Կալիստո (դիցաբանություն)

հունական նիմֆա
Սեռ	իգական
Գերեզման	Tomb of Callisto in Arcadia
Հայր	Լիկաոն, Ceteus
Unmarried partner	Զևս
Զավակ	Arcas, Պան
Appears in the form of	արջ
Worshipped by	հին հունական դիցաբանություն
Ներկայացված է ստեղծագործության մեջ	Catasterismi, Կերպարանափոխություններ

Անվան այլ կիրառումների համար տե՛ս՝ Կալիստո (այլ կիրառումներ)

Կալիստո (հին հունարեն՝ Καλλιστώ), հին հունական դիցաբանության կերպար։ Ըստ առասպելի ամենատարածված տարբերակի՝ նա Արկադիայի թագավոր Լիկաոնի դուստրն է։ Գերագույն աստված Զևսը սիրահարվել է աղջկան։ Նա վերցրել է Կալիստոյի տիրուհի աստվածուհի Արտեմիսի կերպարանքը և տիրացել նրան։ Երբ աստվածուհին տեսել է հղի Կալիստոյին, զայրացել է և նրան արջի վերածել։ Կալիստոն և Զևսը ունեցել են որդի՝ Արկադին՝ Արկադիայի անվանահայրը և առասպելական թագավոր։ Չափահաս Արկադը որսի ժամանակ տեսել է մորն արջի կերպարանքով և պատրաստվել է սպանել նրան իր արձակած նետով։ Զևսը թույլ չի տվել իր նախկին սիրելիի մահը և նրան աստղազարդ երկնքում դարձրել Մեծ Արջի համաստեղություն։

Հնագետները առասպելներում գտել են Արկադիայում Կալիստո աստվածուհու պաշտամունքի գոյության ապացույցներ, որը կլանվել է համահունական Արտեմիսի կողմից։

Յուպիտերի չորրորդ արբանյակը անվանակոչվել է Կալիստոյի անունով։

Առասպելներ

Կալիստոյի ծագման վերաբերյալ կան մի քանի վարկածներ։ Ամենատարածված տարբերակի համաձայն՝ նա Արկադիայի առաջին թագավորներից մեկի՝ Լիկաոնի դուստրն է եղել։ Այլ տարբերակների համաձայն՝ Նիկտեյաի դուստրը՝ Կետեյան, կամ պարզապես նիմփաներից մեկը (առանց նրա ծագումը նշելու)^[1]^[2]^[3]։

Կալիստոի կյանքի մասին առասպելի մի քանի տարբերակ կա։ Հեսիոդոսի ամենահին տարբերակի համաձայն՝ Կալիստոն որսորդության աստվածուհի Արտեմիսի ուղեկցորդուհին է եղել։ Զևսը ուժով տիրացել է Կալիստոյին։ Արտեմիսի ուղեկցորդուհին սա թաքցրել է իր տիրուհուց։ Երբ որսի աստվածուհին իմացել է պատահածի մասին՝ տեսնելով հղի Կալիստոյին լողանալիս, զայրացել է և իր ուղեկցորդուհուն արջի վերածել։ Կալիստոն, գազանի կերպարանքով որդի է ծնել։ Նրան և իր երեխային գտել են հովիվները և հանձնել Լիկաոնին։ Տղան մնացել է պապիկի հետ, իսկ Կալիստոն ազատ արձակվել վայրի բնության մեջ։ Որոշ ժամանակ անց նա պատահաբար հայտնվել է Զևսի սրբազան տարածքում։ Նրան սկսել են հետապնդել արկադացիները, որոնց թվում է եղել նաև Արկադը։ Զևսը փրկել է իր նախկին սիրելիիին՝ նրան աստղային երկնքում դարձնելով որպես Մեծ Արջի համաստեղություն^[4]^[2]:

Արկադական տարբերակի համաձայն՝ Կալիստոն գնդակահարվել է Արտեմիսի կողմից՝ Արկադոսին ծննդաբերելուց հետո^[2]: Զևսի սիրելիի դամբարանը, ինչպես նկարագրել է մ.թ. 2-րդ դարի հին հույն աշխարհագրագետը Պավսանիասն բարձր բլուր է եղել։ Նրա գագաթին կառուցվել է Արտեմիս Կալիստոյի (Ամենագեղեցիկ Արտեմիս) տաճարը^[5]:

Մեկ այլ տարբերակում գերագույն աստվածուհի Հերային է վերագրվում Կալիստոյի առասպելը։ Իմանալով ամուսնու անհավատարմության մասին՝ նա Կալիստոյին վերածել է արջի, ապա համոզել Արտեմիսին սպանել իր նախկին սպասուհուն։ Տարբերակներից մեկում ոչ թե Հերան, այլ Զևսն է աղջկան արջի վերածում՝ իր դավաճանությունը թաքցնելու համար։ Զևսը հրամայել է իր որդուն՝ Հերմեսին, վերցնել իր որդուն՝ Արկադոսին արջի արգանդից և երեխային տանել Պլեադներ Մաիայի մոտ դաստիարակվելու համար^[1]^[6]^[7]։

Առասպելի մեկ այլ տարբերակում, որն ի թիվս այլ բաների գրական մեկնաբանություն է ստացել Օվիդիուսի «Մետամորֆոզներ» ստեղծագործությունումէ Զևսը Կալիստոյին տիրանալու համար, ընդունել է Արտեմիսի կամ նրա եղբոր Ապոլլոնիոսի կերպարանքը։ Արտեմիսն իմանալով, որ իր սպասուհին կորցրել է մաքրությունը՝ վտարել է Կալիստոյին իր շքախմբից։ Խանդից տանջված Հերան՝ Արկադուսի ծնվելուց հետո, Զևսի սիրելիին արջի է վերածել։ Արդյունքում Արկադը որսի ժամանակ տեսել է մի էգ արջ։ Նա պատրաստվել է նրան՝ նետով խոցելով։ Զևսը թույլ չի տվել, որ իր նախկին սիրելին մահանա որդու ձեռքով և երկուսին էլ բարձրացրել է աստղազարդ երկինք։ Սա Հերային ավելի է զայրացրել՝ «Ես նրան արգելեցի մարդ լինել՝ ես դարձա աստվածուհի։ Ահա թե ինչպես է ինձ տրված մեղավորներին պատժելու իշխանությունը, ահա թե որքան հզոր եմ ես։ Ավելի լավ է նրա համար վերականգնել իր նախկին տեսքը և գազանային դեմքը»։ Նա արգելել է Տեթիսին և Օվկիանոսին ընդունել Կալիստոյին։ Ահա թե ինչու ըստ հին համոզմունքների՝ Մեծ Արջը երբեք հորիզոնից այն կողմ չի մտնում օվկիանոսի խորքը՝ հնարավորություն չունենալով մաքրվել կամ ջուր խմել^[3]^[7]^[8]^[9]^[10]^[11]։

Առասպելի մեկ այլ տարբերակի համաձայն՝ նա ծնել է ոչ թե մեկ որդի, այլ երկվորյակներ՝ Արկադ և Պան^[12]։

Առասպելի մեկնաբանությունները

Առասպելի ռացիոնալ մեկնաբանման փորձեր են կատարել դեռևս անտիկ ժամանակներում։ Պալեֆատը «Աներևակայելիի մասին» երկում փաստում է, որ աղջկան, որը քարշ էր եկել անտառ՝ կերել է արջը։ Իսկ այն մարդիկ ովքեր որս էին անում Կալլիստոյի հետ տեսել են, թե ինչպես է նա մտել թավուտ և այնտեղից դուրս է եկել վայրի գազան, ասում են, որ նա վերածվել է այդ գազանին^[13]։

Ժամանակակից հնագետները Կալլիստոյի մասին առասպելում տեսնում են փաստարկ՝ Արկադիոսում գոյություն ունեցող նույնանուն աստվածուհու պաշտամունքը, որը նույնացվել է արջի հետ։ Արդյունքում հունական աստվածուհի Արտեմիսի պաշտամունքը կլանել է արկադիական Կալլիստոյին։ Որսի աստվածուհին դարձել է այս կերպարի տիրակալը, որը կոպիտ ձևով պատժել է իր ենթակային կուսությունը կորցնելու համար։ Արտեմիսը դրանից հետո ստացել է «ամենահիասքանչ» տիտղոսը կամ Կալլիստա։ Մոռացված աստվածուհու որդուն սկսել են համարել որպես անվանահայր և Արկադիոսի առաջնի արքաներից մեկը^[3]^[14]։

Արվեստում

«Դիանա և Կալիստո», 1556-1559 թվական։ Տիցիան, Ազգային պատկերասրահ, Լոնդոն

Կալլիստոյի քանդակը, որը Դեյնոմենի աշխատանքն է՝ կանգնեցվել է Աթենքի ակրոպոլիսում^[15]։ Լևկտրահի կամարաշարքի ճակատամարտից հետո որպես աստվածներին շնորհակալություն Դելֆի է ուղարկում Արկադիայի և Կալլիստոյի քանդակը^[16]։ Ապոլլոնի սուրբ քաղաքում եղել է Պոլիգնոտոս նկարը, որտեղ Կալլիստոն դժոխքում պառկած է արջի մորթու վրա^[17]^[18]։

Նա Էսքիլեսի չպահպանված «Կալիստո» ողբերգության, ինչպես նաև Ալքայոս և Ամֆիսի «Կալլիստո» կատագերգության գործող անձն է^[19]։

Եվրոպական պատկերավոր արվեստում Նոր շրջանում Կալիստոյի պատմության մասին դարձել են հայտնի սյուժե։ Սկզբում նրանց էին դիմում փորագրիչները Օվիդիի ստեղծագործության նկարազարդման ժամանակ։

Նոր ժամանակների եվրոպական կերպարվեստում Կալիստոյի մասին առասպելները դարձել են հայտնի թեմաներ։ Սկզբում նրանց դիմել են փորագրողներ՝ Օվիդիոսի գործերը նկարազարդելու նպատակով։ Արդյունքում Կալիստոյի կյանքի տարբեր դրվագներով ստեղծել են բազմաթիվ աշխարհահռչակ նկարիչներ։ Եվրոպական գեղանկարչության մեջ առանձնանում են երկու հիմնական սյուժետային գծեր։ Առաջինը պատկերում է Զևսին՝ Արտեմիսի կերպարանքով և Կալիստոյին։ Այս սյուժեին են պատկանում, օրինակ, Ֆրանսուա Բուշեի, Անգելիկա Քաուֆմանի և այլոց կտավները։ Երկրորդ հայտնի սյուժեն՝ «Արտեմիսը բացահայտում է Կալիստոյի հղիությունը»։ Այս դրվագը արտացոլվել է այնպիսի վարպետների գործերում, ինչպիսիք են՝ Ռուբենսը, Ռեմբրանդտը, Դենիս վան Ալսլոոտը, Ռիչչին, Տիցիանը («Դիանան և Կալիստոն»), Գանդոլֆին և այլ նկարիչները^[20]։

1652 թվականին կոմպոզիտոր Ֆրանչեսկո Կավալլին ստեղծել է «Կալիսթո» օպերան^[20]։

Աստղագիտության մեջ

Կալլիստոյի անունով է կոչվել Յուպիտերի գալիլեյան արբանյակներից չորրորդը։ Ինչպես նաև Կալիստոյի անունով է կոչվել նաև աստղակերպ՝ (204) Կալիստոն, որը հայտնաբերվել է ավստրիացի աստղագետ Յոհան Պալիսայի 1879 թվականին՝ Ավստրո-Հունգարիայի Պուլա քաղաքի աստղադիտարանում^[21]^[22]։

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 Псевдо-Аполлодор, 1972, III. 8. 2
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Drexler, 1890—1894, kol. 931
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 Тахо-Годи Каллисто, 1990
↑ Гесиод, 2001, фрагмент 163, էջ 141
↑ Павсаний, 1996, VIII. 35. 8
↑ Павсаний, 1996, VIII. 3. 6
↑ ^7,0 ^7,1 Drexler, 1890—1894, kol. 932
↑ Овидий Метаморфозы, 1977, II. 409—530
↑ Овидий Фасты, 1973, II. 153—192
↑ Псевдо-Гигин Мифы, 2000, 177
↑ Псевдо-Гигин Астрономия, 1997, II. 1. 5
↑ Wernicke, 1897—1902, kol. 1379
↑ Палефат, 1988, 14
↑ Drexler, 1890—1894, kol. 934—935
↑ Павсаний, 1996, I. 25. 1
↑ Павсаний, 1996, X. 9. 5
↑ Павсаний, 1996, X. 31. 10
↑ Drexler, 1890—1894, kol. 933—934
↑ Эсхил, 1989, էջ 277
↑ ^20,0 ^20,1 Moog-Grünewald, 2008
↑ The Mundus Jovialis of Simon Marius(անգլ.) // The Observatory. — 1916. — Т. 39. — С. 367—381. — Bibcode: 1916Obs....39..367.
↑ Schmadel, Lutz D. Dictionary of Minor Planet Names. — Fifth Revised and Enlarged Edition. — B., Heidelberg, Ն. Յ.: Springer, 2003. — P. 33. — ISBN 3-540-00238-3

Գրականություն

Гесиод Полное собрание текстов / Вступительная статья В.Н.Ярхо. Комментарии О.П.Цыбенко и В.Н.Ярхо. — М.: Лабиринт, 2001. — 256 с. — (Античное наследие). — ISBN 5-87604-087-8
Публий Овидий Назон Метаморфозы / Перевод с латинского С. В. Шервинского. Примечания Ф. А. Петровского.. — М.: Художественная литература, 1977.
Овидий Фасты. Книга II // Элегии и малые поэмы / сост. и предисл. М. Гаспарова. Коммент. М. Гаспарова и С. Ошерова. — М.: Художественная литература, 1973. — 526 с. — (Библиотека античной литературы. Рим).
Павсаний Описание Эллады / Перевод и примечания С. П. Кондратьева под редакцией Е. В. Никитюк. Ответственный редактор проф. Э. Д. Фролов.. — СПб.: Алетейя, 1996. — ISBN 5-89329-006-2
Палефат. О невероятном / пер. с др.-греч., вст. ст. и комм. В. Н. Ярхо // Вестник древней истории : журнал. — М. : Наука, 1988. — № 3.
Псевдо-Аполлодор Мифологическая библиотека / Перевод, заключительная статья, примечания, указатель В. Г. Боруховича. — Л.: Наука, 1972.
Псевдо-Гигин Астрономия / перевод с латинского и комментарии А. И. Рубана. — СПб.: Алетейя, 1997. — (Античная библиотека). — ISBN 5-89329-017-8
Псевдо-Гигин Мифы / Перевод с латинского, комментарий Д. О. Торшилова под общей редакцией А. А. Тахо-Годи. — СПб.: Алетейя, 2000. — 360 с. — (Античная библиотека). — ISBN 5-89329-198-0
Эсхил Трагедии / в переводе Вячеслава Иванова. Издание подготовили Н. И. Балашов, Дим. Вяч. Иванов, М. Л. Гаспаров, Г. Ч. Гусейнов, Н. В. Котрелёв, В. Н. Ярхо. Ответственный редактор Н. И. Балашов. — М.: Наука, 1989. — (Литературные памятники). — ISBN 5-02-012688-8
Тахо-Годи А. А. Каллисто // Мифы народов мира / Главн. ред. С. А. Токарев. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — С. 505—506.
Drexler. Kallisto // Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie :

[нем.] / Roscher Wilhelm Heinrich. — Leipzig : Druck und Verlag von B. G. Teubner, 1890—1894. — Bd. II. — Kol. 931—935.

Moog-Grünewald M. Mythenrezeption. Die antike Mythologie in Literatur, Musik und Kunst von den Anfängen bis zur Gegenwart :

[нем.]. — Stuttgart; Weimar : Verlag J. B. Metzler, 2008. — ISBN 978-3-476-00080-4.

Wernicke Konrad. Pan // Ausführliches Lexikon der griechischen und römischen Mythologie :

[нем.] / Roscher Wilhelm Heinrich. — Leipzig : Druck und Verlag von B. G. Teubner, 1897—1902. — Bd. III. I. — Kol. 1347—1481.

Արտաքին հղումներ

Կալիստոն Theoi.com կայքւոմ(անգլ.)
Ջիովե, Կալիստո, Դիանա Հռոմի Սապիենցա համալսարանի նախագծի կայքում(իտալ.)
Կալիստո Լոնդոնի համալսարանի Վարբուրգի ինստիտուտի «Պատկերագրության տվյալների բազան» նախագծի կայքում(անգլ.)

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կալիստո (դիցաբանություն)» հոդվածին։

[Псевдо-Аполлодор—1972—III._8._2—-1] 1,0 ^1,1 Псевдо-Аполлодор, 1972, III. 8. 2

[Drexler—1890—1894—kol._931—-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Drexler, 1890—1894, kol. 931

[Тахо-Годи_Каллисто—1990——-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 Тахо-Годи Каллисто, 1990

[Гесиод—2001—фрагмент_163—141-4] Гесиод, 2001, фрагмент 163, էջ 141

[Павсаний—1996—VIII._35._8—-5] Павсаний, 1996, VIII. 35. 8

[Павсаний—1996—VIII._3._6—-6] Павсаний, 1996, VIII. 3. 6

[Drexler—1890—1894—kol._932—-7] 7,0 ^7,1 Drexler, 1890—1894, kol. 932

[Овидий_Метаморфозы—1977—II._409—530—-8] Овидий Метаморфозы, 1977, II. 409—530

[Овидий_Фасты—1973—II._153—192—-9] Овидий Фасты, 1973, II. 153—192

[Псевдо-Гигин_Мифы—2000—177—-10] Псевдо-Гигин Мифы, 2000, 177

[Псевдо-Гигин_Астрономия—1997—II._1._5—-11] Псевдо-Гигин Астрономия, 1997, II. 1. 5

[Wernicke—1897—1902—kol._1379—-12] Wernicke, 1897—1902, kol. 1379

[Палефат—1988—14—-13] Палефат, 1988, 14

[Drexler—1890—1894—kol._934—935—-14] Drexler, 1890—1894, kol. 934—935

[Павсаний—1996—I._25._1—-15] Павсаний, 1996, I. 25. 1

[Павсаний—1996—X._9._5—-16] Павсаний, 1996, X. 9. 5

[Павсаний—1996—X._31._10—-17] Павсаний, 1996, X. 31. 10

[Drexler—1890—1894—kol._933—934—-18] Drexler, 1890—1894, kol. 933—934

[Эсхил—1989——277-19] Эсхил, 1989, էջ 277

[Moog-Grünewald—2008——-20] 20,0 ^20,1 Moog-Grünewald, 2008

[21] The Mundus Jovialis of Simon Marius(անգլ.) // The Observatory. — 1916. — Т. 39. — С. 367—381. — Bibcode: 1916Obs....39..367.

[22] Schmadel, Lutz D. Dictionary of Minor Planet Names. — Fifth Revised and Enlarged Edition. — B., Heidelberg, Ն. Յ.: Springer, 2003. — P. 33. — ISBN 3-540-00238-3

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]