Jump to content

Կզըլ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բնակավայր
Կզըլ
ռուս.՝ Кызыл
Դրոշ Զինանշան

ԵրկիրՌուսաստան Ռուսաստան
ՀամայնքՏիվա
Հիմնադրված է1914 թ.
Առաջին հիշատակում1914
Մակերես97,41 կմ²
ԲԾՄ630 մետր
Պաշտոնական լեզուռուսերեն
Բնակչություն▲131 981 մարդ (հունվարի 1, 2025)[1]
Ժամային գոտիUTC+7
Հեռախոսային կոդ39422
Փոստային դասիչ667001–667011
Պաշտոնական կայքmkyzyl.ru​(ռուս.)
Կզըլ (Ռուսաստան)##
Կզըլ (Ռուսաստան)

Կզըլ (տուվայերեն և ռուս.՝ Кызыл), քաղաք Ռուսաստանի Դաշնությունում՝ Արևելյան Սիբիր տարածաշրջանում։ Տուվայի[2] Ինքնավար Հանրապետության[3][4] մայրաքաղաքն է։ Անվանումը, ինչպես թյուրքական այլ լեզուներում, այնպես էլ տուվայերենում նշանակում է կարմիր։ Կզըլի մերձակայքում Մեծ և Փոքր Ենիսեյները միախառնվում են՝ կազմավորելով Վերին Ենիսեյ (Верхний Енисей, Ուլուգ Խեմ) գետը[5]։

Տեղացիները համարում են, որ իրենց բնակավայրը հանդիսանում է Ասիա աշխարհամասի աշխարհագրական կենտրոնը և այդ առնչությամբ նույնիսկ հուշարձան են կանգնեցրել քաղաքում, չնայած այն հանգամանքին, որ չինացիները կասկածի տակ են առել այդ պնդումը և հայտարարում են, որ Ասիայի աշխարհագրական կենտրոնը գտնվում է չինական Ուրումչի քաղաքում։

Կզըլի բնակչության թվաքանակը 2018 թվականի տվյալներով եղել է 116 983[6]։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնակավայրը հիմնադրվել է 1914 թվականին, անվանվել Բելոցարսկ (Белоца́рск, այսինքն՝ սպիտակ ցարի քաղաք[7]։ 1918 թվականին վերանվանվել է Խեմ-Բելդիր (Хем-Белдир), 1926 թվականին ստացել իր ներկայիս անվանումը։ 2014 թվականի սեպտեմբերին հանդիսավորությամբ նշվել է քաղաքի հիմնադրման 100-ամյա հոբելյանը։

Քույր քաղաքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գործընկեր քաղաքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլիմա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կզըլ (1991-2020, extremes 1943-present)ի կլիմայական տվյալները
Ամիս հունվ փետ մարտ ապր մայ հուն հուլ օգոս սեպ հոկ նոյ դեկ Տարի
Ռեկորդային բարձր °C (°F) −5.8
(21.6) 		1.6
(34.9) 		19.6
(67.3) 		31.6
(88.9) 		35.6
(96.1) 		39.1
(102.4) 		40.7
(105.3) 		39.9
(103.8) 		33.2
(91.8) 		24.5
(76.1) 		13.0
(55.4) 		−1.8
(28.8) 		40.7
(105.3)
Միջին բարձր °C (°F) −23.7
(−10.7) 		−15.9
(3.4) 		−2.0
(28.4) 		13.6
(56.5) 		20.8
(69.4) 		26.9
(80.4) 		28.4
(83.1) 		25.4
(77.7) 		18.3
(64.9) 		8.5
(47.3) 		−6.7
(19.9) 		−20.2
(−4.4) 		6.1
(43)
Միջին օրական °C (°F) −28.7
(−19.7) 		−23.1
(−9.6) 		−9.2
(15.4) 		5.7
(42.3) 		12.7
(54.9) 		19.0
(66.2) 		21.1
(70) 		17.9
(64.2) 		10.6
(51.1) 		1.4
(34.5) 		−11.7
(10.9) 		−24.4
(−11.9) 		−0.7
(30.7)
Միջին ցածր °C (°F) −32.9
(−27.2) 		−28.9
(−20) 		−15.4
(4.3) 		−1.1
(30) 		5.0
(41) 		11.8
(53.2) 		14.7
(58.5) 		11.7
(53.1) 		4.4
(39.9) 		−4.1
(24.6) 		−15.9
(3.4) 		−28.3
(−18.9) 		−6.6
(20.1)
Ռեկորդային ցածր °C (°F) −52.6
(−62.7) 		−54.0
(−65.2) 		−45.2
(−49.4) 		−27.3
(−17.1) 		−10.7
(12.7) 		−1.8
(28.8) 		2.8
(37) 		−0.7
(30.7) 		−10.1
(13.8) 		−20.5
(−4.9) 		−46.1
(−51) 		−52.6
(−62.7) 		−54.0
(−65.2)
Տեղումներ մմ (դյույմ) 9
(0.35) 		5
(0.2) 		4
(0.16) 		8
(0.31) 		13
(0.51) 		33
(1.3) 		56
(2.2) 		48
(1.89) 		27
(1.06) 		8
(0.31) 		12
(0.47) 		13
(0.51) 		236
(9.29)
Միջ. անձրևոտ օրեր 0 0 0 6 11 15 16 15 12 6 1 0 82
Միջ. ձնառատ օրեր 21 17 9 3 1 0 0 0 0.2 4 16 23 94
% խոնավություն 79 78 74 48 43 50 58 62 63 67 81 81 65
Միջին ամսական արևային ժամ 81.8 127.8 213.1 247.8 288.2 295.9 287.5 274.7 228.1 167.4 83.9 57.3 2353,4
Աղբյուր #1: Pogoda.ru.net[10]
Աղբյուր #2: Weatherbase (precipitation and sun data)[11]

Բնակչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բնակչության թվաքանակը
1939[12]1959[13]1962[14]1967[14]1970[15]1973[14]1976[14]
10 000↗34 462↗39 000↗47 000↗51 683↗59 000↘58 000
1979[16]1982[17]1985[18]1986[14]1987[19]1989[20]1990[21]
↗66 027↗70 000↗76 000↗77 000↗80 000↗84 641↗86 465
1991[18]1992[18]1993[18]1994[18]1995[18]1996[18]1997[18]
↗87 000↗90 000↘89 000↗90 000↗92 000↗95 000↗96 000
1998[18]1999[18]2000[21]2001[18]2002[22]2003[14]2004[23]
↗97 000↗99 000↗99 868↗101 500↗104 105↘104 100↗105 931
2005[23]2006[23]2007[24]2008[24]2009[25]2010[26]2011[24]
↗108 107↗109 129↘108 315↘108 070↗108 306↗109 918↗110 233
2012[27]2013[28]2014[29]2015[30]2016[31]2017[32]2018[33]
↗111 995↗113 333↗113 986↗114 181↗115 871↗116 015↗116 983
2019[34]
↗117 904

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • «Ասիայի կենտրոն» հուշարձանասյունը
    «Ասիայի կենտրոն» հուշարձանասյունը
  • Կառուցվող ուղղափառ քրիստոնեական եկեղեցին
    Կառուցվող ուղղափառ քրիստոնեական եկեղեցին
  • Բուդդայական վանք
    Բուդդայական վանք
  • Վճռաբեկ դատարանի շենքը
    Վճռաբեկ դատարանի շենքը
  • Մեծ ու Փոքր Ենիսեյների միախառնման վայրը
    Մեծ ու Փոքր Ենիսեյների միախառնման վայրը
  • Բուդդայական ոչ մեծ տաճար
    Բուդդայական ոչ մեծ տաճար

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2025 года (ռուս.) — М.: Росстат, 2025.
  2. ↑ Конституция Республики Тува — ОСНОВЫ КОНСТИТУЦИОННОГО СТРОЯ. Статья 1. п 2. Наименования Республика Тыва и Тува равнозначны.
  3. ↑ Тыва́ / Самойлова Г.С., Горячко М.Д., Кызласов И.Л., Доржу З.Ю // Телевизионная башня — Улан-Батор. — М. : Большая российская энциклопедия, 2016. — С. 591—598. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 32). — ISBN 978-5-85270-369-9.
  4. ↑ Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  5. ↑ «Kyzyl». Encyclopædia Britannica. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 30-ին.
  6. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года Արխիվացված 2015-09-23 Wayback Machine.
  7. ↑ «Kyzyl city, Russia info, features, photos». russiatrek.org. Վերցված է 2015 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  8. ↑ «Столица штата Гавайи Гонолулу стал городом-побратимом столицы Тувы Кызылом Подробности: http://www.regnum.ru/news/239092.html#ixzz1PpQ4uywP Любое использование материалов допускается только при наличии гиперссылки на ИА REGNUM». Regnum. 2004 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 20-ին. {{cite web}}: External link in |title= (օգնություն)
  9. ↑ Межмуниципальное сотрудничество Внешние связи — официальный сайт администрации города Красноярска(ռուս.)(անգլ.)(գերմ.)
  10. ↑ «Weather and Climate – The Climate of Kyzyl» (ռուսերեն). Weather and Climate (Погода и климат). Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 3-ին.
  11. ↑ «Weatherbase: Historical Weather for Kyzyl, Russia». Weatherbase. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-01-07-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 20-ին.
  12. ↑ «Города с численностью населения 100 тысяч и более человек». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-08-17-ին. Վերցված է 2013-08-17-ին.
  13. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-28-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 14,5 «Народная энциклопедия «Мой город». Кызыл». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-06-ին. Վերցված է 2013-10-06-ին.
  15. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1970 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-29-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  16. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1979 года Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Демоскоп Weekly. Արխիվացված օրիգինալից 2021-11-07-ին. Վերցված է 2013-09-25-ին.
  17. ↑ Народное хозяйство СССР 1922-1982 (Юбилейный статистический ежегодник)
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 «Российский статистический ежегодник. Госкомстат, Москва, 2001». Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015-05-12-ին. Վերցված է 2015-05-12-ին.
  19. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 հունիսի 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  20. ↑ «Всесоюзная перепись населения 1989 г. Численность городского населения РСФСР, ее территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2011-09-26-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 «Численность населения Республики Тыва». Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-29-ին. Վերցված է 2014-04-29-ին.
  22. ↑ «Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012-02-03-ին.
  23. ↑ 23,0 23,1 23,2 Численность населения по кожуунам и гг. Кызыл и Ак-Довурак
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Численность населения по кожуунам и гг. Кызыл и Ак-Довурак
  25. ↑ «Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2009 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2014-01-02-ին.
  26. ↑ «Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений» (ռուսերեն). Федеральная служба государственной статистики. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-09-06-ին. Վերցված է 2013-ին.
  27. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013-05-16-ին. Վերցված է 2014-05-31-ին.
  28. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года» (ռուսերեն). М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат. 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2013-10-12-ին. Վերցված է 2013-11-16-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ location (link)
  29. ↑ «Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года» (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-08-10-ին. Վերցված է 2014-08-02-ին.
  30. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2015-08-06-ին. Վերցված է 2015-08-06-ին.
  31. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  32. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года». 2017-07-31. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-07-31-ին. Վերցված է 2017-07-31-ին.
  33. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-07-26-ին. Վերցված է 2018-07-25-ին.
  34. ↑ «Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года». Վերցված է 2019-07-31-ին.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Поспелов Е. М. - Географические названия мира. Топонимический словарь, 2-е изд., отв. ред. Р. А. Агеева, издательство Русские словари, Астрель, АСТ, 2002, 512 страницы, isbn=5-17-001389-2, тираж=3000, ref=Поспелов

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կզըլ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
LCCN: n83030292 · VIAF: 158310718 · WorldCat VIAF: 158310718
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 395)։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կզըլ&oldid=10043480» էջից