Կանանց իրավունքները Ղազախստանում

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ղազախստանում կանանց իրավունքների պաշտպանության շարժումը սկսվել է 19-րդ դարի վերջից։ Այդ ժամանակ այն անքակտելիորեն կապված էր համառուսաստանյան շարժման հետ՝ Ռուսական կայսրությունում կանանց կրթության և վարձատրվող աշխատանքի հասանելիություն ապահովելու համար։ Ղազախական ազգային Կանանց շարժումը լիարժեք ձևակերպվել է միայն 1990-ական թվականներին՝ Ղազախստանի անկախացումից հետո։

XIX-XX դարի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղազախստանում կանանց ազգային կրթության սկիզբը դրվել է 1883 թվականին Խանսկայա Դրեբե գյուղում տարրական ուսումնարանի բացմամբ։ Ուսումնարանի առաջին սաները եղել են 20 ղազախ և ռուս աղջիկներ։ Բացման սկզբից մինչև 1889 թվականը ուսումնարանում ուսանել է 243 աշակերտ, սակայն լրիվ կուրսն ավարտել են միայն 26-ը[1]։

Ռուսական կայսրության բնակչության լայն շերտերում կանանց էմանսիպացիայի ուղղությամբ առաջին համակարգային քայլն էր կանանց ուսումնարանների՝ միջին մասնագիտական ուսումնական հաստատությունների բացումը։ Ղազախստանում առաջին կանացի ուսումնարանը կազմակերպվել է մանկավարժ և լուսավորիչ Իբրայ Ալթինսարինի նախաձեռնությամբ 1887 թվականին Իրգիզ քաղաքում (այժմ Ակտյուբինսկի շրջանի գյուղ)։ Աշակերտուհիների առաջին խումբը բաղկացած էր բացառապես ռուս աղջիկներից, սակայն արդեն մեկ տարի անց, 1888 թվականին ուսումնարանին կից բացվել է ինտերնատ ղազախական ազգության աշակերտուհիների համար[2]։ Հետագայում նմանատիպ ուսումնական հաստատություններ են բացվել Տուրգայում (1891), Կուստանայում (1893), Կարաբուտակում (1896) և Ակտյուբինսկում (1896)։ 1896 թվականին ընդամենը հինգ կանանց համար նախատեսված վարժարաններում ուսանել է 211 աղջիկ, որից 141 ռուս և 70 կազակ։ Հետագայում կանանց ուսումնարանները վերածվել են արհեստագործական ուսումնարանների[3]։

20-րդ դարի սկզբին Ղազախստանում ստեղծվել է ջադիդականության սկզբունքների վրա հիմնված ազգային նորաձև դպրոցների համակարգ։ Նորաձև դպրոցները թույլ են տվել ղազախ աղջիկներին տիրապետել ռուսերենին և առնվազն մեկ արևելյան լեզվին և ստանալ գիտելիքների բավարար պաշար՝ ռուսական կամ նույնիսկ եվրոպական համալսարաններ ընդունվելու համար[1]։

Ղրղզական և ղազախական կանանց էմանսիպացիայի տեսական հիմքերը դրվում և փորձարկվում էին Ալիկ Բուկեյխանովի, Ահմեդ Բայտուրսինովի, Միրժակիպ Դուլատովի և 20-րդ դարասկզբի ղազախական մյուս լուսավորիչների աշխատությունների շնորհիվ։ Գաղափարների մեկ այլ կարևոր աղբյուր են դարձել Իրաքի լուսավորիչ Ջամիլ Ազ-Զահավիի աշխատությունները[1]։ 1907 թվականի մարտի 18-ին տեղի է ունեցել Ղազախստանում առաջին կանանց հանրահավաքը, իսկ մարտի 22-ին տեղի է ունեցել համաքաղաքային ժողով՝ քննարկելու աշխատավոր կանանց միության կանոնադրությունը[4]։

Առաջին ղազախ կին ուսուցիչ է համարվում Հուսնիժամալ Նուրալիխանովան, որը XIX դարի վերջին բացել է ղազախ աղջիկների համար առաջին դպրոցը[1][5]։ 20-րդ դարի սկզբին ուսուցչուհի Գազիզա Մալդիբաևան ամուսնու՝ Մուստահիմի հետ բացել է ևս մի քանի ազգային դպրոցներ[5]։

Ղազախ առաջին կին բժիշկ Գուսում Ասֆենդիարովան

347 աղջիկներ, այդ թվում՝ ղազախական և ղրղզական ազգության, ուսուցչական կրթություն են ստացել Բագբուստան խանի կանանց մեդրեսում, որը 1910 թվականին Օրենբուրգում բացվել է թաթար մանկաբվարժ և լուսավորիչ Բագբուստան Մուկմինովայի (1884-1963) նախաձեռնությամբ։ Ուսումնարանի բացմանը ակտիվորեն աջակցել է ուֆիմի «Գալիա» մեդրեսեի հիմնադիր Զիյաիթդին Կամալետդինովը։ 10 տարվա ընթացքում 1212 աշակերտ է ավարտել մեդրեսեն, որից ուսուցչական կրթություն է ստացել 347 աղջիկ։ 1917 թվականին ուսումնարանն անցել է պետական կառավարման, իսկ 1925 թվականին՝ փակվել է[6][7]։

Պարբերականների առաջին կին աշխատողներն են դարձել «Այկապ» ամսագրի աշխատակիցներ Մարիամ Սեյդալինան և Նազիպա Կուլժանովան, որոնք համարվում են ղազախական կանանց մամուլի հիմնադիրը։ Կուլժանովան աշխատել է մի քանի Ազգային-ժողովրդավարական պարբերականներում, իսկ հետագայում՝ խորհրդային մամուլում։ Բացի լրագրությունից, նա նաև զբաղվել է դասագրքերի գրմամբ և թարգմանչական գործով[5]։

Ռուսական կայսրությունում ղազախական ազգության առաջին կին բժիշկ է դարձել Գուսում Ասֆենդիարովան, որը 1908 թվականին ավարտել է Պետերբուրգի կանանց բժշկական ինստիտուտը[5]։

Սակայն հասարակության մեջ ղազախ կանանց դրության փոփոխության դրական դինամիկան նշվել է միայն Ղազախստանի հյուսիսային շրջանների ուրբանիզացված մասում։ Ռուսական կայսրությունը չի կարողացել արմատախիլ անել անցյալի այնպիսի մնացորդներ, ինչպիսիք են բազմակնությունը, ամենհերականությունն ու հարսնացուների վաճառքը։ Կանայք չեն ունեցել ամրագրված գույքային և ժառանգական իրավունքներ[8]։ Բացի այդ, չնայած ազգային կրթության համակարգի ստեղծմանը, 20-րդ դարի սկզբին կազակների գրագիտությունը կազմում էր ընդամենը 2 %[4]։

Փետրվարյան հեղափոխությունից հետո շարունակվել է կանանց ազատագրման կուրսը։ Այսպես, «Ալաշ» կուսակցության ծրագիրը հաստատել է կանանց կրթության և հասարակական կյանքին մասնակցելու իրավունքները[9]։ Կանանց իրավունքների ընդլայնման կողմնակիցների շրջանում նոր նշանակալի դեմքեր են դարձել լրագրող և քաղաքական գործիչ Կոլբայ Տուգուսովը, և Աքքագազ Դոսժանովան՝ ղազախ առաջին կին բժիշկներից մեկը[1] և մուսուլմանների համառուսաստանյան առաջին համագումարի պատվիրակը[10]։

Խորհրդային ժամանակներում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տղամարդկանց և կանանց իրավունքների հավասարությունը պաշտոնապես հաստատվել է բոլշևիկների կողմից իշխանության գալուց գրեթե անմիջապես հետո[11] և ամրագրվել է աշխատողների առաջին համառուսաստանյան համագումարում, որը տեղի է ունեցել 1918 թվականի նոյեմբերի 19-ին

Ակագազ Դոսժանովա

[4]։ Խորհրդային Ղազախստանը միացել է Արևելքի կանանց ազատագրմանն ուղղված լայնածավալ արշավին[8]։

1919 թվականի նոյեմբերի 12-ին ՌԿԿ (բ) Թուրքեստանի երկրամասային կոմիտեին կից ստեղծվել է կանանց շրջանում աշխատանքի գծով առաջին ժենոտդելը։ Տարվա ընթացքում Ղազախստանի մարզերում ստեղծվել են տարածաշրջանային ժենոտդելներ։ Նրանց գործառույթների մեջ էր մտնում կանանց քաղաքական գիտակցության և ընդհանուր գրագիտության մակարդակի բարձրացումը, ինչպես նաև պետական և հասարակական հաստատություններում նրանց գործունեության նախապատրաստումը[8]։ 1924 թվականի մայիսին կայացած ՌԿԿ (բ) XIII համագումարը ընդունել է «աշխատավորների և գյուղացիների միջև աշխատանքի մասին» բանաձևը, որի համաձայն արևելյան հանրապետություններում և մարզերում կանանց ակումբների կազմակերպման համար ֆինանսական միջոցներ էին հատկացվում[12]։

Խորհրդային մարմինների աշխատանքի կարևոր ուղղությունը մայրության և մանկության պաշտպանության համակարգի ձևավորումն էր։ Սկսել են բացվել մանկաբարձական կետեր և կանանց կոնսուլտացիաներ, մանկապարտեզներ և մսուրներ[8]։

1920-ական թվականների կանանց շարժման առանցքային դեմքերից մեկը Ակքագազ Դոսժանովան էր, բացի բժշկական պրակտիկայից նա ակտիվ կազմակերպչական և մանկավարժական գործունեություն էր ծավալում։ Մեկ այլ նշանավոր գործիչ է դարձել Ալմա Օրազբաևան՝ առաջին կինը, որը մտել է ՌԿՊ (բ) կազմի մեջ։ Օրազբաևան մասնակցել է Ղրղզստանի ՀԽՍՀ աշխատավորների իրավունքների հռչակագրի կազմմանը, որն ընդունվել է 1920 թվականի հոկտեմբերին և արգելում էր բազմակնությունը և ամենհերությունը, ինչպես նաև 1923 թվականի դեկտեմբերի 6-ի որոշումը, որը չեղյալ է հայտարարել կալիմի վճարումը։ Բացի այդ, նրա նախաձեռնությամբ 1920-ական թվականներին ստեղծվել է «կարմիր յուրտ» համակարգը, որը ղազախ բնակչության շրջանում մշակութային-լուսավորչական աշխատանքներ էր տանում[13]։ Կանանց շարժման մեջ զգալի ներդրում է կատարել կուսակցության աշխատակից և լրագրող Սառա Եսովան, նա մի քանի պարբերականների խմբագիր էր, այդ թվում՝ կանանց համար նախատեսված պարբերականների[14]։

1930-ական թվականներին կանանց շարժումը Ղազախստանում, ինչպես և ընդհանրապես ԽՍՀՄ-ում, անկում է ապրել։ 1929 թվականի վերջին վերացվել են կինոգործիչները[15], իսկ նրանց գործառույթները համակուսակցական աշխատանքի կարգով փոխանցվել են կուսակցական կազմակերպություններին[16]։ Նաև զգալիորեն նվազել է կին անդամների և գյուղխորհուրդների նախագահների թիվը[8]։ Այնուամենայնիվ, ՌԲԿ-ի (բ) XVIII համագումարում նշվել է, որ ԽՍՀՄ-ը դարձել է գրեթե համատարած գրագետ (այդ թվում՝ ազգային հանրապետություններում) երկիր, բարձրագույն և միջին մասնագիտական կրթություն ունեցող կանանց թվաքանակը կազմել է 864 հազար մարդ, իսկ ԽՍՀՄ-ում կին մասնագետների թիվն աճել է մինչև 36 %-ով[12]։ Բացի այդ, հենց կանանց խորհուրդների շնորհիվ էր, որ Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին կազմակերպվում էր թիկունքի արտադրությունում կանանց աշխատանքը, ինչպես նաև ստեղծվել էին «բանջարանոցային բրիգադներ», որոնք ձեռնարկությունների տարածքում բանջարեղեն էին աճեցնում (առաջին հերթին՝ երեխաների սննդի համար)[16]։

Ղազախստանում կանանց ժամանակակից շարժման կազմակերպման, ընդլայնման և զարգացման գործում մեծ դեր է խաղացել 1945 թվականին ստեղծված կանանց միջազգային ժողովրդավարական ֆեդերացիան, որի կազմում ընդգրկված էր 1941 թվականին ստեղծված Խորհրդային կանանց կոմիտեն։ Կանանց շարժման երկրորդ փուլը տեղի է ունեցել հետպատերազմյան տարիներին, իսկ 1950-ական թվականներին փորձ է արվել վերակազմավորել կանանց խորհուրդները, սակայն 1970-ական թվականներին կանանց խորհրդի ակտիվությունն ընկել է[16][17][18]։

Անկախ Ղազախստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կազմակերպություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղազախստանի ազգային կանանց շարժումը կրկին ակտիվացել է 1980-ական թվականներին՝ վերակառուցման դարաշրջանում։ 1990-ական թվականների սկզբին ստեղծվել են մի շարք հասարակական կազմակերպություններ՝ «Մուսուլման կանանց լիգա» (1992), «Ֆեմինիստական լիգա» (1993), «Կին և իրավունք» լիգա (1993), «Ստեղծագործական սկիզբ» լիգա (1994), «Ժանար» կին ձեռներեցների աջակցության հիմնադրամ (1993), «Լիանա» միջազգային ասոցիացիա (1993), «Արևելքի կանայք» միջազգային ասոցիացիա (1994), «Ղազախստանի կին գործարարներ» ասոցիացիա (1994) և այլն։ Ղազախստանի կանանց կազմակերպությունների ղեկավարները մասնակցել են կանանց ոչ կառավարական կազմակերպությունների համաշխարհային համաժողովին (Պեկին, 1995 թվական) և ՄԱԿ-ի կանանց իրավունքների 4-րդ համաժողովին[17]։

1998 թվականի ընտրություններից առաջ ստեղծվել է կանանց կազմակերպությունների կոալիցիա, որը հետագայում վերակազմավորվել է կանանց ընտրական դաշինքի։ Կոալիցիան առաջարկել է 30 տոկոս քվոտա սահմանել կառավարման բոլոր կառույցներում կանանց համար, սակայն նախաձեռնությունը չի իրականացվել։ Բացի այդ, ըստ ընտրությունների վերաբերյալ անցկացված հետազոտություններից մեկի՝ ղազախ կանանց միայն 6 %-ն է ցանկություն հայտնել զբաղվել քաղաքական գործունեությամբ։ Այնուամենայնիվ, հասարակական կազմակերպությունները շարունակում են երկխոսությունը պետական իշխանության հետ՝ կանանց իրավունքների պաշտպանության նպատակով[19]։

Ժամանակակից Ղազախստանում առաջին ֆեմինիստական հրատարակությունն է դարձել «Մալվինա» թերթը, որը լույս է տեսնում 1991 թվականից։ Նրա հրատարակիչները հետագայում դարձել են Ղազախստանի ֆեմինիստական լիգայի հիմնադիրները[19]։

Ներկայումս գործող Ղազախստանի կանանց ոչ կառավարական կազմակերպությունները կարելի է բաժանել մի քանի խմբերի[19]․

  • Կրթական (Ղազախստանի պետական ազգային համալսարանի Կանանց միություն Ալ-Ֆարաբի[20])։
  • Մայրության պահպանության (Հաշմանդամ երեխաների ծնողների ասոցիացիա[21], Ղազախստանի զինվորական մայրերի կոմիտե[22], միայնակ մայրերի մի քանի ապաստարաններ[23][24], Ղազախստանի բազմազավակ ընտանիքների միության բազմաթիվ բաժանմունքներ։
  • Առողջության խնդիրների լուծման հետ կապված («Բիբի-Անա» հաշմանդամ կանանց հանրապետական միություն[25])։
  • Ճգնաժամային կենտրոններ («Խնամք»[26], «Անմոռուկ»[27], Ակտյուբինյան ճգնաժամային կենտրոն[28])։
  • Մասնագիտական (Ստեղծագործական նախաձեռնության կանանց լիգա[29], Ղազախստանի գործարար կանանց ասոցիացիա[30])։
  • Բնապահպանական (Արևելքի կանանց միջազգային էկոլոգիական ասոցիացիա[31])։
  • Մուսուլմանական (Մուսուլման կանանց լիգան և նրա տարածաշրջանային բաժանմունքները[32])։
  • Բազմապրոֆիլ (գենդերային հետազոտությունների մի քանի կենտրոններ[33], Ղազախստանի ֆեմինիստական լիգա[34], Կոկշեթաուի ֆեմինիստական լիգա[35])։

Կանանց հասարակական կազմակերպությունների գործունեությունը հովանավորում են հիմնականում միջազգային հիմնադրամները (Սորոս-Ղազախստան հիմնադրամ, Counterpart Consortium հիմնադրամ, Եվրասիա հիմնադրամ) և եվրոպական երկրների դեսպանությունները (Նիդերլանդներ, Գերմանիա, Մեծ Բրիտանիա)[19]։

Պետական մակարդակով Ղազախստանում կանանց իրավունքներով զբաղվում է կանանց գործերի և ընտանեկան-ժողովրդագրական քաղաքականության ազգային հանձնաժողովը[36]։ Կանանց իրավունքների դիտարկումը միջազգային մակարդակով իրականացնում է ՄԱԿ-ի ՅՈՒՆԻՖԵՄԻ միջազգային ստորաբաժանման բաժանմունքը[19]։

Ֆեմինիզմի «երրորդ ալիքը» և ԼԳԲՏ շարժումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թվականին Ղազախստանում հայտնվել է կանանց քաղաքացիական նախաձեռնությունների յուրահատուկ տեսակ, որոնք կապված են ֆեմինիզմի երրորդ ալիքի և ԼԳԲՏ շարժման հետ․

  • Feminita[37], բացի կանանց իրավունքների պաշտպանության գործունեությունից, նպատակ ունի ստեղծել ԼԳԲՏ նախաձեռնությունների միասնական պլատֆորմ։
  • FemPoint[38], աջակցում է լեսբուհիներին, այդ թվում՝ նույնասեռ ամուսնությունների պաշտպանությանը։
  • «ԿազՖեմ»[39], հավատարիմ է արմատական ձախ և Անարխո-ֆեմինիստական ուղղվածությանը։ «Կազֆեմը» մյուս կազմակերպություններից տարբերվում է նրանով, որ նրա գործունեությանը կարող են մասնակցել միայն կանայք[40]։
  • «ՖեմԱստանա»[41], նախագիծը Աստանա քաղաքից է (այժմ՝ Նուր-Սուլթան)։ Իրենց շրջանակներում չեն սահմանում ֆեմինիզմի որևէ կոնկրետ ուղղություն։

Ի տարբերություն ավանդական ֆեմինիստական կազմակերպությունների, այդ նախաձեռնող խմբերը ոչ ֆորմալ միավորումներ են և հաճախ կոնֆլիկտների մեջ են մտնում իրավապահ մարմինների հետ[42]։

2017 թվականի մարտի 8-ին «Կազֆեմ»-ի մասնակիցներն առաջին անգամ հրապարակային փողոցային ակցիա են անցկացրել Ալմաթիում[43]։ Միջոցառումը նախատեսվում էր որպես ամենամյա, սակայն սկզբում այն առաջացրել է ղազախստանյան իշխանությունների զգուշավոր արձագանքը[44], իսկ 2018 թվականին ընդհանրապես արգելվել է[45]։ 2018 թվականի օգոստոսին «FemPoint»-ը Ալմաթիի Արբատում ֆոտոսեսիա էր կազմակերպել՝ նվիրված կանանց դաշտանին[46]։ Հիգիենիկ միջադիրներով և կարմիր ներկով աղջիկների ֆոտոսեսիան սոցիալական ցանցերում ռեզոնանս է առաջացրել։ Ավելի ուշ ֆոտոսեսիայի մասնակիցներից Ժանար Սեկերբաևան («Feminita»-ի համահիմնադիրը) դատապարտվել էր մանր խուլիգանության համար[47]։

Շատ ավելի ազատ է արտ-ֆեմինիզմի գործիչների կարգավիճակը։ Ինչպես Ղազախստանում, այնպես էլ երկրի սահմաններից դուրս ցուցադրվում են կոնցեպտուալ նկարչուհիներ Զոյի Ֆալկովայի[48] և Սաուլա Դյուսեմբինայի աշխատանքները[49]։ 2017 թվականին Զոյա Ֆալկովան Ալմաթիում կազմակերպել է անհատական ցուցահանդես, որը հայտարարվել է որպես Ղազախստանում առաջին ֆեմինիստական ցուցահանդես[50]։ Բավականին լայն ճանաչում են ստացել նաև «Կրեոլյան կենտրոն» արվեստի ինստիտուտը[51] (նկարչուհիներ Մարիա Վիլկովիսկայի և Ռուֆի Ջենբեկովայի տանդեմը, որոնք զբաղվում են ֆեմինիզմի և քվիր մշակույթի թեմաներով) և FEMFILMCA-ի կոլեկտիվը, որը նպատակաուղղված է պրոֆեմինիստական լուսավորչական մեդիայի արտադրությանն ու տարածմանը[52]։

2016 թվականին Ալմաթիում գործարկվել է TEDxAbayStWomen-ը՝ առաջին կանացի TED-ը։ Ամենամյա նախագիծը, որի առանցքային թեման ղազախստանցի կինն էր, կազմակերպվում է Ալմաթիի գործարար, գենդերային և կրթության հարցերով խորհրդատու և ֆեմինիստուհի Լեյլա Մահմուդովայի կողմից։ Ամեն տարի TEDxAbayStWomen թիմը հարթակ է փնտրում Ղազախստանի տարբեր քաղաքներում կոնֆերանսի հեռարձակման համար[53]։

2018 թվականի մարտին ֆեմինիստուհի Լեյլա Մահումդովան (TEDxAbayStWomen), Սույունբիկե Սուլեյմանովան (FEMFILMCA) և արվեստաբան Մոլդիյար Երգեբեկովը գործարկել են FemAgora նախագիծը՝ գենդերային հավասարությանը նվիրված ամենամյա փառատոն։ Փառատոնը, որի շրջանակներում անցկացվում են քննարկումներ, դասախոսություններ և կինոդիտումներ, սկսվում է մարտի 8-ին և տևում է երեք օր[54]։

2018 թվականին երգչուհի Kalya-ն (Աքմարժան Կուշերբաևան) ՄԱԿ-ի Բնակչության հիմնադրամի (UNFPA) հետ համատեղ նկարահանել է «Қыз тағдыры» տեսահոլովակը (ղազախերենից թարգմանաբար՝ «կանանց բաժին»)։ Չնայած այն հանգամանքին, որ երգչուհին իրեն չի ներկայացնում որպես ֆեմինիստուհի, նրա երգն ընդհանուր առմամբ կանանց ստիգմատիզացման մասին է, որոնք չեն համապատասխանում կանանց ավանդական նահապետական կերպարին[55]։

2019 թվականի սեպտեմբերին Ալմաթի քաղաքի ակիմատից առաջին անգամ դրական պատասխան է ստացվել համաձայնեցված ֆեմինիստական հանրահավաք անցկացնելու վերաբերյալ։ Հանրահավաքն ինքը կազմակերպել էր «Կազֆեմ» խումբը՝ «Մի լռիր» և FemPoint նախաձեռնող խմբերի մասնակցությամբ և տեղի էր ունեցել 2019 թվականի սեպտեմբերի 28-ին։ Հիմնական օրակարգը կանանց նկատմամբ բռնության վերացումն էր, իսկ գլխավոր կարգախոսը՝ «կանանց իրավունքները մարդու իրավունքներ են»։ «Կազֆեմ»-ի տվյալներով՝ միջոցառմանը մասնակցել է շուրջ 150 մարդ[56]։ 2020 թվականի մարտի 8-ին «ԿազՖեմը» «Ֆեմինիտ», «Ֆեմագորա», «Ֆեմինիտա», «Ֆեմսրեդա» և լույս նախաձեռնող խմբերի հետ համատեղ անցկացրել է երթ՝ սեռական ոտնձգությունների և ընտանեկան բռնության քրեականացման պահանջով։ Սակայն այս ակցիան անցել է արդեն առանց քաղաքային ակիմատի հետ համաձայնեցնելու։ Շուտով Ալմաթիի երկու ակտիվիստներ Ֆարիզա Օսպանն ու Արինա Օսինովսկայան տուգանվել են չարտոնված հանրահավաքին մասնակցելու և մանր խուլիգանության համար[57][58][59]։

Խնդիրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ղազախստանի ֆեմինիստական Լիգայի գործադիր տնօրեն և լրագրող Յուրի Զայցևը «կանանց իրավունքները և դրանց պաշտպանությունը» մենագրության մեջ առանձնացրել է Ղազախստանում կանանց վիճակի չորս հիմնական խնդիրները[19]։

  • կանանց նկատմամբ առկա գենդերային կարծրատիպերը։
  • կանանց սոցիալական անապահովությունը։
  • կանանց նկատմամբ բռնությունը։
  • կանանց իշխանական կառույցներում ներկայացնելու խնդիրը։

2000-ական թվականների սկզբին նշվում էր, որ աղքատության նվազագույնից ցածր եկամուտ ունեցող անձանց շրջանում կանանց բաժինը կազմում է 44,9 %, իսկ տղամարդիկ միջինը 1,7 անգամ ավելի են վաստակում, քան կանայք։ Կին խորհրդարանականների թիվը 1999 թվականին 13 %-ից նվազել է մինչև 9,8 % 2001 թվականին։ Սակայն, միևնույն ժամանակ, 2002 թվականի հունվարի 1-ի տվյալներով, կանայք ընդհանուր առմամբ կազմել են ինչպես պետական պաշտոնյաների (55 %), այնպես էլ իշխանության կենտրոնական մարմինների ներկայացուցիչների թվի կեսից ավելին։ 2006 թվականի կառավարությունում չորս կանայք նախարարական պաշտոններ են զբաղեցրել[60]։

Ազգային ավանդույթների վերածնունդը հանգեցրել է հայրապետական կարծրատիպերի վերադարձին, որոնց թվում են հայրերի արհամարհական վերաբերմունքը դուստրերի նկատմամբ, ապաշնորհության կտրուկ դատապարտումը և հարսի կուսության պարտադիր պահանջը։ Ավանդական ընտանիքներում կանայք հաճախ ծեծի են ենթարկվում[61][62][63]։

Ղազախական հասարակության ամենալուրջ խնդիրներից մեկը սեռական ոտնձգություններն ու բռնաբարություններն են։ Ղազախստանի ֆեմինիստական լիգայի 2016 թվականի տվյալներով՝ Ղազախստանի կանանց կեսից ավելին սեռական ոտնձգությունների է ենթարկվել աշխատավայրում, իսկ աղջիկները ոտնձգությունների են ենթարկվում ինչպես դպրոցում, այնպես էլ նրա սահմաններից դուրս։ Լիգայի ղեկավար Եվգենի Կոզիրյովան նաև նշել է, որ աշխատավայրում սեռական ոտնձգությունների են ենթարկվում նույնիսկ տղամարդիկ, իսկ տղաների 70 %-ը ոտնձգությունների է ենթարկվել դպրոցում սովորելու ժամանակ[64]։ Մեկ այլ սուր խնդիր է մնում կանանց և աղջիկներին արտասահման ապօրինի դուրս բերելը և սեռական ստրկության վաճառելը[19]։ Բացի այդ, ԽՍՀՄ փլուզումից հետո կրկին ի հայտ է եկել անցյալի այնպիսի սովորություն, ինչպիսին է հարսնացուների առևանգումը։ Կանանց իրավունքների պաշտպանության կազմակերպությունների նախնական գնահատականներով՝ ամեն տարի Ղազախստանում առևանգում են մինչև 5 հազար կանանց[65]։ 2018 թվականին մեծ արձագանք է ստացել Ղազախստանի գործը, որի ժամանակ կինը բռնաբարվել է երկու տղամարդկանց կողմից «Տուլպար-Տալգո» գնացքում, որը մայրաքաղաքից ուղևորվում էր Ակտոբե[66]։ Ի սկզբանե գործը քննվել է մի խումբ անձանց կողմից բռնաբարության հոդվածով, դատախազները ամբաստանյալների համար խնդրել են 6-ական տարվա ազատազրկում։ Սակայն արդյունքում հանցագործները ստացել են ընդամենը 2-ական տարի և 6 ամիս ազատազրկում[67]։

Ներկայումս երկրում խիստ է դրված աղջիկների իրավունքների պահպանման հարցը։ 2018 թվականի օգոստոսին ՄԱԿ-ի Բնակչության հիմնադրամը հրապարակել է հետազոտության տվյալները, որում ասվում է, որ ամեն տարի Ղազախստանում տղամարդկանց և անչափահաս աղջիկների միջև շուրջ 3000 ամուսնություն է տեղի ունենում։ Վիճակագրության մեջ չեն հայտնվել այն դեպքերը, երբ նման ամուսնությունները պաշտոնապես կնքվել են միայն կենակցության տարիներից հետո, և կրոնական ամուսնությունները չափահաս տղամարդու և դեռահաս աղջկա միջև։ Ղազախստանում կանանց մոտ 8 %-ն առաջին անգամ պաշտոնական կամ ոչ պաշտոնական ամուսնության մեջ է մտել մինչև 18 տարեկան, իսկ 15-19 տարեկան կանանց ավելի քան 5 %-ը ամուսնանում է ամուսնու կամ զուգընկերոջ հետ առնվազն 10 տարով[68]։ Բացի այդ, 2017-2018 թվականներին հիջաբներ կրելու արգելքի կապակցությամբ տեղական ԶԼՄ-ները գրել են այն միջադեպերի մասին, երբ դպրոցահասակ աղջիկներին դպրոց չեն թողել հիջաբների պատճառով[69]։

Ընդհանուր առմամբ, չնայած սոցիալական տարածքում տարբեր ֆեմինիստական կազմակերպությունների առկայությանը, ընդհուպ մինչև «երրորդ ալիքի» նախաձեռնություններին, Ղազախստանի ֆորմալ ինստիտուտները պաշտպանում են կնոջ նահապետական կերպարը։ Օրինակ՝ ղազախական հայտնի պետական մանկավարժական համալսարանում ամեն տարի անցկացվում են «ղազախ լեդիի» դասընթացներ։ Դասընթացներում ուսանողուհիներն ուսումնասիրում են ազգային ավանդույթները, աղջիկների վարքագծի նորմերը. ինչպես դիմավորել հյուրերին, ինչպես վարվել հարազատների հետ, շենացնել տունը և այլն։ Դրանք պարտադիր դասընթացներ են, «ղազախ լեդի» առարկայի քննությունների արդյունքներն ազդում են ընդհանուր առաջադիմության վրա։ Որոշ ուսանողուհիներ այս դասընթացը համարում են սեքսիստական[70]։

Սակայն, չնայած ղազախստանցի կանանց իրավունքների ապահովման համակարգի անկատարությանը, կանանց իրավունքների հետ կապված թեմաները պարբերաբար բարձրացվում են Ղազախստանի Կենտրոնական մամուլի էջերում։ Ընդ որում, բացի խնդրի կենցաղային ասպեկտներից, քննարկվում են նաև գլոբալ հարցեր, այդ թվում՝ գենդերային իրավահավասարությունը իսլամի տեսանկյունից կամ հանրային ծառայության հնարավորությունների հավասարությունը[63][71][72]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Дина Игсатова (2016 թ․ նոյեմբերի 3). «Создание системы образования для девочек (конец XIX — начало XX века)». Портал «История Казахстана». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.(չաշխատող հղում)
  2. ↑ Казиев С. Н. Национально-просветительское движение и проекты национализма в Казахстане в конце ХІХ начале ХХ в // Вестник Алтайского государственного университета. — 2014. — Т. 2. — № 4 (84).
  3. ↑ Женские училища // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2Կաղապար:Свободно
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Б. Ж. Ельмуратова (2013 թ․ սեպտեմբերի 11). «Вопросы историографии женского движения конца ХІХ в.- 20-х годов ХХ века». Портал «История Казахстана». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 12-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 Ушкын Сейдирахманов (2017 թ․ նոյեմբերի 29). «Алаш: Личности». el.kz информационно-познавательный сайт. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  6. ↑ Мукминова Багбустан // Ислам на Урале : энциклопедический словарь / ред. Д. З. Хайретдинов. — М. : Медина, 2009.
  7. ↑ Женское медресе Багбустан ханум // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2Կաղապար:Свободно
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Татьяна Щурко (2015 թ․ մայիսի 29). ««Худжум»: женская эмансипация в период ранних советских «экспериментов» в Советской Киргизии (1918—1930 годы)». Интернет-журнал «Гефтер». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  9. ↑ Б. Ж. Ельмуратова (2013 թ․ սեպտեմբերի 11). «Феминизм — как социокультурный феномен в трудах отечественных историков». Портал «История Казахстана». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  10. ↑ Дина Игсатова (2017 թ․ մարտի 8). «Одна из первых феминисток». Портал «История Казахстана». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  11. ↑ Идеология «новой женщины»: Смена вех // Айвазова С. Г. Русские женщины в лабиринте равноправия (Очерки политической теории и истории. Документальные материалы). — М.: РИК Русанова, 1998. — 408 с.
  12. ↑ 12,0 12,1 Шакулова, В. С. Культурная революция и женский вопрос // Опыт КПСС в решении женского вопроса : сборник. — М. : Мысль, 1981. — С. 77—102.
  13. ↑ Бакытжан Жумалиева (2016 թ․ նոյեմբերի 25). «Основоположница женского движения Казахстана Алма Оразбаева». Мысль — Республиканский общественно-политический журнал. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  14. ↑ Есова, Сара Сатпаевна // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2Կաղապար:Свободно
  15. ↑ Женотделы // Большая советская энциклопедия. — М. : Советская энциклопедия, 1972.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Женсоветы // Словарь гендерных терминов / ред. А. А. Денисова. — М. : Информация XXI век, 2002.
  17. ↑ 17,0 17,1 Женское движение // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2Կաղապար:Свободно
  18. ↑ Женское движение в России и СССР // Большая советская энциклопедия. — М. : Советская энциклопедия, 1972.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 Евгения Салагдинова (2003 թ․ նոյեմբերի 17). «Женское движение Казахстана: десять лет истории». Караван - новости, события, аналитика в Казахстане и мире. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  20. ↑ «Пройдет торжественное собрание Союза женщин КазНУ». Казахский национальный университет им. аль-Фараби. 2014 թ․ ապրիլի 29. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  21. ↑ ««АРДИ» Ассоциация родителей детей-инвалидов». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 7-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  22. ↑ «Комитет солдатских матерей». Вооруженные Силы Республики Казахстан (Қазақстанның Қарулы Күштері). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  23. ↑ «Единственный в Казахстане приют для матерей-одиночек с детьми». Казахстанский форум «Все Вместе» vse.kz. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  24. ↑ «Дом Мамы: куда идут за помощью казахстанские матери-одиночки (фото)». NUR.KZ. 2015 թ․ հուլիսի 26. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  25. ↑ «РЕСПУБЛИКАНСКОЕ ОБЩЕСТВО ЖЕНЩИН-ИНВАЛИДОВ «БИБИ-АНА» г. Усть-Каменогорск, ул. Новаторов, д. 2. Тел. 206152». ЮРИСТ – комплекс правовой информации (законодательство) Республики Казахстан (ПАРАГРАФ-WWW). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  26. ↑ «Информационные материалы — Проект Гармония — «Сотрудничество местных сообществ по проблеме насилия в семье»». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  27. ↑ «Центр поддержки женщин «Незабудка»». socialvko.gov.kz. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 15-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  28. ↑ «Крупнейший кризисный центр для женщин и детей открыт в Актобе в рамках ГЧП». Официальный сайт акимата Актюбинской области. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 16-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  29. ↑ «ОО «ЛИГА ЖЕНЩИН ТВОРЧЕСКОЙ ИНИЦИАТИВЫ»». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  30. ↑ «Ассоциация женщин-предпринимателей». Единый государственный бизнес-портал для предпринимателей «Территория бизнеса». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 21-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  31. ↑ «ОО «Международная экологическая ассоциация женщин Востока»». Facebook. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  32. ↑ Вера Ливинцова (2012 թ․ ապրիլի 7). «Павлодарская лига женщин-мусульманок празднует 20-летие». МИА «Казинформ. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  33. ↑ Нукетаева Д. Ж., Кодар З. М. Гендерная политика в Республики Казахстан: проблемы и перспективы // Актуальные научные разработки : материалы конференции. — 2014.
  34. ↑ «Феминистская лига». ЖенСет. Վերցված է 2018 թ․ հունիսի 20-ին.
  35. ↑ «ОБЩЕСТВЕННОЕ ОБЪЕДИНЕНИЕ «ФЕМИНИСТСКАЯ ЛИГА», Акмолинская область, г. Кокшетау, ул. Шевцовой, д. 107, Тел. (7162) 720533, 262784». ПАРАГРАФ-WWW. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  36. ↑ «Национальная комиссия по делам женщин и семейно-демографической политике». Официальный сайт Президента Республики Казахстан. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  37. ↑ «О нас». Казахстанская феминистская инициатива "Феминита" (ռուսերեն). 2016 թ․ մարտի 6. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  38. ↑ Татьяна АЛАДЬИНА. «Лесбийские иглы» (անգլերեն). express-k.kz. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  39. ↑ «Главная цель феминисток, или Женщина не «должна» (18+)». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  40. ↑ «Страница движения «КазФем» ВКонтакте».
  41. ↑ «Страница движения «ФемАстана» ВКонтакте».
  42. ↑ «Феминизм не прошел». Казахстанское Международное бюро по правам человека и соблюдению законности. 2017 թ․ մայիսի 6./
  43. ↑ «В Алматы прошел марш за права женщин» (ռուսերեն). Радио Азаттык. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  44. ↑ Круглова, Дана (2017 թ․ մարտի 10). «Феминисток, организовавших акцию на Арбате в Алматы, вызвали в акимат». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  45. ↑ Kazfem (2018 թ․ մարտի 8). «Поздравление с 8 марта от феминисток Алматы». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  46. ↑ «Нам не стыдно!». Казахстанская феминистская инициатива "Феминита" (ռուսերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 12. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  47. ↑ «Феминистку судят за хулиганство после фотосессии на алматинском Арбате». Esquire (ռուսերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 16. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  48. ↑ «ТЫ ЖЕ ДЕВОЧКА — Zoya Falkova» (ռուսերեն). romovayababa.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  49. ↑ Дана Круглова. «Казахстанская художница создала обои с Нурсултаном Назарбаевым и Акордой». informburo.kz. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  50. ↑ «Модернизация создания: Феминистская выставка Зои Фальковой» (ռուսերեն). Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  51. ↑ «Страница организации «Креольский центр»». Facebook. Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 7-ին.
  52. ↑ «Я — гражданский активист: Что значит бороться за убеждения?» (ռուսերեն). the-steppe.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հուլիսի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 25-ին.
  53. ↑ «TEDxAbayStWomen | TED» (անգլերեն). www.ted.com. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  54. ↑ «В Алматы пройдет фестиваль FemAgora, посвященный продвижению гендерного равенства» (ռուսերեն). the-steppe.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ հուլիսի 27-ին. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 27-ին.
  55. ↑ ««Традиции казахов не предполагают низкого обращения с девушками»: певица Kaliya о клипе «Қыз тағдыры»» (ռուսերեն). the-steppe.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  56. ↑ Данияр Айсаров (2019 թ․ սեպտեմբերի 28). «Первый разрешённый митинг феминисток прошёл в Казахстане». informburo.kz. Վերցված է 2019 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  57. ↑ «Феминистки вышли на марш в Алматы — видео». Sputnik Казахстан. 2020 թ․ մարտի 8. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 19-ին.
  58. ↑ ««Умри, патриархат»: феминистки провели марш в Алматы». TJ. 2020 թ․ մարտի 8. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 19-ին.
  59. ↑ «Двух активисток оштрафовали за участие в женском марше в Алматы». Informburo.kz. 2020 թ․ մարտի 11. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 19-ին.
  60. ↑ «Гендерное равенство/неравенство / Казахстан / Политический Атлас Современности». Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  61. ↑ Тимур Селиванов (2018 թ․ ապրիլի 7). «Феминизм в Казахстане — о чем молчат женщины». Sputnik Казахстан. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  62. ↑ Дамежан Хамитова (2016 թ․ սեպտեմբերի 26). «Казахстанский феминизм и его особенности». iStory. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 22-ին. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  63. ↑ 63,0 63,1 Инга Селезнёва (2018 թ․ ապրիլի 5). «Бьет – значит любит? Вся правда о бытовом насилии в Казахстане». Казахстанская правда. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  64. ↑ Айнур Каипова (2016 թ․ նոյեմբերի 11). «70 % мальчиков подвергаются сексуальным домогательствам — феминистки Казахстана». Informburo.kz. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  65. ↑ Аскар Муминов Кража невест – часть реального Казахстана, - эксперты // Курсив. — 12 июня 2015. Архивировано из первоисточника 21 Հունիսի 2018.
  66. ↑ Sputnik (2019 թ․ հուլիսի 26). «Изнасилование пассажирки в поезде: суд вынес приговор проводникам» (ռուսերեն). Sputnik Казахстан. Վերցված է 2019 թ․ հուլիսի 27-ին.
  67. ↑ Sputnik (2019 թ․ հուլիսի 26). «Изнасилование в «Тальго»: в «Пассажирских перевозках» сделали выводы» (ռուսերեն). Sputnik Казахстан. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 2-ին.
  68. ↑ Sputnik. «Зачем девочкам права человека?» (ռուսերեն). ru.sputniknews.kz. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  69. ↑ «Десятки школьниц в платках не перейдут в следующие классы» (ռուսերեն). Радио Азаттык. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  70. ↑ Круглова, Дана (2018 թ․ սեպտեմբերի 19). «В КазГосЖенПУ девушек учат быть хорошей келин. Что об этом говорят преподаватели и студентки?». Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 11-ին.
  71. ↑ «Религия не ограничивает женщину в правах». Казахстанская правда. 2013 թ․ նոյեմբերի 9. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
  72. ↑ «О равных возможностях продвижения женщин на государственной службе Казахстана». Казахстанская правда. 2018 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 4-ին.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կանանց_իրավունքները_Ղազախստանում&oldid=9518506» էջից