Կարտիր

Կարտիր
Ծնվել է	3-րդ դար
Ծննդավայր	Սասանյան Պարսկաստան
Մահացել է	3-րդ դար
Մահվան վայր	Սասանյան Պարսկաստան
Քաղաքացիություն	Սասանյան Պարսկաստան
Կրոն	Զրադաշտականություն
Մասնագիտություն	քահանա
Զբաղեցրած պաշտոններ	mobadan mobadan?
Kartir Վիքիպահեստում

Կարտիր, (երբեմն գրվում է նաև Կարդեր, Կարթեր, Քերդիր), հզոր և ազդեցիկ զրադաշտական քահանա էր 3-րդ դարում՝ Սասանյան չորս թագավորների օրոք։  Նրա անունը հիշատակվում է Շապուհ առաջինի արձանագրություններում: Նարկարտերարտիրի Պայկուլիի արձանագրություններում նույնպես եղել են նրա սեփական արձանագրությունները, որոնք արվել են ներկայիս Ֆարս նահանգի տարածքում (այն ժամանակ հայտնի է որպես Պախիսի արձանագրություններ), որոնք պատմում են Շապուհ I-ի (թագավոր), Որմիզդ I-ի (թագավոր), Վահրամ I-ի (թագավոր) և Վահրամ II-ի (թագավոր) օրոք: Վահրամ II-ի որդու և իրավահաջորդի՝ Վահրամ III-ի կարճատև թագավորության ժամանակ Կարտիրը ազնվականների թվում էր, ովքեր աջակցում էին Նարսեի ապստամբությանը, տապալեց Վահրամ III-ին և գահ բարձրացավ: Նարսեի օրոք Կարտիրը մոռացության մատնվեց։

Անուն

Փորագրությունների վրա Կարտիրի անունը գրվում է տարբեր կերպ՝ միջին պարսկերենում գրվում է Կիտի, կլտիլի, կրտիր, կլտիր, պարթևականում՝ կրտիր, հունական փորագրություններում հիշատակվում է Կարտեյր և ղպտական՝ Կարդելե: Այս անունը օգտագործվել է նաև հյուսիսարևելյան Իրանում Բ բակտրիայում՝ Քերդիր:

Կենսագրություն

Շապուհ I-ի և Որմիզդ I-ի օրոք

Շապուհ առաջինի մետաղադրամը

Կարտիրը, հավանաբար, առանց մորուք քահանա եղել, քանի որ Սասանյանների տոհմածառում առանց մորուք է պատկերված։ Նա առաջին անգամ հայտնվում է պատմական արձանագրություններում Շապուհ I-ի Քաաբա-իե Զարթոշտի արձանագրության մեջ, որն ամենայն հավանականությամբ ստեղծվել է 260-ից 262 թվականներին: Կարտիրը միակ կրոնական բյուրոկրատն է, որը հիշատակվում է արձանագրության մեջ որպես զրադաշտական, որը հայտնի էր այլ կրոնների նկատմամբ հանդուրժողականությամբ։ Չնայած Շապուհ I-ը հիանում էր իր սեփական կրոնի ուսմունքներով և խրախուսում էր զրադաշտական հոգևորականներին, այնուամենայնիվ թույլ տվեց հրեաներին, քրիստոնյաներին, բուդդայականներին և հինդուներին ազատորեն դավանել իրենց կրոնը: Նա նաև բարյացակամ էր մանիքեիզմի հիմնադիր Մանիի նկատմամբ, որին թույլ էր տալիս ազատորեն քարոզել և նույնիսկ ուղեկցել նրան ռազմական արշավներում:

Որմիզդ I-ի մետաղադրամ

Շապուհ I-ի կրոնական ծեսերը, ըստ երևույթին, մի փոքր անսովոր էին՝ կենդանիները զոհաբերվում էին Սասանյանների տոհմի թագավորների և թագուհիների հոգու հանգստության համար: Հավանաբար, զրադաշտական քահանաներին դա հեթանոսական էր թվում։   Կարտիրը ատում էր կենդանիների զոհաբերությունները, չկարողացավ խանգարել Շապուհ I-ին կատարել դրանք: Շապուր I-ը մահացավ 270 թվականին, և նրան հաջորդեց Որմիզդ I-ը, որը Կարտիրին տվեց բարձր դասի հագուստ, գլխարկ և գոտի (կուլաֆ ուդ կամարբանդ) և նշանակեց նրան գերագույն քահանա (մոուբեդ):

Որմիզդ I-ը մահացավ հաջորդ տարի: Վահրամ I-ը, որին հայրը երբեք չէր դիտարկել որպես գահի թեկնածու, գահ բարձրացավ Կարտիրի օգնությամբ, որի հեղինակությունն ու ազդեցությունը զգալիորեն աճեցին: Այնուհետև Վահրամ I-ը պայմանագիր կնքեց իր եղբոր՝ Նարսեի հետ, հրաժարվելով գահի նկատմամբ իր իրավունքներից՝ սահմանային կարևոր նահանգը կառավարելու դիմաց, որը մշտապես պատերազմի առարկա էր Հռոմեական և Սասանյան կայսրությունների միջև: Նարսեն կրում էր Վազուրգ շահ Արմինանի (մեծ արքա) տիտղոսը, որից օգտվում էր գահաժառանգը։  Այնուամենայնիվ, Նարսեն, ամենայն հավանականությամբ, կարծում էր, որ Վահրամին յուրացնող է:

Վահրամ Առաջինի Օրոք

Վահրամ առաջինի մետաղադրամը

Նախորդ Սասանյան կայսրերը կրոնական հանդուրժողականության քաղաքականություն էին վարում կայսրության ոչ զրադաշտական փոքրամասնությունների նկատմամբ։ Այնուամենայնիվ, Վահրամ I-ի գահ բարձրանալով, զրադաշտական հոգևորականության հեղինակության աճով և Կարտիրի ազդեցության աճով, իրավիճակը փոխվեց: Երբ Մանին հասավ Գունդեշապուր քաղաք, այնտեղ նույն աղմուկը բարձրացավ, ինչ Հիսուսի մուտքը Երուսաղեմ: Կարտիրը, զրադաշտական այլ քահանաների հետ միասին, բողոքեց և հասավ նրան, որ Վահրամ I-ը շատերին բանտարկեց և դատապարտեց մահվան 274 թվականին:

Մանիի մահվանը հաջորդեցին Կարտիրի և զրադաշտական հոգևորականների կողմից նրա հետևորդների հետապնդումները, որոնք կրոնական փոքրամասնությունների հետապնդումներն օգտագործում էին որպես իրենց հսկայական ազդեցությունը ուժեղացնելու և տարածելու մեթոդ: Զրադաշտական հոգևորականները Մանիին համարում էին հերետիկոս փիլիսոփա և վտանգավոր հեթանոս, որը ներկայացնում էր զրադաշտականության անհասկանալի գաղափարը, որը փչացած էր ոչ զրադաշտական (այսինքն՝ հրեական, բուդդայական և քրիստոնեական) գաղափարներով: Վահրամ I-ի աջակցությամբ Կարիտրը դրեց զրադաշտական պետական եկեղեցու հիմքերը:

Արդյունքում Վահրամին Սասանյան աղբյուրներում բարձր է գնահատվել որպես մեծահոգի և արժանավոր թագավոր: Նրա որդին՝ Վահրամ II-ը, հաջորդեց նրան որպես կայսր: Հնարավոր է, որ Կարտիրն օգնեց նրան գահ բարձրանալ Նարսեի փոխարեն: Դա, ամենայն հավանականությամբ, վրդովեցրել է Նարսեին, որին արդեն մի քանի անգամ հեռացրել են գահաժառանգությունից:

Վահրամ II-ի, Վահրամ III-ի և Նարսեի օրոք

Վահրամ երկրորդի մետաղադրամը:

Նարսեի մետաղադրամը

Վահրամ II-ը, ինչպես իր հայրը, լավ ընդունեց Կարտիրին։  Նա նրան տեսավ որպես իր դաստիարակ և մի քանի կոչումներ տվեց Կարտիրին՝ նրան շնորհելով վուզուրգանի (ազնվականի) կոչում և նշանակելով նրան ամբողջ կայսրության դադվար (գերագույն դատավոր)Այս ամենը ցույց է տալիս, որ այդ ժամանակից ի վեր քահանաները ստացել են դատավորի պաշտոն: Կարտիրը նշանակվել է նաև Իստահրայում գտնվող Անահիտա տաճարի կառավարիչ: Անահիտա տաճարը ի սկզբանե գտնվում էր Սասանյան ընտանիքի խնամակալության ներքո: Այսպիսով, Սասանյանները կորցրեցին իրենց կրոնական հեղինակության զգալի մասը կայսրությունում։ Այդ ժամանակվանից հոգևորականները ծառայում էին որպես դատավորներ ամբողջ երկրում, և դատական գործերը, ամենայն հավանականությամբ, հիմնված էին զրադաշտական իրավագիտության վրա, բացառությամբ այն դեպքերի, երբ այլ կրոնների ներկայացուցիչները բախվում էին միմյանց հետ:

Վահրամ II-ի օրոք Կարտիրը, անկասկած, դառնում է կայսրության ազդեցիկ գործիչ: Կարտիրը իր գրության մեջ պնդում էր, որ նա ոչնչացրել է ոչ ուղղափառ փոքրամասնություններին, ինչպիսիք են քրիստոնյաները, հրեաները, մանդեյները, մանիխեները և բուդդիստները:

Ըստ ժամանակակից պատմաբան Փարվանա Պուրշարիաթիի, այնուամենայնիվ, անհասկանալի է, թե որքանով են Կարտիրի հայտարարությունները արտացոլում իրական իրականացումը կամ, այդ դեպքում, այն միջոցառումների հաջողությունը, որոնք նա ենթադրաբար նպաստել է: Ճշգրիտ օրինակ է այն, որ հրեական և քրիստոնեական աղբյուրներում այս ժամանակահատվածում հետապնդումների մասին հիշատակում չկա: Վահրամ II-ից առաջ Սասանյան բոլոր նախորդ կայսրերը զուսպ զրադաշտականներ էին։  Նա մահացավ 293 թվականին և նրան հաջորդեց որդին՝ Վահրամ III-ը ։

Վահրամ III-ի գահակալության մեկնարկից չորս ամիս անց, ազնվականության շատ ներկայացուցիչների խնդրանքով, Նարսեն կանչվեց Միջագետք։  Նա նրանց հետ հանդիպեց Գարմեկան նահանգի Պայկուլի կիրճում, որտեղ նրան լիովին հավանություն տվեցին և, հավանաբար, նաև առաջին անգամ շահ հռչակեցին։ Նարսի նկատմամբ ազնվականության բարեհաճության պատճառները կարող էին կապված լինել նրա՝ որպես նահանգապետի լիազորությունների, զրադաշտական կրոնի պաշտպանի հեղինակության և կայսրության ներդաշնակության և բարգավաճման երաշխավորի հետ: Հավանաբար, իր դերն է խաղացել նաև վաղ Սասանյանների ընտանիքից: Կարիտրը Նարսեին աջակցող ազնվական մարդկանցից մեկն էր, ինչի մասին վկայում է Պայկուլիի արձանագրությունը։

Նարսեի թագավորությունը նշանավորեց վերադարձը կրոնական հանդուրժողականության քաղաքականությանը, որը վարում էր նրա հայրը: Կարտիրը, Նարսեի օրոք, պատմական գրառումներում, քանի որ նա ոչ մի ուշագրավ բան չի արել որպես սափրված գերագույն քահանա:

Ժառանգություն և գնահատում

Ըստ ժամանակակից պատմաբան Փրոդս Օքթոր Սքիերվոյի՝ թե իրանագիտական, թե ոչ իրանական գրականության մեջ կա բարդացման և հիպերբոլայի միտում: Դա պայմանավորված է նրանով, որ իրանական գրականության մեջ առկա է բարդացման և հիպերբոլայի միտում: Մի քանի գիտնականներ խստորեն և քննադատաբար նայեցին Կարտիրին իրենց ժամանակակից և այդքան անտեղի տեսանկյունից: Զաները Կարտիրին անվանել է կրոնական մոլեռանդ՝ բոլորովին անսովոր եռանդով և նշել այն անհանդուրժողականության գործընթացը, որը նախաձեռնել և ակտիվորեն զարգացել է Կարտիրի կողմից: Ռասելը Կարտիրին անվանել է անողոք մոլեռանդ ու Քարդիր, որ քարոզում էր այլատյաց պետական պաշտամունք: Մինչդեռ Ֆոլցը Կարտիրին անվանում է մոլեռանդ: Կարտիրի վերաբերյալ ավելի դրական տեսակետներ կան նաև այնպիսի ժամանակակից աղբյուրներում, ինչպիսին է Հինցը, ով Կարտիրին անվանել է հոգևոր անձնավորություն, որը ձգտում է կրոնական ճշմարտության, որը պետք է բաց լինի բոլորի համար: Մինչդեռ Նոյսները նկարագրել է Սասանյան կառավարության ոգևորությունը Կարտիրի ծրագրի նկատմամբ:

Աղբյուրներ

• Boyce, Mary (1957). «Some reflections on Zurvanism». Bulletin of the School of Oriental and African Studies. London: SOAS. 19 (2): 304–316. doi:10.1017/s0041977x00133063. S2CID 161924982.
• Boyce, Mary (1975). «On the Zoroastrian Temple Cult of Fire». Journal of the American Oriental Society. Ann Arbor: AOS/UMich. Press. 95 (3): 454–465. doi:10.2307/599356. JSTOR 599356.
• Boyce, Mary (1975). «Iconoclasm among Zoroastrians». Studies for Morton Smith at sixty. Leiden: Neusner. էջեր 93–111..
• Daryaee, Touraj; Rezakhani, Khodadad (2017). «The Sasanian Empire». In Daryaee, Touraj (ed.). King of the Seven Climes: A History of the Ancient Iranian World (3000 BCE - 651 CE). UCI Jordan Center for Persian Studies. էջեր 1–236. ISBN 9780692864401.
• Huyse, Philip (1998). «Kerdir and the first Sasanians». In Nicholas Sims-Williams (ed.). Proceedings of the Third European Conference of Iranian Studies. Vol. 1. Wiesbaden. էջեր 109–120.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Sprengling, Martin (1940). «Kartir. Founder of Sassanian Zoroastrianism». American Journal of Semitic Languages and Literatures. 57 (2): 197–228. doi:10.1086/370575. S2CID 171031902.
• Zaehner, Richard Charles (1972) [1955]. Zurvan, a Zoroastrian dilemma. Oxford: Biblo and Tannen. ISBN 0-8196-0280-9.
• Gignoux, Philippe (1991). Les quatre inscriptions du mage Kirdīr. Leuven: Peeters.
• Al-Tabari, Abu Ja'far Muhammad ibn Jarir (1985–2007). Ehsan Yar-Shater (ed.). The History of Al-Ṭabarī. Vol. 40 vols. Albany, NY: State University of New York Press.
• Daniel, Elton L. (2012). The History of Iran. ABC-CLIO.
• Daryaee, Touraj (2014). Sasanian Persia: The Rise and Fall of an Empire. I.B.Tauris. էջեր 1–240. ISBN 978-0857716668.
• Frye, R. N. (1983), «Chapter 4», The political history of Iran under the Sasanians, The Cambridge History of Iran, vol. 3, Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-20092-9
• Kia, Mehrdad (2016). The Persian Empire: A Historical Encyclopedia [2 volumes]: A Historical Encyclopedia. ABC-CLIO. ISBN 978-1610693912.
• Կաղապար:ODLA
• Payne, Richard E. (2015). A State of Mixture: Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture in Late Antiquity. Univ of California Press. էջեր 1–320. ISBN 9780520961531.
• Pourshariati, Parvaneh (2008). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. London and New York: I.B. Tauris. ISBN 978-1-84511-645-3.
• Shahbazi, A. Shapur (2004). «Hormozd Kusansah». Encyclopaedia Iranica.
• Shahbazi, A. Shapur (2005). «SASANIAN DYNASTY». Encyclopaedia Iranica, Online Edition.
• Shahbazi, A. Shapur (1988). «Bahrām I». Encyclopaedia Iranica. Vol. III, Fasc. 5. էջեր 514–522.
• Skjærvø, Prods Oktor (2011). «Kartir». Encyclopaedia Iranica, Vol. XV, Fasc. 6. էջեր 608–628.
• Weber, Ursula (2016). «Narseh». Archived copy. Encyclopaedia Iranica. Արխիվացված է օրիգինալից 2019-05-29-ին. Վերցված է 2019-04-06-ին.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ արխիվը պատճենվել է որպես վերնագիր (link)

Հետագա ընթերցման համար

• Kartir's inscription on the Ka'ba-i Zartosht and the inscription at Naqsh-e Rajab from
  MacKenzie, David Niel (trans.) (1970). «The Kartir Inscriptions». Henning Memorial Volume. London: Lund Humphries. ISBN 0-85331-255-9.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կարտիր» հոդվածին։