Jump to content

Կառլ Վյոզե

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կառլ Վյոզե
Դիմանկար
Ծնվել էհուլիսի 15, 1928(1928-07-15)[1][2]
ԾննդավայրՍիրաքյուս, Նյու Յորք, ԱՄՆ
Մահացել էդեկտեմբերի 30, 2012(2012-12-30)[1][2] (84 տարեկան)
Մահվան վայրՈւրբանա, Իլինոյս, ԱՄՆ
Քաղաքացիություն ԱՄՆ
ԿրթությունԱմհերստի քոլեջ (1950)[3], Դիրֆիլդի ակադեմիա և Եյլի համալսարան (1953)[3]
Մասնագիտությունմանրէաբան, կենսաբան և համալսարանի դասախոս
ԱշխատատուՈւրբանա-Շամպեյնի Իլինոյսի համալսարան
Պարգևներ և
մրցանակներ
ԱնդամությունԼոնդոնի թագավորական ընկերություն, ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա, Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Լեոպոլդինա և Բավարիական գիտությունների ակադեմիա
 Carl Woese Վիքիպահեստում

Կառլ Ռիչարդ Վյոզե (անգլ.՝ Carl Richard Woese, //ˈwoʊz//, հուլիսի 15, 1928(1928-07-15)[1][2], Սիրաքյուս, Նյու Յորք, ԱՄՆ - դեկտեմբերի 30, 2012(2012-12-30)[1][2], Ուրբանա, Իլինոյս, ԱՄՆ), ամերիկացի մանրէաբան, մոլեկուլային ֆիլոգենետիկայի հիմնադիր։ Նա առաջարկեել է «վերնաթագավորութուն» տերմինը և կենդանի աշխարհը բաժանել է երեք վերնաթագավորության, որոնցից առանձին վերնաթագավորություն է առանձնացրել արքեաներին[7]։ Այս քայլը կարգաբանության մեջ հայտնի է որպես Վյոզեի հեղափոխություն։ Նա առաջ է քաշել ՌՆԹ աշխարհի գոյության գաղափարը և ներմուծել է «պրոգենոտ» հասկացությունը՝ որպես բոլոր կենդանի օրգանիզմների առաջին նախահայրը։

Վյոզը ցույց է տվել, որ ռիբոսոմային ՌՆԹ-ի (16S ռՌՆԹ) նուկլեոտիդների հաջորդականությունը պահպանողական է բջջային կյանքի բոլոր ձևերի մեջ։ Նրա իրականացրած համընդհանուր պահպանողական մոլեկուլի ֆիլոգենետիկ այս վերլուծությունը չափազանց տեղեկատվական է եղել։ Վերլուծությունը ցույց է տվել, որ ռՌՆԹ-ն էվոլյուցիոն ընթացքում փոխվում է գրեթե հաստատուն արագությամբ՝ ենթարկվելով մոլեկուլային ժամացույցի մոդելին։ Սա նրան հանգեցրել է կյանքի երթագավորյան ծառի բացահայտմանը, որը դարձել է էվոլյուցիոն կենսաբանության նոր էջ։ Այդ ծառի երրորդ վերնաթագավորությունը, բակտերիաներից և էուկարիոտներից բացի, Վյոզեի բացահայտած արքեաների վերնաթագավորություն է[7][8]։

Կենսագրոթյուն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վյոզեն ծնվել է գերմանական ծագմամբ ընտանիքում։ 1928 թվականի հուլիսի 15-ին ծնվել է Նյու Յորքի նահանգի Սիրաքյուս քաղաքում։ 1950 թվականին Ամհերսթ քոլեջում ստացել է մաթեմատիկայի և ֆիզիկայի բակալավրի աստիճան։ Վյոզեն այնտեղ որպես լրացուցիչ առարկա ուսումնասիրել է կենսաքիմիա և, իր խոսքերով, «գիտական որևէ հետաքրքրություն չի ունեցել բույսերի և կենդանիների նկատմամբ»։ Սակայն նրա դասախոսներից Ուիլյամ Ֆեյրբանքը խորհուրդ է տվել նրան զբաղվել կենսաֆիզիկայով՝ այդ ժամանակ համեմատաբար նոր գիտական ուղղությամբ[9][10]։

1953 թվականին նա Եյլի համալսարանում ստացել է փիլիսոփայության դոկտորի (Ph.D.) աստիճան կենսաֆիզիկայի ոլորտում, որտեղ իր դոկտորական հետազոտությունները կենտրոնացած էին վիրուսների ինակտիվացման վրա՝ ջերմության և իոնացնող ճառագայթման ազդեցությամբ[11][12]։ Դոկտորականից հետո հետազոտությունները նվիրված են եղել բակտերիալ սպորների ուսումնասիրմանը[13]։ 1960-1963 թվականներին աշխատել է «Ջեներալ էլեկտրիկ» ընկերության հետազոտական լաբորատորիայում՝ Սքենեկտադի քաղաքում։

1964 թվականից, իր խոսքերով, աշխատել է «տիպիկ մոլեկուլային կենսաբանի» նման, իսկ ավելի ուշ՝ որպես պրոֆեսոր Իլինոյսի համալսարանի (Ուրբանա-Շամպեյն) միկրոբիոլոգիայի ֆակուլտետում՝ ուսումնասիրելով գենետիկական կոդը, տրանսլյացիան և մոլեկուլային էվոլյուցիան[9][14][15]։

Կարլ Վյոզեն մահացել է 2012 թվականի դեկտեմբերի 30-ին՝ ենթաստամոքսային գեղձի քաղցկեղի առաջացրած բարդությունների հետևանքով[16][17]։

Հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սպիտակուցի սինթեզը տեղի է ունենում ռիբոսոմներում, և կորիզավորների ու նախակորիզավորի ռիբոսոմներում առկա է տարբեր ռՌՆԹ մոլեկուլային կազմ[18]։

Սկզբում Վյոզեն ուսումնասիրել է 5S ռՌՆԹ-ն։ Նա հայտնաբերել է բավականաչափ հոմոլոգիաներ, որոնք կարող էին օգտակար լինել ֆիլոգենետիկ ծառի կառուցման համար, սակայն 5S-ը բաղկացած է ընդամենը 121 նուկլեոտիդից, ինչն այն դարձնում է չափազանց քիչ ինֆորմատիվ[10][18]։

Այնուհետև նա ուշադրություն է դարձրել 16S ռՌՆԹ-ին։ Պարզվել է, որ այս մոլեկուլում կա կոնսերվատիվ հատված, որը չի փոփոխվում։ Եթե այդ հատվածում տեղի է ունենում փոփոխություն, սպիտակուցի սինթեզն այլևս չի իրականացվում։ Մնացած հաջորդականությունը բաղկացած է փոփոխվող հատվածներից։ 16S ռՌՆԹ-ն պարունակում է 1500 նուկլեոտիդ և շատ հարմար է նուկլեոտիդային հաջորդականությունների համեմատության և հարազատական կապերի որոշման համար։ Մոլեկուլային տվյալների հիման վրա պարզվել է, որ բոլոր օրգանիզմները բաժանվում են երեք հիմնական խմբի՝ արքեաներ (արքեբակտերիաներ), բակտերիաներ (էուբակտերիաներ) և կորիզավորներ։ Այս տվյալների հիման վրա կառուցված ֆիլոգենետիկ ծառը Կարլ Վյոզեն հրապարակել է 1985 թվականին։ Այսօր այդ գաղափարը շարունակում է զարգանալ, սակայն առկա տվյալները դեռևս բավարար չեն «իրական» ֆիլոգենիան և դրա վրա հիմնված միկրոօրգանիզմների ու այլ կենդանի գոյացությունների դասակարգումը հստակեցնելու համար։

1967 թվականին Կարլ Վյոզեն առաջինն առաջ է քաշել Երկրի վրա կյանքի առաջացման ընթացքում ՌՆԹ աշխարհի փուլ գոյություն ունեցած լինելու գաղափարը[19]։

Ճանաչում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1977 թվականին Վյոզեի և Ջ. Է. Ֆոքսի համահեղինակությամբ հրապարակված «Պրոկարիոտների վերնաթագավորություն ֆիլոգենետիկ կառուցվածքը. հիմնական թագավորություններ» («Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms») հոդվածը համարվում է միկրոբիոլոգիայի պատմության մեջ կարևորագույններից[20] և կենսաբանության պատմության ամենամեծ գիտական աշխատանքներից մեկը՝ շարքում Չարլզ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» գրքի և 1953 թվականի «Նուկլեինաթթուների մոլեկուլային կառուցվածքը» հոդվածի հետ[21][22][23]։

Վյոզեն եղել է ԱՄՆ գիտությունների ազգային ակադեմիայի անդամ (1988)[24], Լոնդոնի թագավորական ընկերության արտասահմանյան անդամ (2006)[25], ԱՄՆ Ազգային գիտական մեդալի դափնեկիր (2000)։ 2003 թվականին Շվեդիայի գիտությունների ակադեմիան նրան շնորհել է Կրաֆորդի մրցանակը։ Նաև արժանացել է միկրոբիոլոգիայի բնագավառում բարձրագույն պարգևների՝ Լևենհուկի մեդալին (1992) և Զելման Վաքսմանի մրցանակին (1995)։

Մատենագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Craine A. G. Encyclopædia Britannica
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Բրոքհաուզի հանրագիտարան (գերմ.)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 https://www.macfound.org/fellows/218/
  4. ↑ https://www.nasonline.org/programs/awards/waksman-award-in-microbiology.html
  5. ↑ https://www.crafoordprize.se/news/the-crafoord-prize-2003/
  6. ↑ https://web.archive.org/web/20060819181903/http://www.royalsociety.org/page.asp?tip=1&id=4700
  7. ↑ 7,0 7,1 Кунин Е. В. Логика случая. О природе и происхождении биологической эволюции / Пер. с англ = The Logics of Chance. The Nature and Origin of Biological Evolution. — М: ЗАО Издательство Центрполиграф, 2014. — С. 58—61. — 527 с. — ISBN 978-5-227-04982-7
  8. ↑ Jim Barlow (2019 թ․ հունիսի 5). «U. of I. microbiologist Carl Woese elected to Royal Society» (անգլերեն). NEWS BUREAU. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 Carl R. Woese Q & A(անգլ.) // Current Biology. — Cell Press, 2005-02-22. — В. 4. — Т. 15. — С. R111–R112. — ISSN 0960-9822. — doi:10.1016/j.cub.2005.02.003
  10. ↑ 10,0 10,1 «Физик, подаривший биологам царство». indicator.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին.
  11. ↑ «The School of Molecular and Cellular Biology | University of Illinois at Urbana-Champaign». web.archive.org. 2010 թ․ փետրվարի 13. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին.
  12. ↑ Sapp, Jan. The new foundations of evolution : on the tree of life. — Oxford: Oxford University Press, 2009. — 1 online resource (xvi, 425 pages) с. — ISBN 9780199734382, 0199734380
  13. ↑ Carl R. Woese Phage Induction in Germinating Spores of Bacillus megaterium // Radiation Research. — 1960-12. — В. 6. — Т. 13. — С. 871. — doi:10.2307/3570863
  14. ↑ «WebCite query result». www.webcitation.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ փետրվարի 13-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին. {{cite web}}: Cite uses generic title (օգնություն)
  15. ↑ «Visionary UI biologist Carl Woese, 84, dies» (անգլերեն). www.news-gazette.com. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 8-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին.
  16. ↑ «Carl R. Woese: 1928 – 2012 | The Institute for Genomic Biology». web.archive.org. 2013 թ․ հունվարի 2. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հունվարի 2-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին.
  17. ↑ Yardley, William (2012 թ․ դեկտեմբերի 31). «Carl Woese, Dies; Discovered Life's 'Third Domain'». The New York Times (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ սեպտեմբերի 29-ին. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 8-ին.
  18. ↑ 18,0 18,1 Woese C., Kandler O., Wheelis M. (1990). «Towards a natural system of organisms: proposal for the domains Archaea, Bacteria, and Eucarya» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 21-ին. Վերցված է 2011 թ․ հոկտեմբերի 1-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  19. ↑ Woese C. R. The genetic code: The molecular basis for genetic expression. — New York: Harper & Row, 1967. — 186 p.
  20. ↑ Most important paper ever in microbiology? Woese & Fox, 1977, discovery of archaea – Jonathan Eisen's Lab
  21. ↑ Horizontal and vertical: The evolution of evolution | New Scientist
  22. ↑ Ncbi | Nlm | Nih
  23. ↑ Как Появилась Жизнь И При Чем Тут Луна? - Youtube
  24. ↑ «Member Directory - NAS». www.nasonline.org (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2025 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  25. ↑ Woese; Carl Richard (1928—2012) Արխիվացված է Մարտ 14, 2022 Wayback Machine-ի միջոցով:(անգլ.)

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կառլ_Վյոզե&oldid=10452447» էջից