմնադիր	Գաբրիել Սունդուկյան և Բագրատ Նավասարդյան

Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերություն, լուսավորամշակութային կազմակերպություն, որը հիմնվել է 1881 թվականի նոյեմբերի 15-ին Թիֆլիսում՝ բժիշկ, հասարակական գործիչ Բագրատ Նավասարդյանի նախաձեռնությամբ, գրող Գաբրիել Սունդուկյանի գործուն մասնակցությամբ։ Նպատակն էր նյութապես օգնել 1877–1878 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով Հարավային Կովկաս՝ մասնավորապես Թիֆլիս, գաղթած հայերին, ինչպես նաև Արևմտյան Հայաստանի հայությանը, լուսավորական աշխատանք տանել նրանց շրջանում։

1899 թվականին ունեցել է 21 մասնաճյուղ Երևանում, Վաղարշապատում, Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Ախալցխայում, Ախալքալաքում, Շուշիում, Նախիջևանում, Քութայիսում և այլուր։

Պատմական ակնարկ

Ընկերությունը, որի մեջ ընդգրկված էին հայ նշանավոր մտավորականներ, նյութապես օգնել է հայ գրողներին, արվեստագետներին, ուսուցիչներին, որբերին, այրիներին, բնական աղետներից տուժածներին, գաղթականներին, թոշակներ տրամադրել Արևմտյան Եվրոպայի և Ռուսաստանի համալսարանների, Թիֆլիսի Ներսիսյան դպրոցի, Էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի կարիքավոր սովորողներին, կազմակերպել հրապարակային բժշկական դասախոսություններ, համաճարակների դեմ պայքարող խմբեր, դեղորայքով օգնել է հիվանդներին և այլն։

Ընկերությունը Գորիում բացել է (1885) աշակերտական հանրակացարան, Ալեքսանդրապոլում (1898) և Կաղզվանում (1899)՝ կարուձևի արհեստանոցներ, մինչև XIX դ. վերջը իր հաշվին պահել է ավելի քան 100 դպրոց, գրադարան-ընթերցարաններ, 1893– 1899 թվականներին Թիֆլիսում, Ախալցխայում, Երևանում, Ալեքսանդրապոլում, Շուշիում բացել ուսուցչական դասընթացներ։

1898 թվականին Սմբատ Շահազիզի օժանդակությամբ ընկերությանը կից հիմնվել է Աբովյան-Նազարյան գրական ֆոնդը։ 1899 թվականին հրապարակված կանոնադրությամբ ընկերությունը զրկվել է մասնաճյուղեր ունենալու իրավունքից և վերածվել սոսկ Թիֆլիսի հայոց բարեգործական ընկերության. մինչև 1908 թվականը զբաղվել է հիմնականում աղքատախնամ գործունեությամբ, 1902 թվականին բացել է որբանոց, ծերանոց, անվճար և էժանագին ճաշարաններ։ 1908-ի հունվարին Կովկասի փոխարքա Ի. Ի. Վորոնցով–Դաշկովը հաստատել է ընկերության նոր կանոնադրություն, որով նորից վերականգնվել են Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության նախկին իրավունքները։ 1911-ին ընկերությունը ուներ 45 տեղական բաժանմունք՝ 236 800 ռ. նյութական կարողությամբ։ Ընկերությունը պահում էր 140 դպրոց, հրատարակում հայերեն գրքեր (այդ թվում՝ անվճար դասագրքեր)։ 1910-ին կազմակերպել է Արևմտյան Հայաստանից փախած հայերի վերադարձը հայրենի բնակավայրեր, որտեղ կազմակերպել է արհեստների դասընթացներ, ջուլհականոցներ, փոքրիկ դեղատներ ևն։ Անբերրի և երաշտ տարիներին նյութապես օգնել է Անդրկովկասի հայ գյուղացիներին։ Ընկերության տպարանի հրատարակած գրքերը (այդ թվում՝ անվճար դասագրքերը) նպաստել են հայերի ազգային զարթոնքին, մշակույթի զարգացմանը։ 1911-ին հանդիսավոր պայմաններում նշվել է ընկերության 30-ամյակը։

Արևմտյան Հայաստանում նպաստել է ռուս. բանակի հաջողությանը, նյութական օգնություն ցույց տվել նրան, հավաքագրել կամավորներ։ 1915-ի Մեծ եղեռնից փրկված հայ գաղթականներին օգնելու համար ընկերությանը կից ստեղծվել է կոմիտե, որը նրանց ապաստան է տվել, ապահովել սննդով, բացել դպրոցներ, 11 հիվանդանոց, որբանոց մանկատներ, սանիտարական կետեր, դեղատներ, զբաղվել պարենամթերքի հայթայթմամբ, հայ գերիների փրկագնմամբ։

1916-ին ընկերությունը հրատարակել է «Համբավաբեր» շաբաթաթերթը։ Ընկերությունն իր միջոցներով օգնել է մյուս բարեգործական միություններին, Թիֆլիսի բարեկարգմանը և որոշ չափով՝ վրացի ու ադրբեջանցի կարիքավորներին։ Վրաստանում սովետական կարգեր հաստատվելուց հետո, 1921-ի մարտի 2-ին ընկերության վարչության որոշմամբ ընկերության ամբողջ գույքը դրվել է Հայկական ՍՍՀ–ի իրավասության տակ։

Աղբյուրներ

• Հայ Սփյուռք հանրագիտարան, Երևան, Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 2003։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 631)։