Jump to content

Կիրիլ Մոսկալենկո

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կիրիլ Մոսկալենկո
ուկրաիներեն՝ Кирило Семенович Москаленко
Դիմանկար
Ծնվել էապրիլի 28 (մայիսի 11), 1902[1]
ԾննդավայրԳրիշինո, Բախմուտի մարզ, Եկատերինոսլավի նահանգ, Ռուսական կայսրություն
Մահացել էհունիսի 17, 1985(1985-06-17)[2][3][1] (83 տարեկան)
Մահվան վայրՄոսկվա, ԽՍՀՄ[1]
ԳերեզմանՆովոդեվիչյան գերեզմանոց
Քաղաքացիություն Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ
Ազգությունուկրաինացի
ԿրթությունՊետրոս Մեծի անվան ստրատեգիական նշանակության հրթիռային զորքերի ռազմական ակադեմիա (1939) և Kharkiv military college (1920-1938)? (1922)
Մասնագիտությունքաղաքական գործիչ, ռազմական գործիչ և գրող
Զբաղեցրած պաշտոններԽՍՀՄ գերագույն խորհրդի պատգամավոր
ԿուսակցությունԽՄԿԿ
Պարգևներ և
մրցանակներ
ԱնդամությունԽՄԿԿ Կենտրոնական կոմիտե
 Kyrylo Moskalenko Վիքիպահեստում

Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկո (ուկրաիներեն՝ Кирило Семенович Москаленко; 28 ապրիլի (11 մայիսի) 1902, Գրիշինո գյուղ, Եկատերինոսլավյան նահանգ, Ռուսական կայսրություն – 17 հունիսի 1985, Մոսկվա, ԽՍՀՄ) – խորհրդային զինվորական հրամանատար։ Երկու անգամ արժանացել է Խորհրդային Միության հերոս կոչմանը (1943, 1978), Խորհրդային Միության մարշալ (1955)։ ԿԿ Կոմկուսի անդամ (1956–1985)։ Ազգությունների խորհրդի Գերագույն Խորհրդի 2-11-րդ գումարումների պատգամավոր (1946–1985) ՌԽՖՍՀ-ից (11-րդ գումարում)[5]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն ծնվել է 1902 թվականի մայիսի 11-ին (հին տոմարով՝ ապրիլի 28-ին), Գրիշինո գյուղում, Բախմուտի գավառի Եկատերինոսլավյան նահանգի, Ռուսական կայսրության կազմում (ներկայումս՝ Պոկրովսկի շրջանի Դոնեցկի մարզում, Ուկրաինա)։ Գյուղացիական ընտանիքից։

Ավարտել է չորսդասյա գյուղական տարրական դպրոց, այնուհետև՝ կրթության նախարարության երկդասյան ուսումնարան («նախարարական ուսումնարան»)։ 1917–1919 թվականներին սովորել է գյուղատնտեսական ուսումնարանում՝ Բախմուտի մոտ գտնվող Յամա կայարանում, որտեղ, ինչպես հետագայում ինքն էր հիշում, միաժամանակ սովորել է բանաստեղծ Վ. Ն. Սոսյուրան[6]։ Բռնկված քաղաքացիական պատերազմի պատճառով ստիպված է եղել դադարեցնել ուսումը։

Վերադարձել է հայրենի գյուղ, աշխատել գյուղական հեղկոմում։ Գավառի տարածքը Ա. Ի. Դենիկինի Կամավորական բանակի զորքերի կողմից գրավելու ժամանակ թաքնվել է՝ մահապատժի սպառնալիքի պատճառով։ 1920 թվականի օգոստոսին գյուղը Կարմիր բանակի կողմից գրավելուց հետո միացել է նրա շարքերն[7]։

Մասնակցությունը Քաղաքացիական պատերազմին և առաջին խաղաղ տարիները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մասնակցել է Քաղաքացիական պատերազմի մարտական գործողություններին՝ Առաջին հեծյալ բանակի կազմում։ Պատերազմել է որպես շարքային զինվոր՝ գեներալ Պ. Ն. Վրանգելի և ատաման Ն. Ի. Մախնոյի զորքերի դեմ։ 1920 թվականի դեկտեմբերին ուղարկվել է ուսման։

Սովորել է Լուգանսկի հրետանային դպրոցում և 2-րդ Խարկովի հրետանային դպրոցում։ 1921 թվականի մայիսին տեղափոխվել է Խարկովի կարմիր հրամանատարների միավորված դպրոցի հրետանային բաժանմունք, որը ավարտել է 1922 թվականին։ Ավելի ուշ ավարտել է ՌԿԿԱ հրետանու հրամանատարական կազմի կատարելագործման դասընթացները Լենինգրադում (1928), ինչպես նաև բարձր հրամանատարական կազմի կատարելագործման ֆակուլտետը՝ Ֆ. Է. Դզերժինսկու անվան ռազմական ակադեմիայում (1939)[7]։ Խարկովում ուսման ընթացքում՝ դպրոցի կազմում, մասնակցել է մարտերի՝ Դոնի և Դոնբասի շրջանի ավազակախմբերի դեմ։

1922–1932 թվականներին ծառայել է 6-րդ Չոնգարյան հեծյալ դիվիզիայի կազմում (մինչև 1924 թվականը՝ Առաջին հեծյալ բանակի կազմում), որպես ձիով հրետանային դիվիզիոնի վաշտի հրամանատար։ Ծառայության ընթացքում Արմավիրում մասնակցել է քաղաքական բանդիտիզմի դեմ մարտերի՝ Հյուսիսային Կովկասում։

1920–1930-ական թվականներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1923 թվականի սեպտեմբերին՝ զինվորական ստորաբաժանման հետ միասին, տեղափոխվել է Բրյանսկ։ 1924 թվականից եղել է մարտկոցի հրամանատար, իսկ 1928 թվականից՝ ուսումնական մարտկոցի, ապա հրետանային դիվիզիոնի հրամանատար, և հրետանային գնդի շտաբի պետ։

1932 թվականից ծառայել է Հեռավոր Արևելքի Հատուկ Կարմիր Դրոշակակիր բանակի հատուկ հեծյալ դիվիզիայում՝ Չիտայի մոտ. սկզբում՝ շտաբի պետ, ապա 1934 թվականից՝ հեծյալ գնդի հրամանատար։ 1935 թվականից հրամանատարել է 23-րդ մեխանիզացված բրիգադը Պրիմորյեի երկրամասում։ 1936 թվականից ծառայել է 45-րդ մեխանիզացված կորպուսում՝ Կիևյան ռազմական շրջանի կազմում։

1939 թվականին նշանակվել է 51-րդ Պերեկոպյան հետևակային դիվիզիայի հրետանու պետ՝ Օդեսայի ռազմական շրջանի կազմում, որի հետ մասնակցել է 1939–1940 թվականների խորհրդա-ֆիննական պատերազմին, որի համար պարգևատրվել է Կարմիր Դրոշի շքանշանով։ Այնուհետև հերթականությամբ եղել է 35-րդ հետևակային կորպուսի (Քիշինև) և 2-րդ մեխանիզացված կորպուսի (Տիրասպոլ) հրետանու պետ։ 1941 թվականի մայիսից եղել է ՌԳԿ 1-ին հակատանկային հրետանային բրիգադի հրամանատար, որը կազմավորվում էր 5-րդ բանակի կազմում՝ Կիևյան ռազմական շրջանում՝ Լուցկ քաղաքում։ Հիշել է. «Թշնամու տանկերի ոչնչացման բրիգադը Կարմիր բանակում միակն էր, զինված էր տվյալ ժամանակի լավագույն 76 մմ-անոց հրանոթներով և 85 մմ-անոց զենիթային հրանոթներով, որոնք կիրառվում էին ինչպես օդային թիրախների ոչնչացման, այնպես էլ գետնային զրահապատ օբյեկտների դեմ»[8]։

Հայրենական մեծ պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեներալ-մայոր Կ. Ս. Մոսկալենկոն Հայրենական մեծ պատերազմը դիմավորեց այս պաշտոնում՝ որպես հրետանու հրամանատար։ Նրա ղեկավարած բրիգադը մասնակցել է պաշտպանական մարտերին՝ Լուցկ, Վլադիմիր-Վոլինսկի, Տորչին, Նովոգրադ-Վոլինսկի, Մալին քաղաքների շրջաններում, ինչպես նաև Տետերով, Պրիպյատ, Դնեպր, Դեսնա գետերի վրայով անցումների պաշտպանությանը։ Պատերազմի առաջին իսկ մարտերից Կ. Ս. Մոսկալենկոն պահպանեց իրեն բնորոշ սառնասրտությունը, սուր մտածողությունը, անձնական անվախությունը։ Նա միշտ գտնվում էր առաջնագծի մարտկոցների մոտ՝ ուղիղ նշանառությամբ կրակ արձակող դիրքերում։ Միամսյա անընդմեջ մարտերի ընթացքում, գտնվելով թշնամու «Հարավ» բանակախմբի հիմնական հարվածի ուղղությամբ, բրիգադը ոչնչացրել է ավելի քան 300 թշնամական տանկ[9]։ Մարտական հաջողությունների, քաջության և արիության համար Կ. Ս. Մոսկալենկոն 1941 թվականի հուլիսի 23-ին պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով։

1941 թվականի սեպտեմբերից Կ. Ս. Մոսկալենկոն եղել է 15-րդ հետևակային կորպուսի հրամանատարը՝ 5-րդ բանակի Հարավ-Արևմտյան ճակատի կազմում, և կռվել է Չեռնիգով, Նեժին, Իչնյա, Պիրյատին քաղաքների մերձակայքում։ Այնուհետև հրամանատարել է 13-րդ բանակի ձիաբազուկային զորախմբին՝ 52-րդ, 55-րդ հեծյալ դիվիզիաների, 307-րդ հետևակային դիվիզիա, 150-րդ տանկային բրիգադի կազմում։ Մոսկվայի տակ սովետական զորքերի հակահարձակման օրերին այդ զորախմբի գլխավորությամբ մասնակցել է Ելեցյան հարձակման ռազմագործողությանը, կործանել է թշնամու ելեցյան խմբավորումը և ազատագրել Ելեց քաղաքը[10]։

Խարկով

1941 թվականի դեկտեմբերին նշանակվել է Հարավ-Արևմտյան ճակատի 6-րդ բանակի հրամանատարի տեղակալ և ժամանակավոր հրամանատար։ Նրա հրամանատարությամբ 6-րդ բանակը մասնակցել է Բարվենկովո-Լոզովայի հարձակման ռազմագործողությանը և ազատագրել է Իզյում և Լոզովայա քաղաքները։ 1942 թվականի փետրվարի 12-ից՝ 6-րդ հեծյալ կորպուսի հրամանատար, մարտից հուլիս 1942 թվականներին՝ 38-րդ բանակի հրամանատար (Վալույսկ-Ռոսոշյան պաշտպանական ռազմագործողություն)։

Ստալինգրադ

1942 թվականի հուլիսից հրամանատարել է 1-ին տանկային բանակին, որի հետ մասնակցել է Ստալինգրադի հեռավոր մոտեցումների մարտերին (հուլիս-օգոստոս 1942)։ Օգոստոսին նշանակվել է 1-ին գվարդիական բանակի հրամանատար։ Մինչև 1942 թվականի հոկտեմբերը մասնակցել է Ստալինգրադի ճակատամարտին։ Ստալինգրադի ճակատամարտի պաշտպանության սկզբնական փուլում Մոսկալենկոյի հրամանատարած 1-ին տանկային բանակը 12 օր գրեթե անդադար հարձակվել է թշնամու վրա և կասեցրել նրա առաջխաղացումը։ Մոսկալենկոյի կարծիքով՝ Կալաչի շրջանում իր բանակը կանգնեցրել է Պաուլուսի 6-րդ բանակի առաջխաղացումը՝ նվաճելով գրեթե մեկ ամիս ժամանակ՝ պաշտպանության խորացման և ռեզերվների մոտեցման համար[11]։

40-րդ բանակ

1942 թվականի հոկտեմբերին նշանակվել է 40-րդ բանակի հրամանատար։ 1943 թվականին այդ բանակի հրամանատարությամբ մասնակցել է Օստրոգոժսկ-Ռոսոշյան ռազմագործողությանը, Խարկովի առաջին ազատագրմանը, Կուրսկի ճակատամարտ, Դնեպրի անցմանը։

ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի Նախագահության հրամանագրով 1943 թվականի հոկտեմբերի 23-ին՝ Դնեպրի անցման և նրա արևմտյան ափին պլացդարմի ամրապնդման ժամանակ դրսևորած քաջության ու հերոսության համար, 40-րդ բանակի հրամանատար գեներալ-գնդապետ Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոյին շնորհվել է Խորհրդային Միության հերոսի կոչում։

38-րդ բանակ
38-րդ բանակի հրամանատար Կ. Ս. Մոսկալենկոն (ձախից) և բանակի ռազմական խորհրդի անդամ Ա. Ա. Եպիշևը՝ հրամանատարական կետի քարտեզի մոտ։
1944 թ.

1943 թվականի հոկտեմբերի 27-ից մինչև պատերազմի ավարտը կրկին եղել է 38-րդ բանակի հրամանատար՝ փոխարինելով գեներալ Ն. Ե. Չիբիսովին։ Այդ բանակի հետ, 1-ին, 2-րդ և 4-րդ Ուկրաինական ճակատների կազմում, գեներալ-գնդապետ Կ. Ս. Մոսկալենկոն 1943 թվականին ազատագրել է Կիևը (Կիևյան հարձակման ռազմագործողություն), 1943 թվականի նոյեմբերին-դեկտեմբերին կրկին պաշտպանել է քաղաքը (Կիևյան պաշտպանական ռազմագործողություն), 1944 թվականին մասնակցել է Ժիտոմիր-Բերդիչևյան, Պրոսկուրով-Չերնովիցյան, Լվով-Սանդոմիրղյան, Կարպատա-Դուկլյան (մասշտաբային Դուկլյան անցման գրոհ), իսկ 1945 թվականներին՝ Արևմտյան Կարպատների, Մորավա-Օստրավյան, Պրահյան հարձակման ռազմագործողություններին[12]։

Հետպատերազմյան տարիներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն՝ իր պարգևներով

Պատերազմից հետո Կ. Ս. Մոսկալենկոն շարունակեց հրամանատարել 38-րդ բանակը, որն տեղափոխվել էր Պրիկարպատյան ռազմական շրջան։ 1948 թվականի օգոստոսից՝ Մոսկվայի հակաօդային պաշտպանության շրջանի զորքերի հրամանատար։

Նա գլխավորել է իր կազմավորած զինվորական խումբը, որը 1953 թվականի հունիսին իրականացրել է Լավրենտի Բերիայի ձերբակալությունը․ «Սկզբում մենք Բերիայի ձերբակալությունը հանձնարարեցինք Մոսկալենկոյին և հինգ գեներալներին։ Նա և իր ընկերները պետք է զինված լինեին, իսկ նրանց պետք է զենքով Կրեմլ հասցներ Բուլգանինը ⟨…⟩։ Խմբի կազմին նախօրեին միացավ նաև մարշալ Ժուկովը և ևս մի քանի մարդ», — հիշել է Խրուշչովը[13]։

1953 թվականի հունիսից՝ Մոսկովյան ռազմական շրջանի զորքերի հրամանատար։ Հիշում էր․ «Խրուշչովը ասաց, որ ինձ նշանակում են Մոսկովյան ռազմական շրջանի հրամանատար և անձամբ եմ պատասխանատու ձերբակալված Բերիայի համար[13]»։ Մոսկալենկոն ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազ Ռոման Անդրեևիչ Ռուդենկոյի հետ մասնակցել է Բերիայի և նրա համախոհների գործով քննչական գործողություններին[13][14]։ 1953 թվականի դեկտեմբերին եղել է ԽՍՀՄ Գերագույն դատարանի հատուկ դատական ներկայության անդամ, որը մահապատժի է դատապարտել Լ. Պ. Բերիային և նրան մերձ կանգնած մի շարք անձանց[15]։

1955 թվականին նրան շնորհվել է «Խորհրդային Միության մարշալ» զինվորական կոչումը։

1957 թվականին, աջակցելով Ն. Ս. Խրուշչովին մարշալ Գ. Կ. Ժուկովին իշխանությունից հեռացնելու գործում, Մոսկալենկոն ակտիվորեն հանդես էր գալիս Ժուկովի դեմ մեղադրանքներով ԽՄԿԿ Կենտկոմի լիագումար նիստում։ Խրուշչովի հուշերի համաձայն՝ երբ Մոսկալենկոն կրքոտ մեղադրում էր Ժուկովին իշխանությունը զավթելու ձգտման մեջ, Ժուկովը նրան ասել է. «Ի՞նչ ես ինձ մեղադրում։ Չէ՞ որ ինքդ էլ ոչ մեկ անգամ ես ինձ ասել. «Ի՞նչ ես նայում։ Առ իշխանությունը քո ձեռքը, առ»»։

1960 թվականից՝ ՌՎՍՆ-ի գերագույն գլխավոր հրամանատար՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարի տեղակալ։

Յուրի Ալեքսեևիչ Գագարինը թռիչքից առաջ (նրա կողքին՝ Սերգեյ Պավլովիչ Կորոլյովը և Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն), 1961 թվականի ապրիլի 12

1961 թվականի ապրիլի 12-ին Սերգեյ Պավլովիչ Կորոլյովի հետ միասին ճանապարհել է Յուրի Գագարինին՝ դեպի աշխարհում առաջին տիեզերական թռիչքը։

1962 թվականից՝ ԽՍՀՄ պաշտպանության նախարարության գլխավոր տեսուչ՝ նախարարի տեղակալ։

Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն՝ պիոներների հետ Հաղթանակի օրը։ 1970-ականներ

Հայրենիքի առաջ ունեցած ծառայությունների՝ ԽՍՀՄ Զինված ուժերի զարգացման և ամրապնդման բնագավառում, համար 1978 թվականի փետրվարի 21-ին պարգևատրվել է երկրորդ «Ոսկե աստղ» շքանշանով։

1983 թվականի դեկտեմբերից՝ ՊՆ գլխավոր տեսուչների խմբում։

Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն մահացել է 1985 թվականի հունիսի 17-ին՝ Մոսկվաում։ Թաղված է Նովոդևիչի գերեզմանատանը։

Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոն, հետագայում՝ Խորհրդային Միության մարշալ, քաղաքացիական պատերազմի մասնակից էր։ Իր հիմնական մասնագիտությամբ հրետանավոր էր, ավարտել էր երեք ռազմական ուսումնական հաստատություն։ Հայրենական մեծ պատերազմը սկսել է որպես հակատանկային պաշտպանության հրետանային բրիգադի հրամանատար, այնուհետև հրամանատարել է կորպուսներ (հետևակային և հեծյալ), ձիաբազուկային խումբ, համազորային և տանկային բանակներ։ Պատերազմի սկզբից գտնվելով ռազմաճակատում՝ Ուկրաինայի, Դոնի և Ստորին Վոլգայի համար մղվող մարտերում նա ձեռք բերեց մեծ փորձ և զգալիորեն աճեց որպես հրամանատար։ Սա դրական ազդեցություն ունեցավ հարձակման մարտերի վրա։

Հիշատակ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կ. Ս. Մոսկալենկոյի համազգեստը՝ շքանշաններով և մեդալներով

Նրա անունով է կոչվել Պոլտավայի կապի ռազմական ուսումնարանը։

Տիրասպոլ քաղաքի պատվավոր քաղաքացի։

Մարշալ Մոսկալենկոյի փողոցներ՝ Պոկրովսկում, Գորլովկաում, Վիննիցայում։

Բրոնզե կիսանդրին՝ Պոկրովսկում (Ուկրաինա)։

Քննադատություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ա. Վ. Գորբատովը, քննադատելով Կ. Ս. Մոսկալենկոյին Խարկովի մերձակայքում պաշտպանական մարտերի ժամանակ «աննպատակ, անընդհատ հարձակումների համար միևնույն կետերի վրա՝ տասից տասնհինգ օրվա ընթացքում՝ մեծ կորուստներով», ասել է մարշալ Ս. Կ. Տիմոշենկոյին (ներկա գտնվել են Ն. Ս. Խրուշչովը, Ի. Խ. Բաղրամյանը և Կ. Ս. Մոսկալենկոն), ձեռքով ցույց տալով Մոսկալենկոյին․

«Սա բանակի հրամանատար չէ, այլ բանակին անվճար հավելված, առանց լար բալալայկա։ […] Մեր դիվիզիաները հինգ օրում գրավել են հարյուրավոր գերիներ, տասնյակ հրանոթներ և ականանետեր, և այս ամենը՝ հրամանատարի հրամաններին հակառակ՝ սեփական նախաձեռնությամբ գործելով։ Բանակի հրամանատարի ամբողջ ղեկավարումն իր մեջ ներառում է անթաքույց արհամարհանք ենթակաների հանդեպ։ Մեզ միայն ասվում է՝ «Հիտլերին ես օգնում», «ֆաշիստներին ես ծառայում», «դավաճան ես»։ Հոգնեցրել են այդ անվերջանալի նախատինքները։ Արդյոք հրամանատարը չի հասկանում, որ իր պահվածքով ոչ թե ոգևորում է ենթականերին, այլ սպանում է նրանց հավատը սեփական ուժերի նկատմամբ։ Այդպիսի վիրավորանքներ ես լսել եմ միայն Լեֆորտովոյի բանտում՝ քննիչից, և այլևս չեմ ցանկանում լսել։ Սկզբում կարծում էի, թե հրամանատարը այդպես է խոսում միայն ինձ հետ, քանի որ նոր էի եկել Կոլիմայից։ Բայց պարզվեց՝ սա կաղապար է, որն կիրառվում է յուրաքանչյուր ենթակայի նկատմամբ»[16][17]».

Ռեժիսոր, սցենարիստ և ռազմաճակատում կռված Ի. Ի. Նիկոլաևը՝ իր «Գեներալ» վավերագրական պատմվածքում Կ. Ս. Մոսկալենկոյին տալիս է բացասական գնահատական․

«Հակասական հրամանատարական տաղանդով գեներալ Կ. Ս. Մոսկալենկոն անչափ հաճոյացող էր Գերագույն գլխավոր հրամանատարությանը և դաժան՝ իր զորքերի հանդեպ։ Ենթակաների հետ շփումը կառուցված էր վիրավորանքների և հիստերիայի համադրությամբ։ Դիվիզիաների հրամանատարներին ինքնուրույնություն չէր շնորհվում Ստալինի կողմից սահմանված մարտական առաջադրանքների կատարման մեջ. Մոսկալենկոն իր հրամաններում նախապես արձանագրում էր՝ ինչ, ինչպես և երբ գրավել։ Միաժամանակ, ընդհանրապես հաշվի չէր առնվում այն փաստը, որ նույն 226-րդ դիվիզիայի ուժերը պարզապես չէին համապատասխանում այդ պլաններին։ Զարմանալի չէ, որ արդյունքը, ինչպես գրում է Ա. Վ. Գորբատովը, «միշտ մեկն էր. հաջողության չէինք հասնում և կորուստներ էինք ունենում թշնամուց երկու-երեք անգամ ավել»։ Համառ հրամանները՝ չնայած անհաջողությանը, միևնույն դիրքերից և միևնույն ուղղությամբ մի քանի օր շարունակ հարձակվելու վերաբերյալ, բերում էին անիմաստ զոհերի»[18]».

Կ. Ս. Մոսկալենկոյի պարգևատրման թերթիկում 1-ին Ուկրաինական ճակատի զորքերի հրամանատար Ի. Ս. Կոնևը նշել է․

«… [38-րդ բանակի հրամանատար] գեներալ-գնդապետ Մոսկալենկոն կամային և վճռական հրամանատար է։ Աշխատում է շատ՝ հաշվի չառնելով ժամանակը և սեփական առողջությունը։ Տակտիկապես գրագետ է։ Ավելի լավ է գործում հարձակման, քան պաշտպանության ժամանակ։ Տեղում բարդացումների պարագայում կայուն չէ ⟨…⟩»[16]։

Օդուժի գլխավոր մարշալ Ա. Ե. Գոլովանովը Կ. Ս. Մոսկալենկոյի մասին հիշում էր հետևյալը․

«…պատերազմի ընթացքում Մոսկալենկոյին անվանում էին «գեներալ Պանիկա»։ Ստալինը ասում էր, որ նա դեմք չունի։ Ժուկովն ասում է. «Ալեքսանդր Եվգենևիչ, ինձ զանգեց գեներալ Պանիկան»[19]».

Գրող Գ. Ն. Վլադիմովը, որը Վոենիզդատի «Ռազմական հիշողություններ» շարքի համար մշակել էր գեներալ Սևաստյանով, Պ. Վ. Սևաստյանովի՝ Կ. Ս. Մոսկալենկոյի հրամանատարության ներքո գործող 40-րդ բանակի ռազմական խորհրդի անդամի հուշերը, հիշատակում է հետևյալը․

Պ. Վ. Սևաստյանովը ինձ պատմեց «հարձակման հրամանատարի» արկածների մասին, որը սկզբում ապարդյուն վատնեց իր բանակը Բուկրինի պլացդարմում, իսկ հետո անցավ Լյուտեժի պլացդարմ, որպեսզի խլի 38-րդ բանակը Ն. Ե. Չիբիսովից՝ այն հիմնավորմամբ (որը նա հնարել էր Խրուշչովի հետ), թե Ուկրաինայի մայրաքաղաքը պետք է ազատի ուկրաինացի հրամանատարը[20].

Գ. Ն. Վլադիմովի «Գեներալն ու նրա բանակը» վեպում Կ. Ս. Մոսկալենկոն ալեգորիկ կերպով ներկայացված է «գեներալ Տերեշչենկո» անունով։

Ն. Ս. Խրուշչովը իր «Ժամանակ։ Մարդիկ։ Իշխանություն» հուշերում (ձայնագրվել է մագնիտոֆոնային ժապավենով 1969 թվականին) այսպես էր բնութագրում Կ. Ս. Մոսկալենկոյին․

«Ես նրան ճանաչում եմ ինչպես լավ, այնպես էլ վատ կողմերից։ Լավ կողմերից նրան ճանաչում եմ այն իմաստով, որ նա գործին նվիրված մարդ էր, վատ չէր կռվում, ցուցաբերում էր հաստատակամություն և եռանդ, չէր խնայում իրեն։ Նրա վատ կողմերն են՝ նյարդայնություն, անհավասարակշռություն, թեթև գրգռվող լինելը, կոպտություն, նույնիսկ ավելին, քան պարզապես կոպտություն։ Նրան ենթակա անձնակազմին հասցրած վիրավորանքները բոլորին հայտնի են։ Այն մարդիկ, ովքեր գտնվում էին նրա ենթակայության ներքո, բազմիցս բողոքել են ինձ, որ նա կոպիտ է, վիրավորում է։ Ահա նրա սովորական բառապաշարը․ «Ժողովրդի թշնամի։ Դավաճան։ Նենգ անձ։ Պետք է դատել։ Պետք է գնդակահարել»։ Սա մի մարդ է, որը տրամադրությունից կախված է, և որը շատ ենթակա է արտաքին ազդեցությանը։ Նա ամեն ինչի ընդունակ է։ Առավել ևս՝ եթե զգա, որ դա իրեն օգտակար է, որ նման ստորությունը ինչ-որ կերպ արժևորվում է, ապա նա կհամաձայնվի դրան։ ⟨…⟩ Կա մի քանի Մոսկալենկո։ Մեկը՝ գեներալն է, որն ազնվորեն հրամանատարել է զորքերին, ընկնելով պատերազմի առաջին փուլում ամենատարբեր խառնաշփոթ իրավիճակների մեջ։ Այնուհետև նա հրամանատարել է բանակին, և նրա ակտիվ դերը արժանիորեն գնահատվել է։ Անձամբ ես եմ առաջարկել նրան շնորհել Խորհրդային Միության մարշալի կոչում՝ Ստալինի մահից հետո։ Մյուս Մոսկալենկոն՝ իսկական հիստերիկ է։ Ես արդեն պատմել եմ կատակային մի դեպք, թե ինչպես մեր նահանջի ժամանակ նրան մի կոլտնտեսուհի վռնդել է իր կովանոցից, որտեղ նա թաքնվել էր, հագած գյուղացու բաճկոն։ Եվ նա, լինելով ինքն ուկրաինացի, դրանից հետո սկսել է հանդես գալ ուկրաինացիների դեմ, գոռալով, թե բոլորը դավաճաններ են և բոլորին պետք է արտաքսել։ Ահա այս մարդու անհավասարակշռությունը։ Իսկ կա նաև երրորդ Մոսկալենկոն՝ հարմարվողական, անկազմակերպ և անսկզբունքային մարդ[16][21]».

Պարգևներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկոյի համազգեստը։
  • Խորհրդային Միության հերոս («Ոսկե Աստղ» շքանշան № 2002, հրաման՝ 23.10.1943 թ.);
  • Խորհրդային Միության հերոս («Ոսկե Աստղ» շքանշան № 105, հրաման՝ 21.02.1978 թ.);
  • յոթ Լենինի շքանշան (22.07.1941, 23.10.1943, 6.11.1945, 7.03.1962, 10.05.1972, 21.02.1978, 10.05.1982);
  • Հոկտեմբերյան հեղափոխության շքանշան (22.02.1968);
  • հինգ Կարմիր Դրոշի շքանշան (7.04.1940, 27.08.1943, 3.11.1944, 15.11.1950, 28.01.1954);
  • երկու Սուվորովի 1-ին աստիճանի շքանշան (28.01.1943, 23.05.1943);
  • երկու Կուտուզովի 1-ին աստիճանի շքանշան (29.05.1944, 25.08.1944);
  • Բոգդան Խմելնիցկու 1-ին աստիճանի շքանշան (10.01.1944);
  • Հայրենական պատերազմի 1-ին աստիճանի շքանշան (6.04.1985);
  • «Ծառայության համար ԽՍՀՄ Զինված Ուժերում» շքանշան, 3-րդ աստիճան (30.04.1975);
  • ԽՍՀՄ-ի տասնհինգ մեդալներ;
  • Չեխոսլովակիայի Սոցիալիստական Հանրապետության հերոս (3.10.1969);
  • քսանութ այլ պետությունների շքանշաններ և մեդալներ՝
  • Սպիտակ առյուծի շքանշան II աստիճան (09.11.1948, ՉՍՀՄ)[22]
  • պատվավոր ասպետ-հրամանատար Բրիտանական կայսրության շքանշանի։

Ռազմական կոչումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գնդապետ (16.08.1938)։

Բրիգադի հրամանատար (կոմբրիգ) (15.04.1940)։

Հրահոծության գեներալ-մայոր (6.06.1940)։

Գեներալ-լեյտենանտ (19.01.1943)։

Գեներալ-գնդապետ (19.09.1943)։

Բանակի գեներալ (3.08.1953)։

Խորհրդային Միության մարշալ (11.03.1955)։

Ստեղծագործություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոսկալենկո Կ. Ս. Հարավարևմտյան ուղղությամբ։ — М.: Գիտություն, 1969։

Մոսկալենկո Կ. Ս. Վորոնեժից մինչև Խարկով // Ռազմական-պատմական հանդես։ — 1963։ — № 4։ — Էջ 25—33։

Մոսկալենկո Կ. Ս. Կարպատա-Դուկլյան օպերացիան // Ռազմական-պատմական հանդես։ — 1965։ — № 7։ — Էջ 17—23։

Մոսկալենկո Կ. Ս. Գերմանա-ֆաշիստական զորքերի հակահարձակման ձախողումը Կիևի մոտ՝ 1943 թ. նոյեմբերին // Ռազմական-պատմական հանդես։ — 1972։ — № 3։ — Էջ 61—69։

Մոսկալենկո Կ. Ս. Պրահայի օպերացիան // Ռազմական-պատմական հանդես։ — 1975։ — № 5։ — Էջ 102—110։

Մոսկալենկո Կ. Ս. Բանակի գեներալ Ա. Ա. Եպիշևը (ծննդյան 70-ամյակին նվիրված) // Ռազմական-պատմական հանդես։ — 1978։ — № 5։ — Էջ 59—63։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Большая российская энциклопедия (ռուս.) — М.: Большая российская энциклопедия, 2004.
  2. ↑ TracesOfWar
  3. ↑ Munzinger Personen (գերմ.)
  4. ↑ http://www.prazskyhradarchiv.cz/archivKPR/upload/rp.pdf
  5. ↑ ԽՍՀՄ Գերագույն Խորհրդի 11-րդ գումարման պատգամավորների ցանկը Արխիվացված 2012-09-04 archive.today.
  6. ↑ Մոսկալենկո Կ. Ս. Հյուսիս-Արեւմտյան ուղղությամբ (1943—1945). Հրամանատարի հուշերը։ – Գիրք II։ – М.: Նաուկա, 1973։ – էջ 626։
  7. ↑ 7,0 7,1 Линия адаптивной радиосвязи — Объектовая противовоздушная оборона / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М.: Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1978. — С. 408. — (Советская военная энциклопедия: в 8 т. ; 1976—1980, т. 5).
  8. ↑ Ալեքսանդր Կոչուկով (2002 թ․ մայիսի 8). «Չմոռացվող հանդիպումներ». RedStar.ru. Կարմիր աստղ (թերթ). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.
  9. ↑ Վ. Ս. Միլբախ, Վ. Ա. Չերնուխին. «Ցուցաբերեցին բացառիկ տոկունություն, համառություն, հերոսություն և նվիրվածություն հայրենիքին…». ՌԳԿ հակատանկային հրետանային բրիգադների մարտական մկրտությունը (1941 թ․ հունիսի 22 – հուլիսի 9) // Ռազմական-պատմական հանդես. – 2021. – № 6. – Էջ 14–16։
  10. ↑ Յու. Ա. Ակվիլյանով. Սովետական հեծելազորայինների գործողությունները Ելեց-Լիվնիի ռազմագործողության ընթացքում (1941 թ․ դեկտեմբերի 6–16) // Ռազմական-պատմական արխիվ. – 2013. – № 9. – էջ 86–99։
  11. ↑ «Կիրիլ Սեմյոնովիչ Մոսկալենկո» (ռուսերեն). Մարշալներ.ԽՍՀՄ. 2019 թ․ մարտի 16. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 16-ին.(չաշխատող հղում)
  12. ↑ Լելյուշենկո Դ. Դ. Խորհրդային Միության մարշալ Կ. Ս. Մոսկալենկոն (ծննդյան 80-ամյակի առթիվ) // «Ռազմական-պատմական հանդես». – 1982. – № 5. – էջ 63–67։
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 Ալեքսանդր Կոչուկով (2003 թ․ հունիսի 28). ««Բերիա, վեր կաց՛։ Դուք ձերբակալված եք»». RedStar.ru. Կարմիր աստղ (թերթ). Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 17-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 20-ին.
  14. ↑ «55 տարի առանց Ստալինի». kommersant.ru. Ъ-Վլաստ — № 50(804). 2008 թ․ դեկտեմբերի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ ապրիլի 16-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 14-ին.
  15. ↑ «Բերիիզմ» // Ռազմական-պատմական հանդես. – 1989. – № 5. – էջ 38–41։
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Սմիսլով Օ. Ս. — М., 2015««Ստրուկներով գնդակահարել…»». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 4-ին.
  17. ↑ Դունաև Պ. (2009 թ․ հոկտեմբերի 30). ««Գորբատովին միայն գերեզմանն է ուղղում»». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հունիսի 30-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 4-ին.
  18. ↑ Նիկոլաև Ի. Ի. — № 2 (2002). «Գեներալ․ վավերագրական պատմվածք». Հանդեսների սրահ. Զվեզդա. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 4-ին.
  19. ↑ Չուև Ֆ. Ի. — М.: Տեռրա, 1991. — էջ 448«Զրույց մարշալ Գոլովանովի հետ // Չուև Ֆ. Հարյուր քառասուն զրույց Մոլոտովի հետ․ Ֆ. Չուևի օրագրից». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հունվարի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ հունվարի 4-ին.
  20. ↑ Վլադիմով Գ. Ն. Հավաքածու՝ 4 հատորով։ — Հատոր 3։ — М., 1998. — էջ 441։
  21. ↑ Ռազմական հուշերի մասին // Խրուշչով Ն. Ս. Ժամանակ։ Մարդիկ։ Իշխանություն։ (Հուշեր)։ — Գիրք I։ — Մ․: ԻԻԿ Մոսկվայի Նորություններ, 1999։
  22. ↑ Չեխոսլովակական Սպիտակ առյուծի շքանշան. 1923–1990 Արխիվացված 2022-03-23 Wayback Machine(չեխ.)

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կիրիլ Մոսկալենկո» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կիրիլ_Մոսկալենկո&oldid=10401219» էջից