Կոնցեպտուալ փոխաբերություն

Կոնցեպտուալ փոխաբերություն կամ ճանաչողական փոխաբերություն, վերաբերում է մի գաղափարի հասկացմանը մեկ այլ գաղափարի կամ իմացական տիրույթի տեսանկյունից։ Օրինակ քանակության հասկացումը ուղղվածության տեսանկյունից (օր՝. խաղաղության գինն ապստամբությունն է)։ Մարդկային փորձառության ցանկացած տրամաբանական և պատճառաբանված համակարգ կարող է համարվել իմացական տիրույթ։ Ճշգրտությունը, որով միևնույն փոխաբերությունները կիրառվում են տարբեր լեզուներում, հաճախ թվում է ընկալողաբար հիմնավորված և տանում են այն վարկածին, որ իմացական տիրույթների միջև քարտեզագրումը համընկնում է ուղեղի նեյրոնային քարտեզագրմանը։ Այս տեսությունը մեծ ուշադրության է արժանացել, թեպետ որոշ հետազոտողներ հարցականի տակ են դնում դրա էմպիրիկ հավաստիությունը։

Այս գաղափարի և խորքային գործընթացների մանրամասն քննությունն առաջին անգամ լայնորեն հետազոտվեց Ջորջ Լակոֆի և պրոֆեսոր Մարկ Ջոնսոնի կողմից` «Փոխաբերություններ, որոնց հետ հաշտվում ենք» (Metaphors We Live By, 1980 ) գրքում ։ Ճանաչողական ոլորտի այլ գիտնականներ, օրինակ Ջիլս Ֆոքոնիեն, ուսումնասիրում են այլ առարկաներ՝ նույնական կոնցեպտուալ փոխաբերության հետ, ինչպիսիք են անալոգիա, կոնցեպտուալ ինտեգրում և իդեասթեզիա. Կոնցեպտուալ փոխաբերությունների կարելի է հանդիպել առօրյայում։ Դրանք ոչ միայն ձևավորում են հաղորդակցությունը, այլև` մտածելու և գործելու ձևերը։ Ջորջ Լակոֆը և Մարկ Ջոնսոնը իրենց աշխատության մեջ ցույց են տալիս, թե լեզուն որքան է լցված փոխաբերություններով, որոնք մենք հաճախ չենք նկատում։ Տարածված փոխաբերության օրինակ է՝ « վիճաբանությունը պատերազմ է» արտահայտությունը։ Այս փոխաբերությունը այնպես է ձևավորում լեզուն, որ մենք «վիճաբանություն» բառը ընկալում ենք որպես պատերազմ կամ ճակատամարտ, որում պիտի հաղթենք։ Անսովոր չէ, երբ լսում ենք հետևյալ արտահայտությունը՝ «Նա հաղթեց վիճաբանությունում» կամ « Ես հարձակվեցի նրա փաստարկի թույլ կողմի վրա»։ Այն ձևը, որով հասկանում ենք «վիճաբանություն» բառը ստեղծվում է փոխաբերության արդյունքում։ «Վիճաբանությունը» կարելի է հասկանալ նաև այլ ձևերով, բայց երբ օգտագործում ենք այս հասկացությունը, կերտում ենք մեր վերաբերմունքը և միտքը վիճաբանության վերաբերյալ։ Կոնցեպտուալ փոխաբերությունները հաճախ գործածվում են տեսությունների և մոդելների հասկացման գործընթացում։ Կոնցեպտուալ փոխաբերությունը՝ գործածելով մի գաղափար այն կապում է մեկ այլ երևույթի հետ՝ որևէ բան ավելի լավ հասկանլու։ Օրինակ՝ հաղորդակցումը, որպես խողովակ դիտարկելու կոնցեպտուալ փոխաբերությունը ընդարձակ տեսություն է, որը բացատրվում է մի փոխաբերությամբ։ Այսպիսով, կոնցեպտուալ փոխաբերությունների լեզուն ոչ միայն ձևավորում է առօրյա հաղորդակցումը, այլև գիտական տեսություններ հասկանալու մեթոդ է։ Փոխաբերությունները գերակշռող են հաղորդակցության մեջ, և դրանք ուղղակի չեն կիրառվում լեզվում. իրականում մենք որևէ բան ըմբռնում և գործում ենք համաձայն փոխաբերությունների։

Քարտեզագրումներ

Կոնցեպտուալ փոխաբերություններում կա երկու կարևոր իմացական տիրույթ՝

• Աղբյուր տիրույթ՝ իմացական տիրույթ, որից բխում է փոխաբերական արտահայտությունը (օր.՝ սերը ճանապարհորդություն է)։
• Թիրախ տիրույթ` իմացական տիրույթ,որը փորձում ենք հասկանալ (օր.՝ սերը ճանապարհորդություն է)։

Քարտեզագրումը համընկնումների համակարգված շարքն է,որը գոյություն ունի աղբյուր և թիրախ տիրույթների երկու բաղկացուցիչ տարրերի միջև։ Թիրախային հասկացությունների շատ տարրեր գալիս են աղբյուր տիրույթից և նախագոյութենական չեն։ Հասկանալ կոնցեպտուալ փոխաբերությունը, նշանակում է հասկանալ քարտեզագրումների այն համակարգը, որը կիրառվում է տվյալ աղբյուր-թիրախ կապակցման մեջ։ Քարտեզագրման սկզբունքը՝ աղբյուրի և թիրախի միջև, գործածվում է տրամաբանական պատճառաբանության և հետևությունների նկարագրության համար։ Այս տեսության հիմնական սկզբունքն այն է, որ փոխաբերության հիմքում միտքն է ոչ թե լեզուն. այստեղից էլ հետևում է «կոնցեպտուալ փոխաբերություն» տերմինը։ Փոխաբերությունը կազմված է բառերից կամ այլ լեզվաբանական արտահայտություններից, որոնք պատկանում են ավելի կոնկրետ իմացական տիրույթի տերմինաբանության, սակայն կոնցեպտուալ փոխաբերությունները հարակից փոխաբերական արտահայտությունների համակարգի հիմքն են, որոնք տեսանելի են արտաքին լեզվաբանության մեջ։

Տես նաև

• Անալոգիա
• Կոնսենսուս
• Փոխաբերություն
• Գոյաբանություն

Գրականություն

• Johnson, Mark (1995) Moral Imagination. Chicago: University of Chicago Press.
• Johnson, Mark (1987) The Body in the Mind. Chicago: University of Chicago Press.
• Lakoff, George & Mark Johnson (1999) Philosophy in the Flesh. New York: Basic Books.
• Lakoff, George (1995) Moral Politics. Chicago: University of Chicago Press. (2nd ed. 2001)
• Lakoff, George & Mark Turner (1989) More than Cool Reason: A Field Guide to Poetic Metaphor. Chicago: University of Chicago Press.
• Lakoff, George (1987) Women, Fire and Dangerous Things. Chicago: University of Chicago Press.
• Lakoff, George & Mark Johnson (1980) Metaphors We Live By. Chicago: University of Chicago Press.
• Dahl, Christoph D. & Adachi, Ikuma (2013) Conceptual metaphorical mapping in chimpanzees (Pan troglodytes), eLife 2013;2:e00932. DOI: 10.7554/eLife.00932

Արտաքին հղումներ

• The Center for the Cognitive Science of Metaphor Online Արխիվացված 2004-06-03 Wayback Machine is a collection of numerous formative articles in the fields of conceptual metaphor and conceptual integration.
• The Conceptual Metaphor Home Page Արխիվացված 2006-04-24 Wayback Machine This server is a research tool for cognitive scientists and others interested in the study of conceptual metaphor systems. Ongoing work in the metaphor system of English and other languages is made available here using a hypertext format which allows the reader to trace links between metaphors and thus get a better idea of the structure of the system.
• Conceptual Metaphor.net Արխիվացված 2016-12-15 Wayback Machine Collection of resources for the study of conceptual metaphor. Includes bibliography, library, audio of lectures, articles on metaphor.
• Evidence from cognitive neuroscience for the neural underpinnings of conceptual metaphors is discussed in Tim Rohrer's Understanding through the Body: fMRI and of ERP studies of metaphoric and literal language" Արխիվացված 2007-08-13 Wayback Machine.