Կայծակ Վաղարշակ

Կայծակ Վաղարշակ;
Ծնվել է	1875
Ծննդավայր	Մուշ, Թուրքիա
Մահացել է	1904 թվականի հունիսի 7 (ն. տ. հունիսի 20)
Մահվան վայր	Օսմանյան կայսրություն, Էրզրումի վիլայեթի Բասենի գավառակի Զիվին գյուղ
Քաղաքացիություն	Օսմանյան կայսրություն
Մայրենի լեզու	հայերեն, թուրքերեն
Կրթություն	Մուշի Միացյալ Ներսիսյան վարժարան
Մասնագիտություն	ֆիդայի և քաղաքական գործիչ
Գործունեություն	1892-1904 թվականներ
Կուսակցություն	ՀՅԴ

Կայծակ Վաղարշակ (իսկական անունը՝ Վաղարշակ Բաղդասարյան, 1875, Մուշ, Թուրքիա - հունիսի 6 (19), 1904, Օսմանյան կայսրություն), Հայ ազատագրական շարժման գործիչ, ֆիդայի, խմբապետ, ՀՅԴ անդամ։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կայծակ Վաղարշակը ծնվել է 1875 թ. Մուշ քաղաքում։ 1892 թ. «Ոսկի խաչ» մրցանակով ավարտել է Միացյալ Ներսիսյան վարժարանը։ Բայց դպրոցական հաջողությունները նրան քիչ էին գրավում։ Ֆիզիկապես լինելով հաղթանդամ, ուժեղ և աշխույժ` Վաղարշակը ավելի շատ սիրում էր զենքն ու որսորդությունը, քան գիրքն ու գիտությունը։ Ուստի պատանի հասակից զենքը ձեռքին շրջում էր լեռներում և ձորերում` հաճախ ընդհարվելով հասակակից քրդերի հետ։ Այդ թափառումների ժամանակ էլ հանդիպում է հայդուկապետ Արաբոյի զինակից Ալիզռնանցի Լևոնին, որն էլ նրան ներշնչում է հայության թշնամիների դեմ կռվելու գաղափարը։

Դպրոցն ավարտելուց հետո Վաղարշակն ընկերանում է իր նման երեք երիտասարդների հետ և սկսում գործել Արաբոյի և Լևոնի օրինակով։ Շուտով նրա համբավը տարածվում է քրդերի մեջ, իսկ երբ Միհրան Տամատյանը գալիս է Սասուն, Վաղարշակը միանում է նրան։ 1894-1896 թթ. աբդուլ-համիդյան կոտորածի օրերին Վաղարշակը զենքը ձեռքին պաշտպանում է հայկական գյուղերը։

Տարոնում Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության կառույցների և կոմիտեների հաստատվելուց հետո Կայծակ Վաղարշակը հարում է ՀՅ Դաշնակցությանը և գործակցում Հրայր Դժոխքի (Արմենակ Ղազարյան) ու Գևորգ Չավուշի (Գևորգ Ադամյան-Ղազարյան) հետ։ Վաղարշակը լավ հարաբերություններ է պահում նաև Աղբյուր Սերոբի (Սերոբ Վարդանյան) հետ և աջակցում նրան։ Սերոբի մահից (1899 թ. հոկտեմբեր) հետո ընկերանում է Անդրանիկին և մասնակցում Սասունի և Մշո դաշտի կազմակերպական և մարտական աշխատանքներին։

1901 թ. նոյեմբերին Վաղարշակը մասնակցում է Անդրանիկի ղեկավարած Առաքելոց վանքի կռվին։ Այնուհետև մյուս ֆիդայիների հետ հաջողությամբ դուրս է գալիս պաշարված վանքից և հեռանում Սասնո լեռները։

Իբրև Տարոնի ներկայացուցիչ` 1904 թ. Վաղարշակը մասնակցում է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության 3-րդ ընդհանուր ժողովին, ուր ընդարձակ զեկուցում է ներկայացնում Մուշ-Սասունի վիճակի և գործերի մասին։ Այնուհետև անցնելով Կովկաս` Կարսի մարզում կազմավորում է 29 հոգուց բաղկացած «Դժոխք» ձիավոր խումբը։

1904թ. մայիսի 31-ին Դորբանդլու գյուղից խումբը ուղևորվում է դեպի ռուս-թուրքական սահմանը` Դոլբանդլու-Բողար-Ղարաղուռուտ-Իզնոց անտառ գծով հասնելով սբ. Խաչ լեռան ստորոտը։ Խմբի անդամները, մեկ շաբաթ անցկացնելով սբ. Խաչ լեռան անդնդախոր ձորում` հունիսի 6-ի (նոր տոմարով` հունիսի 19-ի) գիշերը առանց խոչընդոտների, աննկատ անցնում են սահմանապահների մոտից։ Երեկոյան հասնելով Խորում և Զիվին գյուղերի միջև գտնվող բերդին` խումբն այնտեղ էլ գիշերում է։ Հունիսի 7-ի (նոր տոմարով՝ հունիսի 20-ի) առավոտյան բերդը պաշարվում է քրդերի կողմից, որոնց կեսօրին միանում են նաև թուրք զինվորներ, որով թուրք-քրդական միացյալ զորքի թիվը անցնում է 4000-ից։ Մինչև երեկո խումբն հաջողությամբ հետ է մղում հարձակվող թշնամուն, որին ի վերջո հոջողվում է գրավել բերդի վերնամասն ու խաչաձև կրակի տակ առնել հայդուկներին։ Այս ընթացքում զոհվում է խմբի անդամների 1/3-ը, որոնց թվում նաև խմբապետ Վաղարշակը։ Խմբի մի մասը` 16 հոգի, Ռուս Գևորգի առաջնորդությամբ կարողանում են դուրս գալ պաշարումից, սակայն, երբ կրկին փորձում են հատել ռուս-թուրքական սահմանը, ռուսները համազարկերով են դիմավորում հայ մարտիկներին։ Ընկնելով երկու կրակի արանքը` Որսորդ Գևորգն ու իր ընկերները բոլորն էլ զոհվում են։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դրօշակ, օրգան Հ. Յ. Դաշնակցութեան, Ժընեւ, սեպտեմբեր, 1904, թիւ 9։
Վրացեան Սիմոն, Վաղարշակ Բաղդասարեան (Կայծակ), տե'ս Յուշապատում Հ. Յ. Դաշնակցութեան 1890-1950, Բոստոն, 1950, էջ 461-463։
Գևորգյան Համլետ, Ազատագրական պայքարի հերոսապատումից, Երևան, 2006, 576 էջ։
Գևորգյան Համլետ, Ազատագրական պայքարի ռազմավարությունը և էջեր նրա հերոսապատումից, Երևան, 2012, 598 էջ։
Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, Երեւան, Ա. հատ., 1990, 402 էջ
Սիմոնյան Հրաչիկ, Անդրանիկի ժամանակը, երկու գրքով, Ա. գիրք, Երևան, 1996, 752 էջ։
Եղիազարյան Կարինե, Կայծակ Վաղարշակի «Դժոխք» հեծելախմբի սահմանանցումը, Տարեգիրք (պատմագիտական հանդես), թիվ Բ., Երևան, ԵՊՀ հրատարակություն, 2010, էջ 80-87։
Հայկական հարց հանրագիտարան, Երևան, 1996, էջ 175։