Խորվաթիայի խորհրդարանական ընտրություններ (1990)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Խորվաթիայի խորհրդարանական ընտրություններ (1990)
Խորվաթիա
1990 թվականի ապրիլի 22-23 և մայիսի 6-7
Թեկնածու Ֆրանյո ՏուջմանԻվիցա ՌաչանՍավկա Դաբչեվիչ Կուչար
Կուսակցություն ԽԴՄ ԽԿԼ ԺՀԿ
Տեսակ Croatian parliamentary election?
Պաշտոն Խորվաթիայի խորհրդարանի պատգամավոր
Հաղթող Stjepan Mesić?
Հաջորդ 1992 Croatian parliamentary election?

Խորհրդարանական ընտրությունները Խորվաթիայի Սոցիալիստական Հանրապետությունում տեղի են ունեցել 1990 թվականի ապրիլի 22-ին և 23-ին, իսկ ընտրության երկրորդ փուլը տեղի է ունեցել մայիսի 6-7-ին։ Սա առաջին ազատ, բազմակուսակցական ընտրությունն էր Խորվաթիայում սկսած 1938 թվականից և առաջին այդպիսի Խորվաթիայի խորհրդարանի ընտրությունն էր սկսած 1913 թվականից։ Ընտրողների քվեարկեցին եռապալատ խորհրդարանի 356 մանդատների թեկնածուների օգտին․ առաջին փուլում տարբեր խորհրդարանական պալատների ընտրության մասնակցությունը եղել է 76․56%-ի և 84․54%-ի միջև։ Երկրորդ փուլում մասնակցությունը կազմել է 74․82%: Խորվաթիայի դեմոկրատական միությունը (ԽԴՄ) ստացավ 205 մանդատ՝ դուրս մղելով Խորվաթիայի կոմունիստների լիգային (ԽԿԼ) իշխանությունից և ավարտելով Խորվաթիայում 45-ամյա կոմունիստական կառավարման ժամանակաշրջանը։ Նոր խորհրդարանը առաջին հանդիպումը գումարեց մայիսի 30-ին՝ ընտրելով Ֆրանյո Տուջմանին Խորվաթիայի նախագահության նախագահի պաշտոնում, որը հետագայում վերանվանվեց Խորվաթիայի նախագահ։

Ընտրությունը տեղի ունեցավ Հարավսլավական Ֆեդերացիայի ներսում քաղաքական ճգնաժամի, Հարավսլավիայի կոմունիստական լիգայի (ՀԿԼ) մասնատման և խորվաթների ու սերբերի միջև աճող էթնիկ բախումների ժամանակ։ Թեև ընտրություններում ԽԿԼ-ն ակնկալվում էր, որ կհաղթի ընտրություններում, ԽԴՄ-ն օգտվեց ազգային և քաղաքական բարեփոխումների հարցերից, որոնք դարձան մտահոգության գերիշխող խնդիրները և հաղթեց մեծ տարբերությամբ։ Ընտրություններից հետո ԽԿԼ-ն կորցրեց իր անդամների մեծ մասին, որոնց մեծ մասը միացավ ԽԴՄ-ին։ Ընտրարշավը սրեց էթնիկ մրցակցությունը, և փոխադարձ սադրիչ գործողությունները հանգեցրին խորը անվստահության։ Բացի այդ վախ առաջացավ հարևան Սերբիայի Սոցիալիստական Հանրապետության իշխանություններից։ Ընտրություններից մի քանի ամիս անց Խորվաթիայի խորհրդարանը ընդունեեց Խորվաթիայի սահմանադրությունը, որով երկրի պաշտոնական անվանումից հեռացրեցին «Սոցիալիստական» տերմինը և հեռացրեցին կոմունիստական խորհրդանիշները Խորվաթիայի դրոշից և զինանշանից։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1989 թվականի դեկտեմբերի 10-ին՝ կուսակցության 11-րդ համագումարից մեկ օր առաջ, Խորվաթիայի կոմունիստների լիգայի (խորվ.՝ Savez komunista Hrvatske) կենտրոնական կոմիտեն արտակարգ ժողով է անցկացրել։ Մարմինը յոթ կողմ վեց դեմ ձայների համամասնությամբ որոշում ընդունեց, որ հաջորդ ընտրությունները, որոնք պետք է անցկացվեն 1990 թվականի սկզբին, կլինեն ազատ, բազմակուսակցական ընտրություններ [1]։ Համագումարում Իվիցա Ռաչանը, ով պաշտպանում էր Կենտրոնական կոմիտեի որոշումը, փոքր տարբերությամբ հաղթեց ԽԿԼ-ի նախագահի պաշտոնի ընտրությունում։ Ռաչանի հաղթանակը խրախուսեց քաղաքական կառավարման ոլորտում լիբերալ և բարեփոխական նախաձեռնություններին [2]։ Կոնգրեսը նաև աջակցեց բոլոր քաղբանտարկյալների ազատ արձակմանը և բոլոր քաղաքական դատավարությունների դադարեցմանը [1]։ Ոգևորվելով ԽԿԼ-ի քաղաքականության այս փոփոխությունից՝ Խորվաթիայի խորհրդարանը փոփոխեց օրենսդրությունը՝ 1990 թվականի հունվարի 11-ին թույլատրելով ստեղծել քաղաքական կուսակցություններ [3]։ Թեև ԽԿԼ-ի Կենտրոնական կոմիտեի 1989 թվականի դեկտեմբերի 10-ի որոշումը համընկավ ազատ, բազմակուսակցական ընտրությունների պահանջով հրապարակային ստորագրահավաքի ստորագրումը, [1] սակայն ԽԿԼ-ի քայլը հասարակական կարծիքով պայմանավորված չէր։ Այն հիմնված էր ԽԿԼ-ի՝ ընտրություններում հաղթանակի միջոցով ավելի մեծ իշխանության և վստահության հասնելու ցանկության վրա [4]։

ԽԿԼ-ի ազատականացման և բարեփոխման ծրագրերն ավելի ընդլայնվեցին։ Սլովենիայի կոմունիստների լիգայի (սլովեն.՝ Zveza komunistov Slovenije, ՍԿԼ) հետ միասին այն առաջարկեց անցկացնել բազմակուսակցական ընտրություններ և ՀԿԼ-ին բարեփոխել քաղաքական կուսակցությունների չամրացված համադաշնությունը, որտեղ ՀԿԼ-ն իշխանություն չուներ ասոցիացված կուսակցությունների վրա՝ փաստացիորեն հեռացնելով ՀԿԼ-ին քաղաքական կյանքից [5]։ Առաջարկը ներկայացվեց ՀԿԼ-ի 14-րդ արտահերթ համագումարում 1990 թվականի հունվարի 22-ին, որի ժամանակ առաջացավ առճակատում հիմնականում ՍԿԼ-ի և սերբական պատվիրակության միջև, որը գլխավորում էր Սլոբոդան Միլոշևիչը, որին աջակցում էր պատվիրակների մեծամասնությունը։ ՍԿԼ-ի բոլոր առաջարկները մերժվեցին, իսկ սլովենացի պատվիրակները ի նշան բողոքի հեռացան։ Իր հերթին ԽԿԼ-ի ներկայացուցիչները պահանջել են ընդմիջել համագումարը, սակայն Սերբիայի և Մոնտենեգրոյի պատվիրակները գերադասել են համագումարը շարունակել առանց սլովենների։ Ի պատասխան՝ ԽԿԼ պատվիրակները նույնպես լքեցին համագումարը՝ փաստորեն նշանավորելով ՀԿԼ-ի ավարտը [6]։

Ընտրական օրենսդրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փետրվարի 15-ին Խորվաթիայի խորհրդարանն ընդունեց փոփոխություններ Խորվաթիայի Սոցիալիստական Հանրապետության սահմանադրության մեջ և ընդունեց ընտրական օրենքների փաթեթ՝ հեշտացնելու բազմակուսակցական ընտրությունները, սակայն խորհրդարանական համակարգը թողեց անփոփոխ [1]։ Ընտրություններ նշանակվեցին եռապալատ խորհրդարանի բոլոր 356 մանդատների համար, որը բաղկացած է Սոցիալ-քաղաքական խորհրդից (80 մանդատ), Ասոցիացված աշխատավորական խորհրդից (160 մանդատ) և Համայնքների խորհրդից (116 մանդատ) [7]։ Ընտրական օրենսդրությունը յուրաքանչյուր խորհրդարանական պալատի համար սահմանեց ընտրատարածքներ, որոնց չափերը շատ տարբեր էին։ Սոցիալ-քաղաքական խորհրդի ութսուն ընտրատարածքները ներառում էին բազմաթիվ փոքր համայնքներ կամ խոշոր համայնքների մասեր, որոնց բնակչությունը տատանվում էր 32,000-ից մինչև 80,000-ից ավելի։ Համայնքների խորհուրդների ընտրատարածքները համապատասխանում էին այն համայնքներին, որտեղ բնակչության ավելի մեծ տատանումներ կան՝ 1000-ից ավելի 150,000-ից պակաս [7]։ Ասոցիացված աշխատավորական խորհրդի անդամները պետք է ընտրվեին 160 ընտրատարածքներում, որոնց բնակչությունը նույնպես մեծապես տարբերվում էր։ Համընդհանուր ընտրական իրավունք չկար Ասոցացված աշխատավորական խորհրդի ընտրությունների համար. քվեարկության իրավունք ունեին միայն աշխատողները, անհատ ձեռներեցները և ուսանողները [8]։

Ընտրական օրենսդրությունը սահմանել է քվեարկության երկփուլ համակարգ։ Ընտրատարածքի առնվազն 33,3%-50% ձայն ստացած թեկնածուները հաղթում են միամանդատ ընտրատարածքում ուղղակի ընտրություններում։ Եթե ոչ մի թեկնածու չստանար անհրաժեշտ աջակցությունը, երկու շաբաթ անց կանցկացվեր երկրորդ փուլ, որին կարող էին մասնակցել բոլոր այն թեկնածուները, ովքեր ստացել էին ձայների առնվազն 7%-ը առաջին փուլում։ Այն թեկնածուն, ով ստացել է ամենաշատ ձայները, պարտադիր չէ, որ բացարձակ մեծամասնություն կազմի, հաղթում է ընտրատարածքում [9]։ Երկու փուլով ընտրակարգն ընդունվեց՝ չնայած ընդդիմադիր խմբերի առարկությանը, որոնք պահանջում էին համամասնական ընտրակարգ [4]։ Ընտրությունների առաջին փուլը նշանակված էր ապրիլի 22-23-ին, իսկ երկրորդ փուլը՝ մայիսի 6-7-ին [10]։

Քաղաքական կուսակցություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորվաթիայի կոմունիստների լիգայի շտաբը 1990 թվականին

Խորվաթիայում առաջին ընդդիմադիր խմբերը ստեղծվել են որպես քաղաքացիական ասոցիացիաներ 1989 թվականին։ Դրանցից առաջինը Խորվաթիայի սոցիալ-ազատական միությունն էր ( խորվ.՝ Hrvatski socijalno-liberalni savez, ԽՍԱՄ), որը հիմնադրվել էր 1989 թվականի մայիսի 20-ին և հետագայում վերանվանվել է Խորվաթիայի սոցիալ-ազատական կուսակցություն։ Խորվաթիայի դեմոկրատական միությունը (խորվ.՝ Hrvatska demokratska zajednica, ԽԴՄ), որը հետագայում դարձավ ԽԿԼ-ի գլխավոր հակառակորդը, հիմնադրվել է 1989 թվականի հունիսի 17-ին, սակայն գրանցվել է 1990 հունվարի 25-ին [1]: ԽԴՄ-ն իր առաջին համագումարը գումարել է 1990 թվականի փետրվարի 24-25-ին, երբ Ֆրանյո Տուջմանը ընտրվեց կուսակցության նախագահ [1]։ 1990 թվականի մարտի 1-ին Ժողովրդական համաձայնության կոալիցիան ( խորվ.՝ Koalicija narodnog sporazuma, ԺՀԿ) ստեղծվել է որպես Խորվաթիայի քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցության դաշինք (խորվ.՝ Hrvatska kršćanska demokratska stranka, ԽՔԴԿ), Խորվաթիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցությունը (խորվ.՝ Socijaldemokratska stranka Hrvatske, ԽՍԴԿ), Խորվաթիայի դեմոկրատական կուսակցությունը (խորվ.՝ Hrvatska demokratska stranka, ԽԴԿ) և հինգ անկուսակցական թեկնածուներ. Սավկա Դաբչևիչ-Կուչարը, Իվան Սուպեկը, Միկո Տրիպալոն, Դրագուտին Հարամիան և Սրեչկո Բիելիչը, ովքեր 1971 թվականի Խորվաթական գարուն քաղաքական շարժման նշանավոր դեմքեր էին [1]։

1990 թվականի փետրվարի 17-ին ստեղծվեց Սերբական դեմոկրատական կուսակցությունը (ՍԴԿ), [11] սակայն չկարողացավ իր կազմակերպությունը զգալիորեն տարածել Կնինից դուրս [12]։ Ընդհանուր առմամբ, կողմերի կազմակերպչական հմտությունները զգալիորեն տարբերվում էին. յուրաքանչյուր ընտրատարածքում ընտրություններին մասնակցել են միայն ԽԿԼ-ի թեկնածուները։ ԽԴՄ-ն թեկնածուներ չի առաջադրել 82 ընտրատարածքներում (25-ը՝ համայնքների խորհրդի և 57-ը՝ Ասոցացված աշխատավորական խորհրդի համար) [13]։

Փետրվարի 5-ին Խորվաթիայի իշխանությունները գրանցեցին առաջին յոթ քաղաքական կուսակցությունները, ներառյալ ԽԿԼ-ն, ԽԴՄ-ն, ԽՍԴԿ-ն և ԺՀԿ-ի մի քանի այլ անդամներ [1]։ Ընտրություններին մասնակցել են տասնութ քաղաքական կուսակցություններ և բազմաթիվ անկուսակցական թեկնածուներ։ Խորհրդարանի մանդատների համար պայքարել է 1609 թեկնածու [1]։ Մարտի 20-ին ԽԿԼ-ն որոշեց փոխել իր անունը՝ Խորվաթիայի կոմունիստների լիգա – Ժողովրդավարական բարեփոխումների կուսակցություն (խորվ.՝ Savez komunista Hrvatske – Stranka demokratskih promjena, ԽԿԼ-ԺԲԿ) [1]։

Քարոզարշավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորվաթիայի խորհրդարանի շենքը

Նախընտրական քարոզարշավը տեղի ունեցավ մարտի վերջից մինչև ապրիլի 20-ը՝ օգտագործելով ավանդական սարքերի և գաղափարների միախառնում՝ ոգեշնչված Արևմուտքում նախընտրական արշավներից։ Դրանցից էին պաստառների, կրծքանշանների, լրատվամիջոցների և քաղաքական հանրահավաքների օգտագործումը։ Կուսակցությունները նաև հիմնվում էին բանավոր խոսքի, լրատվամիջոցների մանիպուլյացիայի և նույնիսկ պարանոյայի վրա։ Քաղաքական փորձի ընդհանուր բացակայությունը հանգեցրեց որոշ անհարմար, տհաճ կամ վատ կարգախոսների ու պաստառների օգտագործմանը։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ի պաստառները հիմնականում նվիրված էին Ռաչանին և նրա ուղերձներին. «Մենք կանգնեցրինք միամիտությունը, հասանք ժողովրդավարությանը, Խորվաթիան ընտրում է ազատորեն» և «Ռաչանը ասում է ՈՉ միամտությանը» [12]։ ԽԴՄ-ն օգտագործել է պարզ հաղորդագրություններ՝ «Մեկը գիտի – ԽԴՄ» և «ԽԴՄ-ն մեր անունն է, մեր օրակարգը», [11] իսկ ԺՀԿ-ն օգտագործել է շախմատի տախտակի պատկեր, որի դաշտերում գրված է Koalicija (Կոալիցիա) բառը [12]։ Քարոզարշավի սկզբնական փուլերում, ընդհանուր առմամբ, սպասվում էր, որ կհաղթի ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն. [10] «The Economist»-ը կանխատեսում էր, որ կձևավորվի կոալիցիոն կառավարություն [14]։

Ընդհանուր քարոզարշավում գերակշռում էին ազգի և ընտրությունների/ժողովրդավարության խնդիրները. տնտեսական հարցերը երեք անգամ ավելի քիչ էին ներկայացված։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ի համար ընտրություններն առաջին հերթին նշանակում էին Հարավսլավիայի դաշնության բարեփոխման քարոզարշավ։ ԽԴՄ-ի առաջնահերթությունը խորվաթական պետության կառուցումն էր [15]։

Քվեարկությանն ընդառաջ խորվաթների 15%-ը հայտարարել է, որ կողմ է անկախությանը, իսկ 64%-ը հայտարարել է, որ կողմ է առաջարկվող համադաշնությանը։ 37%-ն ասել է, որ անկախությունը քաղաքական առաջնահերթություն է [16]։ Մինչ ՍԴԿ-ը դիմում էր բացառապես Խորվաթիայի սերբ ընտրողներին, հարցումները ցույց են տվել, որ ԽԴՄ-ի ընտրողների 98%-ը խորվաթներ էին [17]։ ԺՀԿ-ն չափավոր ազգայնական հռետորաբանություն կիրառեց, սակայն չկարողացավ լուրջ մարտահրավեր նետել ԽԴՄ-ին [11]։ Սերբական և Խորվաթիայի սերբերի ազգայնականության աճը խորվաթ ընտրողներին ավելի ու ավելի էր մղում աջակցելու ԽԴՄ-ին [10]։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն դիմում էր էթնիկապես խառը ընտրազանգվածին. հարցումները ցույց են տվել, որ նրա կողմնակիցների 52%-ը եղել են խորվաթներ, 28%-ը՝ սերբեր, իսկ 17%-ը հայտարարել են իրենց որպես հարավսլավացիներ։ Խորվաթիայի սերբերից միայն 23%-ն է աջակցել ՍԴԿ-ին, մինչդեռ 46%-ը՝ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ին [17]։ Ի վերջո, ԽԴՄ-ն դարձավ Խորվաթիայի ամենավստահելի հակակոմունիստական կուսակցությունը՝ մերժելով կոռուպցիան, որը շատ խորվաթներ կապում էին 45-ամյա կոմունիստական իշխանության հետ և հաստատելով Խորվաթիայի ազգային և կրոնական ինքնությունը [18]։

Լրատվամիջոցների լուսաբանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորվաթիայում զանգվածային լրատվամիջոցները Տուջմանին և ԽԴՄ-ին ներկայացնում էին՝ որպես ազգայնամոլներ, հաճախ նաև որպես ծայրահեղականներ, ովքեր սպառնում են Հարավսլավիայի շարունակականությանը՝ որպես միացյալ պետություն։ Խորվաթիայի հանրությունը սկսեց ԽԴՄ-ին համարել միակ կուսակցությունը, որը կարող է արդյունավետորեն «պաշտպանել Խորվաթիայի ազգային շահերը» [19]։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն խորվաթական լրատվամիջոցների կողմից ներկայացվում էր որպես պահպանողական կուսակցություն, և խուսափում էին օգտագործել «Խորվաթիայի ազգային շահեր» տերմինը որպես հիմնական խոսակցության կետ՝ վախենալով, որ կկորցնի Խորվաթիայի սերբ ընտրողների աջակցությունը։ ԺՀԿ-ն այս երկուսի միջև էր դիրքավորված, բայց այն ավելի շատ շեշտ դնելով անհատական մարդկանց իրավունքների վրա, քան ազգային խնդիրների վրա, որոշ ձայներ արժեցան իրենց համար [20]։

1988 թվականի կեսերին սերբական զանգվածային լրատվամիջոցները հրապարակեցին, որ Խորվաթիան աջակցում էր ալբանական անջատողականությանը Կոսովոյի սերբական մարզում և ճնշում էր Խորվաթիայի սերբերին՝ Սերբիայի ղեկավարների վրա ճնշում գործադրելու համար։ Լրատվամիջոցները խիստ քննադատության ենթարկեցին ԽԴՄ-ին և համեմատել էին այն ֆաշիստական Ուստաշ շարժման հետ, որը կառավարել է Խորվաթիան Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, իսկ ԽԴՄ-ի՝ ընտրություններում հաղթելու հավանականությունը ներկայացվում էր որպես Խորվաթիայի ֆաշիստական պետության վերածնունդ [20]։ Սերբական լրատվամիջոցները հետևաբար ԽԴՄ-ի ընտրություններում հաղթելու հեռանկարը համեմատվում էր Ուստաշի ղեկավարության օրոք սերբերի ջարդերի, տեղահանությունների և բռնի դավանափոխության հետ, որը Խորվաթիայում տեղի էր ունեցել Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ։ Լրատվամիջոցները քննադատեցին ԽԿԼ-ԺԲԿ-ին 1989 թվականից սկսած, քանի որ չի կարողանում կանգնեցնել խորվաթական ազգայնամոլության զարգացումը․ ՍԴԿ-ն համարվում էր Խորվաթիայի սերբերի միակ հույսը՝ պահպանելու իրենց ազգային պատկանելիությունը [21]։

Պետրովա Գորայի հանրահավաք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պետրովա Գորայի հանրահավաքի վայրը

Մարտի 4-ին Պետրովա Գորայում տեղի ունեցած հանրահավաքը մեծ ազդեցություն ունեցավ էթնիկ միատարրեցման վրա։ Այն պաշտոնապես կապ չունի ընտրությանը մասնակցող որևէ կուսակցության հետ․ [21] այն կազմակերպվել էր Վոյնիչ ու Վրգինմոստ համայնքների և Հարավսլավիայի անկախ դեմոկրատական կուսակցության կողմից։ Ըստ այն ժամանակվա Վրգինմոստի համայնքապետի՝ երկու համայնքները կազմակերպել էին հանրահավաքը, որպեսզի ցույց տային իրենց աջակցությունը տիտոիստական եղբայրություն և միություն գաղափարին, ըստ որի՝ Հարավսլավիայի բոլոր էթնիկ խմբերը պետք է ապրեին ներդաշնակության մեջ։ Հանրահավաքին մասնակցում էին տասնյակ հազարավոր սերբեր, ովքեր հիմնականում լսում էին հարավսլավամետ ելույթներ ԽԴՄ-ի կողմից բխող սպառնալիքի և խորվաթական հասարակության մեջ սերբերի անբարենպաստ դիրքի մասին [22]։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն դատապարտեց հանրահավաքը վնասակար միջէթնիկական հարաբերությունների և խորվաթական ազգայնամոլության բարձրանալու համար [23]։ Խորվաթական լրատվամիջոցները հանրահավաքը կապում էին հարևան Սերբիայում հակաբյուրոկրատական հեղափոխության հետ և այն ներկայացնում էին որպես Խորվաթիայի կառավարության տապալման պահանջով բողոքի ակցիա։ Ընդհակառակը, սերբական լրատվամիջոցները ԽԿԼ-ԺԲԿ-ին համեմատել էին ԽԴՄ-ի հետ՝ համարելով ամբողջ խորվաթական քաղաքական համակարգը ազգայնամոլական և խորհուրդ տալով սերբերին չմասնակցել Խորվաթիայի ընտրական գործընթացներին [24]։

Բենկովացի հանրահավաք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բենկովացի ԽԴՄ-ի հանրահավաքը տեղի ունեցավ մարտի 18-ին Խորվաթիայում և Սերբիայում լրատվամիջոցների կողմից զգալիորեն լուսաբանվեց և մեծ ազդեցություն ունեցավ նախընտրական մթնոլորտի վրա։ Միջոցառմանը մասնակցել են ԽԴՄ-ի մի քանի հազար կողմնակիցներ և մի քանի հարյուր սերբեր, ովքեր սուլել են բարձրախոսներով և հրթիռներ նետել նրանց վրա։ Տուջմանի ելույթի ընթացքում մի 62-ամյա սերբ տղամարդ՝ Բաշկո Չուբրիլովիչը, մոտեցավ ամբիոնին։ Երբ նրան կանգնեցրեց անվտանգությունը, Չուբրիլովիչը գազային ատրճանակով կրակեց։ Նրան գետնին պառկեցրին, ատրճանակը առգրավեցին և ամբոխին ցուցադրեցին՝ որպես Տուջմանին սպանելու սպառնալիք։ Հանրահավաքը վերածվեց անկանոն ծեծկռտուքի, որը կանգնեցվեց ոստիկանների կողմից։ Խորվաթիայի լրատվամիջոցները այս պատահարը որակեց որպես մահափորձ։ Չուբրիլովիչին մեղադրանք է առաջադրվել անվտանգության աշխատակիցներին սպառնալու համար, ինչի համար նա դատվել և դատապարտվել է 1990 թվականի վերջին։ Միջադեպը մեծացրել է էթնիկական լարվածությունը և էթնիկ խնդիրները վճռականորեն դրել է որպես նախընտրական քարոզարշավի կարևոր թեմա [25]։ Խորվաթական լրատվամիջոցները միջադեպը որակեցին որպես Խորվաթիայում ապակայունացման փորձ, մինչդեռ սերբական լրատվամիջոցները նշում էին, որ Բենկովացի իրադարձությունները մարմնավորում էին Խորվաթիայի սերբերի օրինական վախերը, որոնք առաջացել էին խորվաթական ազգայնականության աճով, որը մարմնավորում էր Տուջմանը և ԽԴՄ-ն [26]։

Քվեարկություն և արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համայնքների խորհրդի ընտրությունների արդյունքները․

  Խորվաթիայի դեմոկրատական միություն

  Խորվաթիայի կոմունիստների լիգա

  Սոցիալիստական դաշինք

  Սերբական դեմոկրատական կուսակցություն

  Խորվաթիայի դեմոկրատական կուսակցություն

  Խորվաթիայի քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցություն

  Խորվաթիայի սոցիալիստ երիտասարդների դաշինք

  Խորվաթիայի սոցիալ-դեմոկրատական կուսակցություն

  Խորվաթիայի սոցիալ-լիբերալ կուսակցություն

  Ընտրություններ տեղի չեն ունեցել

Առաջին փուլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապրիլի 22-23-ին ընտրության առաջին փուլի քվեարկությանը Սոցիալ-քաղաքական խորհրդի ընտրություններին մասնակցությունը կազմել էր 84․54% (2,875,061 ընդհանուր քվե)։ ԽԴՄ-ն հաղթեց քվեների 41․76%-ը, որին հաջորդում են ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն և ԺՀԿ-ն համապատասխանաբար 23․59% և 10․99%: Համայնքների խորհրդի ընտրությանը մասնակցությունը կազմել է 84․09% (3,433,548 ընդհանուր քվե)․ ԽԴՄ-ն հաղթեց ընտրություն՝ ստանալով ձայների 43․91%-ը, որին կրկին հաջորդում են ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն և ԺՀԿ-ն՝ ստանալով համապատասխանաբար ձայների 25․28%-ը և 9․37%-ը։ Ասոցացված աշխատավորական խորհրդի ընտրություններին մասնակցել է 76․53%-ը (1,455,365 ընդհանուր քվե)։ ԽԴՄ-ն ստացավ ձայներիկ 32․69%-ը, որին հաջորդում է ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն 25․06%-ով։ Անկուսակցական թեկնածուները ստացան ձայների 19․75%-ը, իսկ ԺՀԿ-ն՝ 10․39%-ը [27]։

Քվեարկության առաջին փուլում որոշվեց երեք պալատների 356 մանդատներից 137-ը։ ԽԴՄ-ն ստացավ դրանցից 107-ը, մինչդեռ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն պարզապես ստացավ 14 մանդատ և երեք այլ մանդատ ստացավ «Սոցիալիստական դաշինք - Խորվաթիայի սոցիալիստական դաշինք» (խորվ.՝ Socijalistički savez – Savez socijalista Hrvatske, ՍԴ-ԽՍԴ) կոալիցիայից։ Մնացած 13 մանդատները բաշխվեցին անկուսակցական թեկնածուների և չորս այլ կուսակցությունների միջև։ ԺՀԿ-ն ստացավ մեկ մանդատ [28]։ ԺՀԿ-ի վատ արդյունքի պատճառով ԽԴՄ-ն լքեց կոալիցիան՝ շարունակելով քարոզարշավը միայնակ [12]։ Արդյունքների հրապարակումից հետո ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն հասկացավ, որ կպարտվի ընտրություններում․ [12] Ռաչանը նշեց, որ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն կլինի ուժեղ ընդդիմադիր կուսակցություն [29]։ Տուջմանը հայտարարեց, որ ԽԴՄ-ն իշխանության գալուց հետո անձնական վրեժ չի հանի ԽԿԼ-ի անդամներից, ովքեր աշխատանքից հեռացրել էին ԽԴՄ-ի աջակիցներին, բայց նրանք, ովքեր կընդդիմանան ԽԴՄ-ի տեսակետներին, կհեռացվեն հանրային գրասենյակից [30]։

Երկրորդ փուլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քվեարկության երկրորդ փուլն անցկացվել է մայիսի 6-7-ին։ Սոցիալ-քաղաքական խորհրդի անդամների ընտրություններն անցկացվել են նախկինում չկողմնորոշված 51 ընտրատարածքներում, որոնցում մասնակցությունը կազմել է 74,82% (ընդհանուր 1,678,412 ձայն)։ ԽԴՄ-ն ստացել է համաժողովրդական ձայների 42,18%-ը, որին հաջորդում են ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն՝ 27,52%-ով, և ԺՀԿ-ն՝ 9,89%-ով։ Համայնքների խորհրդի անդամների ընտրություններին մասնակցությունը կազմել է 74,58% (ընդհանուր ձայները՝ 1,589,894)։ ԽԴՄ-ն առաջատարն է ընտրողների ձայների 41,50%-ով, որին հաջորդում են ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն և ԺՀԿ-ն՝ համապատասխանաբար 33,28% և 8,19% ձայներով։ Քվեարկության առաջին փուլում չկողմնորոշված 103 ընտրատարածքներում Ասոցացված աշխատավորական խորհրդի անդամների ընտրություններում մասնակցությունը կազմել է 66,05% (ընդհանուր ձայները՝ 847,288)։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն ստացել է ընտրողների ձայների 31,56%-ը, որին հաջորդում է ԽԴՄ-ն՝ 28,32%: Անկուսակցական թեկնածուները ստացել են ձայների 13,26%-ը, իսկ ԺՀԿ-ն՝ 10,95%-ը [31]։

Երկրորդ փուլը որոշել է ևս 214 մանդատ խորհրդարանում։ Բացի առաջին փուլում ստացած մանդատներից, ԽԴՄ-ն ստացել է 98 մանդատ, մինչդեռ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն միայնակ կամ ՍԴ-ԽՍԴ-ի հետ կոալիցիայում ստացել է 73 մանդատ [32]։ Ընդհանուր առմամբ, քվեարկության երկու փուլով որոշվեցին 351 մանդատ խորհրդարանի երեք պալատներում։ ԽԴՄ-ն միայնակ ստացել է 205 մանդատ, իսկ չորսը՝ Խորվաթիայի գյուղացիական կուսակցության (խորվ.՝ Hrvatska seljačka stranka, ԽԳԿ) հետ համատեղ , ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն միայնակ ստացել է 73 մանդատ, ևս 23-ը ստացել են այլ քաղաքական միավորների կողմից հետ համատեղ։ Խորհրդարանում մանդատ ստացած մյուս կուսակցություններն էին ԺՀԿ-ն (11), ԽԴԿ (10), ՍԴԿ (5), ՍԴ-ԽՍԴ (4), ԽԳԿ (1) և ԽՍԵԴ(1)։ Դժյուրդեվացի անկուսակցական ձեռներեցների ասոցիացիան ստացել է մեկ մանդատ, իսկ 13-ը՝ անկուսակցական թեկնածուները [32]։

Ընդհանուր առմամբ, ԽԴՄ-ն լավագույնն արդյունքն է գրանցել քվեարկության երկու փուլերում այն տարածքներում, որտեղ խորվաթները կազմում էին բացարձակ մեծամասնություն։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն լավ էր աշխատել Բանովինայի, Կորդունի և Լիկայի էթնիկ խառը շրջաններում։ Այն նաև լավ արդյունք գրանցեց Իստրիայում և խոշոր քաղաքներում, հատկապես Սպլիտում, Ռիեկայում և Օսյեկում, ինչը մեկնաբանվում է որպես այնտեղի բնակչության սոցիալ-տնտեսական առանձնահատկությունների հետևանք։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն էական պարտություն կրեց Զագրեբում [33]։

1990 թվականի Խորվաթիայի խորհրդարանական ընտրություններում ստացած քվեները և մանդատները [34][35]
Կուսակցություն Առաջին փուլ Երկրորդ փուլ Ընդհանուր արդյունքներ
Քվեները (%-ով) Մանդատներ Քվեները (%-ով) Մանդատներ Մանդատներ
Համ. ՍՔ ԱԱ Համ. ՍՔ ԱԱ Ընդհանուր Համ. ՍՔ ԱԱ Համ. ՍՔ ԱԱ Ընդհանուր Համ. ՍՔ ԱԱ Total
ԽԴՄ 41.76% 43.91% 32.69% 41 25 41 107 42.18% 41.50% 28.32% 27 29 42 98 68 54 83 205
ԽԿԼ-ԺԲԿ 23.59% 25.28% 25.06% 6 2 6 14 27.52% 33.28% 31.56% 17 10 32 59 23 12 38 73
ԺՀԿ 10.99% 9.37% 10.39% - - 1 1 9.89% 8.19% 10.95% 2 3 5 10 2 3 6 11
ՍԴ-ԽՍԴ 6.49% 5.78% 5.37% - - - - 3.42% 2.83% 5.15% 1 2 1 4 1 2 1 4
ՍԴԿ 1.61% 0.90% 0.36% 1 1 1 3 2.07% 0.54% - 2 - - 2 3 1 1 5
ԽԴԿ 3.95 3.82% 3.91% 2 - 1 3 4.22% 2.98% 4.88% 1 - 6 7 3 - 7 10
ԽԿԼ-ԺԲԿ, ՍԴ-ԽՍԴ 4.50% 2.87% 1.28% 3 - - 3 6.43% 5.04% 2.30% 6 4 4 14 9 4 4 17
ԽԿԼ-ԺԲԿ, ՍԴ-ԽՍԴ, ԽՍԵԴ, ԱԱՊՎԱԴ 3.00% 4.69% 1.18% 2 - - 2 3.47% 4.40% 3.59% 4 3 4 11 2 - - 2
ԽԿԼ-ԺԲԿ, ՍԴ-ԽՍԴ, ԽՍԵԴ 1 1 1 3
ԽԿԼ-ԺԲԿ, ՍԿԳ - 1 - 1
ԽԴՄ, ԽԳԿ 1 1 - 2
ԽԴՄ, ԽՍԼԿ 2 - - 2
ԽՍԵԴ - - 1 1
ԽԳԿ - - 1 1
ԴԱՁԱ - - 1 1
Անկուսակցական 4.11% 3.39% 19.75% - 1 3 4 0.79% 1.24% 13.26% - - 9 9 - 1 12 13
Բանալի։ ՍՔ – Սոցիալ-քաղաքական խորհուրդ, Համ․ – Համայնքների խորհուրդ, ԱԱ – Ասոցացված աշխատավորական խորհուրդ

Հետևանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընտրությունները Խորվաթիայում անցկացված առաջին ազատ և բազմակուսակցական ընտրություններն էին 1938 թվականի դեկտեմբերի 11-ին Հարավսլավիայի Թագավորության Ազգային ժողովի ընտրություններից հետո և Խորվաթիայի խորհրդարանի առաջին նման ընտրություններն էին 1913 թվականի դեկտեմբերի 16-ից ի վեր [36]։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն սիրով ընդունեց ԽԴՄ-ի ընտրական հաղթանակը, սակայն պարտությունը հանգեցրեց կուսակցության անդամների զգալի կորուստների։ Նրանք, ովքեր լքեցին ԽԿԼ-ԺԲԿ-ն, ներառում էին ավանդապաշտ կոմունիստներ և Խորվաթիայի սերբական կուսակցության անդամներ, որոնք հետևեցին Բորիսլավ Միկելիչի առաջնորդությանը [2]։ ԽԿԼ-ԺԲԿ-ի 97,000 անդամներ փոխեցին իրենց քաղաքական հավատարմությունը և միացան ԽԴՄ-ին։ Հունիսին ԽԿԼ-ԺԲԿ-ի անդամությունը 298,000-ից նվազել է մինչև 46,000 [2]։

Հետևելով Խորվաթիայում և հարևան Սլովենիայում ռեժիմի փոփոխությանը համընկնող ծրագրին՝ Հարավսլավիայի ժողովրդական բանակի (խորվ.՝ Jugoslavenska Narodna Armija, ՀԺԲ) գլխավոր շտաբը շարժվել է բռնագրավելու Խորվաթիայի և Սլովենիայի տարածքային պաշտպանության (խորվ.՝ Teritorijalna obrana, ՏՊ) զենքերը՝ երկու հանրապետությունների զինված դիմադրության հնարավորությունը նվազագույնի հասցնելու համար։ Ծրագիրն իրականացվել է մայիսի 14-ին՝ մինչ նորընտիր խորհրդարանի գումարումը։ Ի տարբերություն սլովենական իշխանությունների, որոնք փրկեցին ՏՊ-ի պաշարների գրեթե մեկ երրորդը, Խորվաթիան անպատրաստ էր, և ՀԺԲ-ն առգրավեց խորվաթական ՏՊ-ի ողջ զենքը՝ փաստացիորեն զինաթափելով հանրապետության անվտանգության ուժերին [37]։ Բացառություն է արվել սերբաբնակ տարածքները, որտեղ տեղական ՏՊ պահեստները մնացել են անձեռնմխելի կամ նույնիսկ ավելացվել են ՀԺԲ-ի կողմից [38]։ Զենքերը վերագրավվեցին միայն 1991 թվականի վերջին զորանոցների ճակատամարտում, [39] կամ ետ վերադարձվեցին ՀԺԲ-ի կողմից [40]։

Նոր խորհրդարան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստյեպան Մեսիչը նոր խորհրդարանի կողմից նշանակվել է վարչապետ

Նորընտիր խորհրդարանը գումարվեց մայիսի 30-ին և փակ գաղտնի քվեարկությամբ 281 կողմ, 50 դեմ [38] ձայներով Տուջմանին ընտրեց որպես Խորվաթիայի նախագահության Նախագահ։ Խորհրդարանի նախագահ ընտրվեց Ժարկո Դոմլյանը [1], իսկ վարչապետ նշանակվեց Ստյեպան Մեսիչը [4]։ ՍԴԿ-ի առաջնորդ Յովան Ռաշկովիչին առաջարկվել է պաշտոն զբաղեցնել կառավարությունում, սակայն նա մերժել է առաջարկը։ Ընտրությունների առաջին փուլից հետո Տուջմանի հայտարարությանը համահունչ՝ նոր կառավարությունը շուտով սկսեց մաքրել սերբերին պետական պաշտոններից [38]։ Սա հիմնականում վերաբերում էր ոստիկանությանը, որտեղ էթնիկ սերբերը կազմում էին անձնակազմի մոտավորապես 75%-ը՝ անհամաչափ այն 12%-ին, որը նրանք կազմում էին Խորվաթիայի էթնիկ խառնուրդում [38]։ Տուջմանը թույլատրեց սերբերին ոստիկանությունից հեռացնելը և նրանց փոխարինելը խորվաթներով՝ 1992 թվականի նոյեմբերին ոստիկանական ուժերում սերբերի համամասնությունը նվազեցնելով մինչև 28% [41][38]։

Ընտրություններից հետո Տուջմանը չցանկացավ գնալ դեպի անկախություն՝ գիտակցելով Խորվաթիայի խոցելիությունը ցանկացած զինված հակամարտությունում [42]։ Խորհրդարանի առաջին նիստում Տուջմանը դիմեց անդամներին և հայտարարեց կառավարության անմիջական անելիքները. նոր սահմանադրության ընդունումը, Հարավսլավիայում Խորվաթիայի դիրքորոշման հարցի լուծումը և եվրոպական համայնքին ինտեգրումը նրա անկախությունն ու զարգացումն ապահովելու համար [43]։

1990 թվականի հունիսի 29-ին խորհրդարանը սկսեց աշխատանքը Խորվաթիայի Սահմանադրության փոփոխությունների վրա, որոնք կոչված էին վերացնելու կոմունիզմին և սոցիալիզմին վերաբերող բոլոր հղումները։ Փոփոխությունները պատրաստվել և ընդունվել են հուլիսի 25-ին։ Հանրապետության պաշտոնական անվանումը փոխվեց Խորվաթիայի Հանրապետություն, նախագահության նախագահը դարձավ Խորվաթիայի նախագահ, և ընդունվեց նոր զինանշան՝ որպես 25 կարմիր և սպիտակ դաշտերից կազմված վահանը, որը փոխարինեց կարմիր աստղին Խորվաթիայի դրոշի վրա [44]։ Սերբերը մեկնաբանեցին նոր զինանշանում և դրոշում օգտագործված վահանը՝ որպես սադրիչ, որը հիշեցնում էր Խորվաթիայի անկախ պետությանը և Ուստաշը։ Մինչ այդ վահանը օգտագործվել է նացիստական խամաճիկ ռեժիմի կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, խորհրդանիշը օգտագործվել է նաև Խորվաթիայի զինանշանում՝ որպես Հարավսլավիայի բաղկացուցիչ մաս։ Այնուամենայնիվ, սերբերն այդ խորհրդանիշն ընկալեցին որպես սպառնալիք [45]։

Խորվաթիայի սերբերի արձագանքը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Յովան Ռաշկովիչ, Սերբիայի դեմոկրատական կուսակցության նախագահ

Սերբական ազգայնականությունը Խորվաթիայում լավ զարգացած էր ԽԴՄ-ի իշխանության գալուց շատ առաջ, սակայն օրենսդրությունը և հատկապես ազգայնական հռետորաբանությունը, որն օգտագործվում էր ԽԴՄ-ի կողմից, սնում էր այդ ազգայնականությունը։ Ընտրություններին ընդառաջ Կնինում արդեն ստեղծվել էր սերբական համայնքների ասոցիացիա։ Սերբիայի իշխանությունների կողմից զինված քաղաքացիական անձինք հսկում էին տարածքը, քանի որ Խորվաթիայի վերահսկողությունը տարածաշրջանում թուլանում էր [46]։ Սերբիայի կառավարությունը արձագանքեց ԽԴՄ-ի ընտրական հաղթանակին` հայտարարելով, որ Խորվաթիայի իշխանությունները մտադիր են վնասել Խորվաթիայի սերբերին` սրելով առանց այն էլ լարված իրավիճակը և աջակցելով ծայրահեղականներին ՍԴԿ-ի շարքերում [47]։ ԽԴՄ-ում ծայրահեղականների սադրիչ գործողությունները հետագայում ծառայեցին ՍԴԿ-ի կոշտ գծի կողմնակիցների նպատակներին՝ վախ սերմանելու սերբերի շրջանում [48]։

Հուլիսի 25-ին խորհրդարանի կողմից փոփոխություններն ընդունելուց ժամեր անց, [46] Սրբի քաղաքական հանրահավաքում ստեղծվեց Սերբական ազգային խորհուրդը (ՍԱԽ) և ընդունվեց Սերբական ազգի ինքնիշխանության և ինքնավարության մասին հռչակագիրը [49]։ Օգոստոսի 1-ին ՍԱԽ-ը հանդիպեց Կնինում, ընտրեց Միլան Բաբիչին՝ որպես իր նախագահ, և հայտարարեց սերբական ինքնավարության հանրաքվեի մասին Խորվաթիայի այն մասերում, որտեղ սերբերի մեծամասնություն կա։ Այն նախատեսված էր օգոստոսի 19-ից սեպտեմբերի 2-ն ընկած ժամանակահատվածում։ Խորվաթիայի իշխանությունները օգոստոսի 3-ին անօրինական են ճանաչել ծրագիրը [46]։

Օգոստոսի 17-ին Խորվաթիայի իշխանությունները ծրագրեցին վերականգնել իրենց հսկողությունը Կնինում և ոստիկաններ տեղակայեցին Բենկովացում և Օբրովացում։ Զագրեբից ուղղաթիռներով հատուկ ոստիկանության օդադեսանտային ստորաբաժանումներ են տեղափոխվել՝ որպես ուժեղացում։ Կնինի ոստիկանության տեսուչ Միլան Մարտիչը Կնինի ոստիկանությանը հանեց խորվաթական ուժերի դեմ և մոբիլիզացրեց ոստիկանության պահեստայիններին այդ տարածքում ծառերը կտրելու և քաղաքի ճանապարհները փակելու համար՝ միջոցառմանը բերելով Գերանի հեղափոխություն անվանումը։ ՀԺԲ-ն տեղակայեց Հարավսլավիայի ռազմաօդային ուժերի ինքնաթիռներ՝ ուղղաթիռները որսալու համար, իսկ Խորվաթիայի իշխանությունները նահանջեցին։ ՍԱԽ-ի հանրաքվեն անցավ և աջակցություն ստացավ Խորվաթիայի սերբերի «անկախ կարգավիճակին»։ Բաբիչը ամրապնդեց իշխանությունը տարածաշրջանում, որը շուտով դարձավ Սերբիայի ինքնավար շրջան Կրաինան (ՍԻՇ Կրաինա)։ Երբ ՍԻՇ Կրաինան աստիճանաբար համախմբեց և ընդլայնեց իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքները, 1991թվականի մարտին և ապրիլին սկսվեցին զինված բախումներ Պակրակում և Պլիտվիցա լճերում, որոնցից բռնկվեց Խորվաթիայի անկախության պատերազմը [50]։ Այդ ժամանակ Խորվաթիայի խորհրդարանի 37 էթնիկ սերբերից 28-ը, ներառյալ ՍԴԿ-ի բոլոր հինգ ներկայացուցիչները, լքեցին խորհրդարանը [51]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 Budimir, 2011
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 Pickering, Baskin
  3. ↑ Dunatov, 2010
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Woodward, 1995
  5. ↑ Hayden, 2013
  6. ↑ Bakke, Peters
  7. ↑ 7,0 7,1 Klemenčić, 1991
  8. ↑ Berglund, 2013
  9. ↑ Podolnjak, 2008, էջ 336
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Ramet, 2006, էջ 356
  11. ↑ 11,0 11,1 11,2 Pauković, 2008, էջ 15
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 Pauković, 2008, էջ 16
  13. ↑ Budimir, 2011, էջ 83
  14. ↑ Economist, 6 January 1990
  15. ↑ Søberg, 2007, էջ 32
  16. ↑ Gagnon, 2006, էջ 135
  17. ↑ 17,0 17,1 Pauković, 2008, էջ 17
  18. ↑ Pickering, Baskin, էջ 528
  19. ↑ Pauković, 2008, էջեր 17–18
  20. ↑ 20,0 20,1 Pauković, 2008, էջ 18
  21. ↑ 21,0 21,1 Pauković, 2008, էջ 19
  22. ↑ Pauković, 2008, էջ 20
  23. ↑ Pauković, 2008, էջ 21
  24. ↑ Pauković, 2008, էջ 25
  25. ↑ Pauković, 2008, էջեր 25–26
  26. ↑ Pauković, 2008, էջ 29
  27. ↑ DIP, 1990 (a), էջ 12
  28. ↑ DIP, 1990 (a), էջ 3
  29. ↑ Budimir, 2011, note 35
  30. ↑ Budimir, 2011, note 36
  31. ↑ DIP, 1990 (b), էջ 1
  32. ↑ 32,0 32,1 DIP, 1990 (a)
  33. ↑ Klemenčić, 1991, էջ 103
  34. ↑ DIP, 1990 (a), էջեր 1, 3, 12
  35. ↑ DIP, 1990 (b)
  36. ↑ Budimir, 2011, note 28
  37. ↑ Hoare, 2010
  38. ↑ 38,0 38,1 38,2 38,3 38,4 Bideleux, Jeffries
  39. ↑ CIA, 2002
  40. ↑ Brigović, 2011
  41. ↑ Ramet, 2006
  42. ↑ Braniff, 2011, էջ 43
  43. ↑ Keil, Stahl
  44. ↑ Nazor, 2007, էջ 35
  45. ↑ Leutloff-Grandits, 2006, էջ 112
  46. ↑ 46,0 46,1 46,2 CIA, 2002, էջ 84
  47. ↑ Caspersen, 2010, էջ 57
  48. ↑ Gagnon, 2006, էջ 147
  49. ↑ Nazor, 2007, էջ 36
  50. ↑ CIA, 2002, էջ 90
  51. ↑ Caspersen, 2010, էջ 55
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Խորվաթիայի_խորհրդարանական_ընտրություններ_(1990)&oldid=9006912» էջից