Jump to content

Լուռ գարուն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լուռ գարուն
անգլ.՝ Silent Spring
ՀեղինակՌեյչել Կարսոն
Անվանվել էգարուն և լռություն
Տեսակգրավոր աշխատություն
Ժանրէսսե
ԹեմաՇրջակա միջավայր և Դուստ
Բնօրինակ լեզուամերիկյան անգլերեն
Երկիր ԱՄՆ
ՀրատարակիչHoughton Mifflin Harcourt
Հրատարակման տարեթիվսեպտեմբերի 27, 1962

Լուռ գարուն (անգլ.՝ Silent Spring), ամերիկացի կենսաբան Ռեյչել Քարսոնի գիրքը թունաքիմիկատներով շրջակա միջավայրի աղտոտման հետևանքների մասին, հատկապես միջատասպան դուստի: Առաջին անգամ հրատարակվել է 1962 թվականին[1]։ Այս գիտահանրամատչելի աշխատությունը նկարագրում է անխտիր օգտագործվող թունաքիմիկատների վնասակար ազդեցությունը շրջակա միջավայրի, հատկապես թռչունների վրա: Քարսոնը քիմիական արդյունաբերությանը մեղադրել է ապատեղեկատվության մեջ:

1950-ական թվականների վերջին Քարսոնը սկսեց մտահոգվել բնապահպանական խնդիրներով, մասնավորապես, որոնք, նրա կարծիքով, առաջանում էին սինթետիկ թունաքիմիկատների պատճառով: Գիրքը հանրաճանաչ էր, ստիպեց ամերիկյան հասարակության զգալի մասին մտածել բնապահպանական խնդիրների մասին և կատաղի դիմադրություն առաջացրեց քիմիական ընկերությունների կողմից։ Չնայած այս դիմադրությանը, գիրքը նպաստեց թունաքիմիկատների մասին օրենսդրության փոփոխություններին և, ի վերջո, ամբողջ Միացյալ Նահանգներում գյուղատնտեսության մեջ DDT-ի օգտագործման ամբողջական արգելքին[2] և շրջակա միջավայրի պաշտպանության գործակալության ստեղծմանը[3][4]:

Հետազոտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ռեյչել Քարսոնը 1940 թվականին

1940-ականների կեսերին կենսաբան Ռեյչել Կարսոնը սկսեց մտահոգվել թունաքիմիկատների ազդեցություններով, որոնցից շատերը մշակվել էին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո ռազմական հետազոտական ​​ծրագրերի շրջանակներում: 1957 թվականին ԱՄՆ Գյուղատնտեսության դեպարտամենտը սկսեց մրջյունների և ցեցերի վերացման ծրագիր, որը ներառում էր մազութի հետ խառնված դուստի և այլ թունաքիմիկատների խառնուրդի օդային ցողում, ներառյալ մասնավոր սեփականությունում: Քարսոնը ուսումնասիրել է այս էկոտոքսիկանտների ազդեցությունը և դրա մասին գիրք է հրատարակել[5][6]: Լոնգ Այլենդի հողատերերը հայց են ներկայացրել՝ դադարեցնելու թունաքիմիկատների ցողումը իրենց սեփականության վրա՝ առանց իրենց համաձայնության, հետո դատին միացան այլ մարզեր։ Չնայած այս հայցը մերժվեց, ԱՄՆ Գերագույն դատարանը պաշտպանեց շրջակա միջավայրը քայքայող գործողությունների դեմ դատական ​​ակտեր պահանջելու իրավունքը՝ հանգեցնելով մի շարք բնապահպանական ապագա գործերի հաջողությանը[3][7][8]:

«Լուռ գարունը» գրվել է Մերիլենդի Քոլսվիլ քաղաքի այս տանը:

1958 թվականին Օլգա Օուենս Հակինսը՝ Ռեյչել Քարսոնի ընկերուհին, հոդված է գրել Boston Herald-ում իր սեփականության վրա գտնվող թռչունների մահվան մասին այն բանից հետո, երբ DDT-ն օդից ցողվել է մոծակների դեմ պայքարելու համար: Նա ուղարկեց այս հոդվածի պատճենը Քարսոնին[9][10][10] և հենց այս իրադարձությունը դրդեց Քարսոնին ուսումնասիրել թունաքիմիկատների օգտագործման հետևանքով առաջացած բնապահպանական խնդիրները[11][12]:

Օդյուբոնի բնագետների միության Վաշինգտոնի մասնաճյուղը դեմ արտահայտվեց ԱՄՆ կառավարության թունաքիմիկատների ցողման ծրագրին և դիմեց Քարսոնին՝ պրակտիկայի և դրա հետևանքների ուսումնասիրություն անցկացնելու և հրատարակելու համար[13]: Այսպիսով, Քարսոնը սկսեց չորս տարվա հետազոտական ​​նախագիծ՝ «Լուռ գարուն», որտեղ նա հավաքեց շրջակա միջավայրի վնասի օրինակներ՝ կապված դուստի օգտագործման հետ:

Սկզբում Քարսոնը ծրագրում էր համահեղինակել «Լուռ գարունը» Newsweek-ի գիտական ​​լրագրող Էդվին Դայմոնդի հետ, բայց հետո The New Yorker ամսագիրը նրան հանձնարարեց գրել երկար և լավ վարձատրվող հոդված, և Կարսոնը որոշեց գրել և հրապարակել միայն ներածությունն ու վերջաբանը, և սկսեց աշխատել առանց համահեղինակների: Հետագայում Դայմոնդը գրեց «Լուռ գարուն»-ի ամենակոշտ քննադատական ​​ակնարկներից մեկը[14]:

Ռեյչել Քարսոնի հետազոտությունների ընթացքում նրա շուրջ ձևավորվեց գիտնականների համայնք, որը նաև փաստագրեց թունաքիմիկատների ազդեցության ֆիզիոլոգիական և էկոլոգիական ազդեցությունները[3]: Կառավարական կազմակերպությունների գիտնականների հետ իր անձնական կապերի շնորհիվ Քարսոնը կարողացավ նույնիսկ գաղտնի տեղեկություններ ստանալ այս թեմայով։ Այն ժամանակ չկար գիտական ​​կոնսենսուս շրջակա միջավայրի, մարդկանց և այլ կենդանի օրգանիզմների համար թունաքիմիկատների վտանգի վերաբերյալ։ Գիտնականները բաժանվեցին երկու ճամբարի։ Ոմանք մերժեցին թունաքիմիկատների ցողման հնարավոր կամ հնարավոր վտանգը և հաշվի առան դրանց օգտագործման միայն այն հետևանքները, որոնք արդեն հավաստիորեն ապացուցված էին փորձերի միջոցով: Մյուսները կարծում էին, որ բնությանը և մարդկանց հնարավոր վնասը նույնպես պետք է հաշվի առնել, և հետևաբար թունաքիմիկատների համար ավելի անվտանգ այլընտրանք պետք է փնտրել, օրինակ՝ բույսերի պաշտպանության կենսաբանական մեթոդները[15]:

Քարսոնը զգալի աջակցություն ստացավ այգեպաններից և ֆերմերներից, այդ թվում՝ դոկտոր Էրենֆրիդ Պֆեյֆերից: 1957-1960 թվականներին նրանք դատի են տվել նաեւ ԱՄՆ կառավարությանը՝ թունաքիմիկատների ցողման համար։ 2013 թվականին Ջոն Փոլի կատարած հետազոտության համաձայն, օրգանական ֆերմերները կարող էին լինել Քարսոնի գրքի տեղեկատվության հիմնական աղբյուրը, թեև ինքը՝ Քարսոնը, չի մեջբերել դրանք գրքում, և նման աղբյուրը չի կարող համարվել անկախ և իրավասու: Նրանց թվում են Մարջորի Սփոքը և Մերի Տ. Ռիչարդսը Լոնգ Այլենդից, ովքեր փորձել են դատարանում վիճարկել դիքլորոդիֆենիլտրիկլորէթանի (DDT) ցողումը։ Նրանց ցուցմունքները և այդ դատավարության այլ նյութերը «Լուռ գարուն»-ի տեղեկատվության հիմնական աղբյուրն էին: Հետագայում Քարսոնը նյութը նկարագրեց որպես «տեղեկատվական ոսկու հանք»[16] և գրեց, որ ինքը «մի փոքր մեղավոր է զգում», որ նրա նյութերից «այդքան շատ ունի այստեղ»[17][18]] և բազմաթիվ հղումներ է արել Պֆեյֆերին և նրա հետ նամակագրությանը[19][20]:

1959 թվականին ԱՄՆ Գյուղատնտեսության դեպարտամենտի Գյուղատնտեսական հետազոտությունների ծառայությունը արձագանքեց Քարսոնի և մյուսների կողմից դուստի օգտագործման քննադատությանը` թողարկելով «Հրե մրջյունները դատավարությունը» ֆիլմը։ Քարսոնը ֆիլմն անվանել է «աղաղակող քարոզչություն», որն անտեսում է այն վտանգները, որոնք թունաքիմիկատներով ցողումը (հատկապես դիլդրին և հեպտաքլոր) ներկայացնում է մարդկանց և շրջակա միջավայրին: Այդ գարնանը Washington Post-ում հրապարակված նամակում Քարսոնը նշել է թռչունների պոպուլյացիայի զգալի անկում, ինչը նա բացատրել է թունաքիմիկատների գերօգտագործմամբ: Միևնույն ժամանակ, լաբորատոր առնետների մոտ քաղցկեղ առաջացնող թունաքիմիկատ ամիտրոլի բարձր կոնցենտրացիաներ են հայտնաբերվել 1957, 1958 և 1959 թվականների բերքահավաքի լոռամրգի մեջ, ինչի արդյունքում լոռամիրգ պարունակող սննդամթերքի վաճառքը կասեցվել է, և աղտոտված խմբաքանակներն առգրավվել և ոչնչացվել են։ Այս դեպքը հայտնի դարձավ որպես «Մեծ լոռամրգի սկանդալ»(անգլ.՝ Great Cranberry Scandal)[21]: Քարսոնը նշել է լուրերն այն մասին, որ FDA-ն դիտարկում է թունաքիմիկատների կանոնակարգերը, քիմիական արդյունաբերության ներկայացուցիչների ագրեսիվ մարտավարությունը և որոշ փորձագետների բացահայտումները, որոնք կտրուկ հակասում են իր վերանայված գիտական ​​գրականության բազմաթիվ այլ ուսումնասիրություններին: Նա նաև չբացառեց կոռուպցիայի հնարավորությունը և պետական ​​ագրոքիմիական միջոցառումների իրականացումը անհատների և ընկերությունների եսասիրական նպատակներով[22]։

Քարսոնը մասնակցեց FDA-ի լսումներին թունաքիմիկատների կանոնների վերանայման վերաբերյալ և ապշեց քիմիական արդյունաբերության ագրեսիվ ներկայացումներից և փորձագիտական ​​կարծիքներից, որոնք կտրուկ հակասում էին իր վերանայած գիտական ​​գրականությանը: Նա նաև զարմացած էր հնարավոր «ֆինանսական շահերից, որոնք հետևում են թունաքիմիկատների կիրառման որոշակի ծրագրերին» [23][22]։

Բժշկության ազգային գրադարանում Կարսոնը հանդիպեց բժիշկ գիտնականների, ովքեր ուսումնասիրում էին մի շարք քիմիական նյութերի քաղցկեղածին ազդեցությունները: Այս ոլորտում զգալի հետազոտություններ է իրականացրել Քաղցկեղի ազգային ինստիտուտից Վիլհելմ Հյուպերը, ով այդ ինստիտուտի բնապահպանական քաղցկեղի բաժնի հիմնադիրն էր և բացահայտեց բազմաթիվ թունաքիմիկատների քաղցկեղածին ազդեցությունները: Ռեյչել Կարդենը, նրա հետազոտող օգնական Ժաննա Դևիսը և Քաղցկեղի ազգային ինստիտուտի գրադարանավար Դորոթի Ալգիրը հայտնաբերել են թունաքիմիկատների օգտագործման և քաղցկեղի միջև կապի ապացույցներ: Կարսոնի համար շատ սինթետիկ թունաքիմիկատների թունավորությունը պարզ էր, բայց դժվար էր հստակ եզրակացություններ անել, քանի որ շատ քիչ գիտնականներ էին ուսումնասիրում քաղցկեղածինությունն այդ ժամանակ, և նրանց հետազոտության արդյունքները հաճախ հակասական էին[24]:

1960 թվականին Քարսոնն ուներ ավելի քան բավարար հետազոտական ​​նյութ, և գրքի աշխատանքը սկսեց արագ առաջ շարժվել: Ի հավելումն գիտական ​​գրականության վերանայմանը, Քարսոնն ուղղակիորեն հետաքննել է թունաքիմիկատների ազդեցության հետևանքով մարդու հիվանդության և շրջակա միջավայրի վնասի հարյուրավոր անհատական ​​դեպքեր: Սակայն 1960 թվականի հունվարին Ռեյչել Քարսոնի մոտ առաջացել է տասներկումատնյա աղիքի խոց, որը հանգեցրել է բարդությունների, նրան մի քանի շաբաթ գամել անկողնուն։ Սա դանդաղեցրեց «Լուռ գարունի» աշխատանքը: Մարտ ամսին Քարսոնը զգալիորեն ապաքինվել էր և գրել էր գրքի երկու գլուխների նախագծեր, որոնք ուսումնասիրում էին թունաքիմիկատների քաղցկեղածին ազդեցությունները, և նրա ձախ կրծքում հայտնաբերվեց գոյացություններ, որոնք պահանջում էին մաստեկտոմիա: Նրա բժիշկը խորհուրդ է տվել վիրահատությունը որպես կանխարգելիչ միջոց և կարծում էր, որ հետագա բուժման կարիք չի լինի: Բայց սա սխալ էր. պարզվեց, որ ուռուցքը չարորակ է և մետաստազավորված[25]։

Չնայած իր հիվանդությանը՝ Քարսոնը շարունակեց աշխատել ոչ միայն «Լուռ գարուն»-ի վրա, այլև «Ծովը մեր շուրջը» գրքի նոր հրատարակության վրա և լուսանկարիչ Էրիխ Հարթմանի հետ միասին՝ լուսանկարչական ալբոմի վրա: Այս լուսանկարչական ալբոմը, որը վերնագրված է «Ծովը», տպագրվել է 1961 թվականին «Ջոնս Հոփկինս» ամսագրի մայիսի եւ հունիսի համարներում։ Քարսոնը մակագրություններ է գրել Հարթմանի լուսանկարների համար[26]։ Այս ստեղծագործությունները հետաձգեցին նաեւ Լուռ գարունի թողարկումը։ 1960 թվականի վերջին Քարսոնն արել էր իր գրեթե բոլոր հետազոտություններն ու գրությունները, բացառությամբ կենսաբանական վնասատուների դեմ պայքարի վերջին հետազոտությունների և որոշ նոր թունաքիմիկատների: Քարսոնի առողջական վիճակը չբարելավվեց, ինչի պատճառով «Լուռ գարուն»-ի հրատարակումը հետաձգվեց մինչև 1961 թվականը, իսկ հետո՝ 1962 թվականի սկիզբը[27]:

Վերնագրի ընտրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քարսոնն անմիջապես չի ընտրել իր ապագա գրքի վերնագիրը։ Սկզբում նա ցանկանում էր այդպես վերնագրել միայն մեկ գլուխ, որը նվիրված է թունաքիմիկատներից թռչունների անկման դեպքերին։ Քարսոնն ընտրել է վերնագիրը Ջոն Քիթսի «La Belle Dame sans Merci» բանաստեղծության ազդեցությամբ, որում կար հետևյալ տողը՝ անգլ.՝ The sedge is wither'd from the lake, And no birds sing։ Բայց 1961 թվականի օգոստոսին, համաձայնվելով Մարի Ռոդելի հետ, Քարսոնը վերջապես ընդունեց «Լուռ գարուն» արտահայտությունը որպես փոխաբերական վերնագիր, որը մատնանշում է ողջ բնական աշխարհի մռայլ ապագան, և ոչ միայն թռչունների դայլայլի բացակայությունը[28]:

Քարսոնի թույլտվությամբ գրքի խմբագիր Փոլ Բրուքսը օգտվել է Լուիի և Լոիս Դարլինգի նկարազարդումներից; Այս նույն նկարիչները պատրաստել են գրքի շապիկը: Վերջին սրբագրված գործը «Ասք վաղվա մասին» գրքի առաջին գլուխն էր։ Այս գլուխը զգուշավոր ներածություն էր, լուրջ թեմայի նախաբան։ 1962 թվականի կեսերին Բրուքսը և Քարսոնը հիմնականում ավարտել էին գրքի խմբագրումը և մի քանի հոգու առաջարկեցին կարդալ ձեռագիրը և իրենց կարծիքը հայտնել դրա վերաբերյալ[29]: Նրանցից մի քանիսը հիշատակվել են գրքում. օրինակ՝ օրգանական ֆերմերները Նյու Յորք նահանգից՝ Մարջորի Սփոքը և Մերի Ռիչարդսը, ինչպես նաև սոցիալական ակտիվիստ և բիոդինամիկ գյուղատնտեսության կողմնակից Էրենֆրիդ Փֆեյֆերը, որն օգնել է Քարսոնին[3]։

Բովանդակություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրքի հիմնական թեման մարդկային գործունեության աճող և հաճախ բացասական ազդեցությունն է շրջակա միջավայրի վրա[30]: Քարսոնի հիմնական փաստարկն այն է, որ թունաքիմիկատների ազդեցությունը հաճախ վնասակար է շրջակա միջավայրի համար, որպես ամբողջություն, ոչ միայն վնասատուների տեսակների համար, որոնց դեմ օգտագործվում են, և նման քիմիական նյութերն ավելի ճշգրիտ կոչվում են բիոիդներ: Դուստն այս ազդեցությունների առաջնային պատճառն է, սակայն այս գրքում խոսվում է նաև այլ սինթետիկ թունաքիմիկատների մասին, որոնցից շատերը նույնպես կենսակուտակվում են: Քարսոնը մեղադրել է քիմիական արդյունաբերությանը կանխամտածված ապատեղեկատվություն տարածելու մեջ, իսկ պետական ​​պաշտոնյաներին՝ ընդունելու այդ ոլորտների հետ կապված շահագրգիռ կողմերի խոսքը: Գրքի մեծ մասը նվիրված է թունաքիմիկատների ազդեցությանը բնական էկոհամակարգերի վրա, սակայն չորս գլուխները նկարագրում են մարդու առողջության վրա թունաքիմիկատների ազդեցության բացահայտված դեպքերը, ներառյալ թունավորումը, քաղցկեղը և այլ հիվանդություններ, որոնք կարող են առաջանալ թունաքիմիկատներից[31]:

Գրքում կար միայն մեկ նախադասություն դուստի քաղցկեղածին ազդեցության մասին[32]։

Քարսոնը կանխատեսեց, որ թունաքիմիկատների օգտագործման ազդեցությունը ապագայում կավելանա, քանի որ վնասատուները կարող են դիմադրություն զարգացնել թունաքիմիկատների նկատմամբ, իսկ թուլացած էկոհամակարգերը խոցելի կլինեն ինվազիվ տեսակների անկանխատեսելի ներմուծման համար: Քարսոնն առաջարկել է վնասատուների դեմ պայքարի կենսաբանական մոտեցում՝ որպես թունաքիմիկատների օգտագործման այլընտրանք[33]:

Քարսոնը երբեք կոչ չի արել անհապաղ, ամբողջությամբ արգելել DDT-ն, այլ միայն դեմ է արտահայտվել դուստի և այլ թունաքիմիկատների չափից դուրս և անվերահսկելի օգտագործմանը: «Լուռ գարուն» գրքում նա պնդում էր, որ նույնիսկ եթե դրանք շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցություն չունենան, դրանց չափազանց հաճախ օգտագործումը կարող է հանգեցնել դիմացկուն միջատների զարգացմանը և թունաքիմիկատները անօգուտ դարձնել[34]:

Ինչ վերաբերում է դուստի օգտագործմանը մալարիայի մոծակների դեմ պայքարելու համար, Քարսոնը նաև պնդեց, որ այն ստեղծում է դուստ-դիմացկուն մոծակների առաջացման սպառնալիք։

Հրատարակում և արձագանք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քարսոնը և մյուսները, ովքեր աշխատում էին գրքի նյութերի վրա, ակնկալում էին կոշտ քննադատություն և վախենում էին դատական ​​հայցերից և զրպարտության մեղադրանքներից: Քարսոնը, ով այդ ժամանակ տառապում էր քաղցկեղով և ճառագայթային թերապիա էր անցնում, ուժ չուներ պաշտպանելու իր աշխատանքը և արձագանքելու քննադատությանը։ Քարսոնը և նրա գրական գործակալը աշխատեցին ավելի շատ բարձրաստիճան աջակիցներ գտնել նախքան գրքի հրատարակումը[35]:

Գրքի գիտական ​​բաժինների մեծ մասը վերանայվել են ակադեմիական փորձագետների կողմից, և Կարսոնը մեծ աջակցություն է գտել նրանց մեջ: 1962 թվականի մայիսին Սպիտակ տան պահպանության կոնֆերանսը, որին մասնակցեց Քարսոնը, տեսավ, որ Հյութոն Միֆլինը «Լուռ գարուն»-ի նախնական պատճենները բաժանել է պատվիրակներին և հայտարարել նման նյութերի առաջիկա հրապարակման մասին The New Yorker ամսագրում: Քարսոնը նմանատիպ օրինակ ուղարկեց ԱՄՆ Գերագույն դատարանի դատավոր Ուիլյամ Օ. Դուգլասին, ով մինչ այդ երկար ժամանակ զբաղվում էր բնապահպանական իրավունքով։ Նա դեմ էր Լոնգ Այլենդի թունաքիմիկատների դեմ հայցը մերժելու դատարանի որոշմանը և Քարսոնին է տրամադրել գրքում ներառված որոշ նյութեր[36]:

Գրքից հայտարարությունների և հատվածների հրատարակումը սկսվել է 1962 թվականի հունիսի 16-ին։ Գիրքը արագ տարածվեց՝ գրավելով ինչպես հասարակության, այնպես էլ քիմիական արդյունաբերության սեփականատերերի և նրանց լոբբիստների ուշադրությունը: Նույն թվականի հոկտեմբերին այն ճանաչվել է «Ամսվա գիրք»։ Կարսոնն այն ժամանակ ասաց, որ գիրքը պետք է տանել «ոչ թե The New Yorker-ի ընթերցողներին, այլ ամբողջ երկրի ֆերմերներին և գյուղերին, գյուղական վայրերի մարդկանց, ովքեր նույնիսկ չգիտեն, թե ինչ տեսք ունի գրախանութը»[37][38]:

The New York Times-ը իր խմբագրական սյունակում հրապարակել է գրքի դրական ակնարկ։ Audubon Magazine-ում հրապարակվել են «Լուռ գարուն»-ից հատվածներ: Միևնույն ժամանակ, 1962 թվականի հուլիսին և օգոստոսին լայնորեն հայտնի դարձավ թալիդոմիդի ազդեցությունը, դեղամիջոց, որն ի սկզբանե համարվում էր հղի կանանց համար անվտանգ հանգստացնող, բայց հանգեցրեց բնածին արատներով երեխաների ծնունդին: Ռեյչել Քարսոնին համեմատում են Ֆրենսիս Քելսիի՝ Food and Drug Administration (FDA)-ի փորձագետի հետ, որն արգելափակել է դեղամիջոցի վաճառքը Միացյալ Նահանգներում[39]:

1962 թվականի սեպտեմբերի 27-ին լույս տեսած գրքի հրապարակմանը նախորդող շաբաթների ընթացքում գիրքը զգալի հակազդեցություն առաջացրեց քիմիական արդյունաբերության կողմից։ Առաջին քննադատների թվում էին DuPont-ը, որն արտադրում էր դուստի և 2,4-դիքլորֆենօքսաքացախաթթվի մեծ մասը, և Velsicol Chemical Corporation-ը, այնուհետև քլորդանի և հեպտաքլորի միակ արտադրողը: DuPont-ը ծավալուն զեկույց է հրապարակել մամուլում գրքի հանրաճանաչության և հասարակական կարծիքի վրա այդ հրապարակումների ակնկալվող ազդեցության մասին: Velsicol Chemical Corporation-ը սպառնացել է դատի տալ Houghton Mifflin-ին, եթե The New Yorker-ում և Audubon Magazine-ում չչեղարկվի գրքից հատվածների նախատեսված հրապարակումը: Քիմիական արդյունաբերության ներկայացուցիչներն ու լոբբիստները բազմաթիվ բողոքներ և հայտարարություններ են ներկայացրել, որոնցից մի քանիսն անանուն են: Սակայն Քարսոնին պաշտպանող փաստաբանները և հրատարակիչները պատրաստ էին դրան, տեղի ունեցավ հրատարակությունը, իսկ հետո հրատարակվեց ամբողջական գիրքը՝ Ուիլյամ Դուգլասի առաջաբանով[40]։

Գրքի ամենաագրեսիվ քննադատներն էին կենսաքիմիկոս Ռոբերտ Ուայթ-Սթիվենսը American Cyanamid-ից և քիմիկոս Թոմաս Հ. Ջուկսը, նախկինում նույն ընկերությունից[41]: Ուայթ-Սթիվենսը գրել է, որ «Եթե մարդը հետևի միսս Քարսոնի ուսմունքներին, մենք կվերադառնանք մութ դարեր, և միջատները, հիվանդությունները և մակաբույծները կրկին կժառանգեն երկիրը»: Այլ քննադատներ մատնանշում էին Քարսոնի անհատականության գծերը և ծովային կենսաբանության իմացությունը, սակայն կենսաքիմիայի մասին նրա ըմբռնումը շատ ավելի թույլ էր[42]: Հաղորդվում է, որ ԱՄՆ գյուղատնտեսության նախկին նախարար Էզրա Թաֆտ Բենսոնը նամակում գրել է ԱՄՆ նախկին նախագահ Դուայթ Էյզենհաուերին, որ Ռեյչել Քարսոնը «հավանաբար կոմունիստ էր», քանի որ նա ամուսնացած չէր, չնայած իր գրավչությանը [43]:

Շատ քննադատներ բազմիցս պնդել են, որ Քարսոնը կոչ է անում ամբողջովին արգելել բոլոր թունաքիմիկատները, թեև նա հասկացրել է, որ աջակցում է էկոլոգիապես վտանգավոր քիմիական նյութերի հանդեպ զգույշ և պատասխանատու վերաբերմունքին[44]: Դուստին նվիրված «Լուռ գարուն» բաժնում նա խորհուրդ տվեց ցողել այն խնայողաբար՝ նյութի տարածումից և քիմիական նյութին դիմացկուն վնասատուների առաջացումից խուսափելու համար[45]։ Մարկ Համիլթոն Լայթլը պնդում է, որ Քարսոնը գրել է գիրքը «միայն աղմուկ հանելու համար՝ կասկածի տակ դնելով գիտական ​​և տեխնոլոգիական առաջընթացի պարադիգմը, որը սահմանում է հետպատերազմյան ամերիկյան մշակույթը»[30]։

Գիտական ​​հանրությունը ընդհանուր առմամբ աջակցել է Քարսոնին: Նրան աջակցել են հայտնի գիտնականներ, այդ թվում՝ Հերման Ջոզեֆ Մյուլերը, Լորեն Էյսլին, Կլարենս Քոթամը և Ֆրենկ Էդվին Էգլերը:

Քիմիական արդյունաբերության կողմնակիցների կողմից Քարսոնի դեմ քարոզչական արշավը անարդյունավետ էր, քանի որ վեճը և բանավեճը միայն բարձրացրեցին թունաքիմիկատների օգտագործման վտանգների մասին հանրային իրազեկությունը: Գիրքը ադապտացվել է «Ռեյչել Քարսոնի լուռ գարունը» հեռուստահաղորդման մեջ, որն առաջին անգամ հեռարձակվել է 1963 թվականի ապրիլի 3-ին և դարձել ամենահայտնին CBS Reports-ից հետո։ Ծրագրում ներառված էին հատվածներ հեղինակի ընթերցած գրքից, ինչպես նաև հարցազրույցներ այլ փորձագետների, հիմնականում քննադատների, այդ թվում՝ Ուայթ-Սթիվենսի հետ։ Կենսագիր Լինդա Լիրի խոսքերով՝ «դոկտոր Ռոբերտ Ուայթ-Սթիվենսի՝ սպիտակ լաբորատոր հագուստով, բարձր ձայնով և վայրի աչքերով այդ մարդու ներկայությամբ, Քարսոնը նման էր հիստերիկ տագնապահարի, ինչպես փորձում էին ներկայացնել նրա քննադատները[46]։ Այնուամենայնիվ, ծրագրի 10-50 միլիոն դիտողների ճնշող մեծամասնությունը աջակցում էր Քարսոնին: Ծրագրի թողարկումից կարճ ժամանակ անց ԱՄՆ Կոնգրեսը հրապարակեց թունաքիմիկատների վտանգի մասին մեկնաբանություն, իսկ Նախագահի գիտության խորհրդատվական կոմիտեն հրապարակեց զեկույց այդ թեմայի վերաբերյալ[47]: Մեկ տարվա ընթացքում Քարսոնի և նրա գրքի դեմ արշավը հետզհետե մարեց[48][49]։

1963 թվականի գարունը նշանավորվեց Ռեյչել Քարսոնի վերջին հրապարակային ելույթներից մեկով։ Նա վկայություն է տվել Նախագահ Ջոն Ֆ. Քենեդիի և Նախագահի Գիտության Խորհրդատվական կոմիտեի առջև, որը զեկույց է հրապարակել 1963 թվականի մայիսի 15-ին՝ ընդհանուր առմամբ աջակցելով Քարսոնի հետազոտության արդյունքներին և եզրակացություններին[50]։ Այս զեկույցից հետո Քարսոնը նաև ցուցմունք է տվել ԱՄՆ Սենատի ենթահանձնաժողովի առջև՝ խնդրին անդրադառնալու առաջարկություններով: Այդ ժամանակ նա շատ հայտնի էր դարձել և հարյուրավոր հրավերներ էր ստացել տարբեր վայրերում դասախոսություններ կարդալու համար, բայց նա չկարողացավ ընդունել դրանցից շատերը՝ իր առողջեւթյան կտրուկ վատթարացման պատճառով: Քարսոնն այլևս չէր կարողանում շատ խոսել, բայց նա հայտնվեց The Today Show-ում և նրա պատվին կազմակերպված ընթրիքի ժամանակ: Միայն իր կյանքի վերջում էր, որ Քարսոնը ստացավ այն համբավն ու պարգևները, որոնց արժանի էր, ներառյալ Ազգային Օդյուբոնի մեդալը, Ամերիկյան աշխարհագրական ընկերության Կալումի մեդալը և Արվեստների և գրականության ամերիկյան ակադեմիային անդամակցությունը[51]։

Գրքի թարգմանված հրատարակությունները

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում իր առաջին անգլալեզու հրատարակությունից մի քանի տարվա ընթացքում «Լուռ գարունը» լույս տեսավ մի քանի այլ երկրներում և լեզուներով: Այն առաջին անգամ հրատարակվել է գերմաներեն 1963 թվականին՝ Der stumme Frühling վերնագրով, և հետագայում մի քանի անգամ վերահրատարակվել է[52]։

1963 թվականին գիրքը լույս է տեսել ֆրանսերեն «Le printemps silencieux» վերնագրով[53]։

«Լուռ գարունը» ռուսերեն լույս է տեսել 1965 թվականին[54]։

«Լուռ գարունը» լույս է տեսել նաև իտալերեն (Primavera silenziosa)[55] և իսպաներեն (Primavera silenciosa)[56]։

Գրքի ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բնապահպանության վերելքը և շրջակա միջավայրի պահպանության գործակալության ստեղծումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռեյչել Քարսոնի աշխատանքը էական ազդեցություն է ունեցել բնապահպանական շարժման զարգացման վրա. 1960-ականներին «Լուռ գարունը» դարձավ նրա համար միավորող գործոն: Քարսոնի աշակերտ, բնապահպան ինժեներ Հ.Պատրիսիա Հայնեսի կարծիքով՝ «Լուռ գարունը փոխեց ուժերի հավասարակշռությունը աշխարհում։ «Այժմ ոչ ոք չի կարող այդքան հեշտությամբ պնդել, որ շրջակա միջավայրի աղտոտումը առաջընթացի անհրաժեշտ ներքևն է»[57]։

Քարսոնի հետազոտությունները և հասարակական ակտիվությունը նպաստեցին խորը էկոլոգիայի գաղափարների առաջացմանը և բնապահպանական սոցիալական շարժման զարգացմանը 1960-ական թվականներին և դրանից հետո, ինչպես նաև էկոֆեմինիզմի և ֆեմինիստ գիտնականների աճին[58]։

«Լուռ գարուն»-ն իր ամենաուղղակի ազդեցությունն ունեցավ ԱՄՆ-ում դուստի օգտագործումն արգելող շարժման վրա: Հետագայում այլ երկրներում հայտնվեցին դուստի օգտագործումն արգելելու կամ սահմանափակելու հասարակական նախաձեռնություններ։ 1967 թվականին Շրջակա միջավայրի պաշտպանության հիմնադրամի ստեղծումը նշանակալի իրադարձություն էր դուստի դեմ արշավում։ Կազմակերպությունը դատական ​​հայցեր է ներկայացրել ԱՄՆ կառավարության դեմ՝ պաշտպանելու քաղաքացիների իրավունքները մաքուր շրջակա միջավայրի նկատմամբ՝ բերելով Քարսոնի նման բազմաթիվ փաստարկներ: 1972 թվականին Շրջակա միջավայրի պաշտպանության հիմնադրամը և մի քանի այլ ակտիվիստական ​​խմբեր հասան հաջողության՝ ԱՄՆ-ում դուստի օգտագործման փուլային արգելքին (բացառությամբ արտակարգ իրավիճակների)[59]։

Բնապահպանության և դուստի օգտագործման սահմանափակումների քննադատություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քարսոնը և բնապահպանական շարժումը շարունակում են քննադատության ենթարկվել իրենց աշխատանքի համար: Քննադատներն ասում են, որ թունաքիմիկատների և հատկապես դուստի սահմանափակումները հանգեցրել են տասնյակ միլիոնավոր անհարկի մահերի և դժվարություններ են ստեղծել գյուղատնտեսության համար։ Դրանով նրանք անուղղակիորեն ենթադրում են, որ Ռեյչել Քարսոնը առաջացրել է դուստի օգտագործման սահմանափակումները[60][61][62]։ ԱՀԿ-ի նախկին գիտնական Սոկրատիս Լիցիոսը քննադատների փաստարկները վրդովեցուցիչ է համարում։ Մեյ Բերենբաումը՝ Իլինոյսի համալսարանի միջատաբանը, ասում է, որ «բնապահպաններին, ովքեր դեմ են դուստին Հիտլերից ավելի շատ մահեր պատճառելու համար մեղադրելն անպատասխանատու է»[63][64][65]։

2000-ական թվականներին դուստի արգելքի քննադատությունն ուժեղացավ[66][67]: 2009 թվականին Competitive Enterprise Institute-ի ազատական ​​վերլուծական կենտրոնը ստեղծեց մի կայք, որը պնդում էր, որ «միլիոնավոր մարդիկ ամբողջ աշխարհում տառապում են ցավոտ և հաճախ մահացու մալարիայով, քանի որ մեկ մարդ կեղծ ահազանգ է բարձրացրել: Այդ մարդը Ռեյչել Քարսոնն է»[67][68]։

2012 թվականին, «Լուռ գարուն»-ի հիսունամյակին, Ռոբ Դանի ակնարկային հոդվածը[69] հրապարակվեց Nature ամսագրում՝ ի պատասխան Էնթոնի Թրեվավասի նամակի: Էնթոնի Թրեվավասը նշում է, որ ըստ գնահատումների՝ 60-80 միլիոն մարդ մահացել է «առաջացած անհիմն մտավախությունների հետևանքով»[70]։

Կենսագիր Համիլթոն Լիթլը նման գնահատականներն անիրատեսական է համարում, նույնիսկ եթե Քարսոնին կարելի է «մեղադրել» այն փաստի համար, որ դուստի օգտագործումը կտրուկ սահմանափակվել է օրենքով ամբողջ աշխարհում[71]: Ըստ Ջոն Քիգինի և Թիմ Լամբերտի՝ Կարսոնի քննադատների փաստարկները հեշտությամբ հերքվում են։ Դուստի օգտագործումը մալարիայի մոծակների դեմ պայքարելու համար երբեք արգելված չի եղել. 1972 թվականին դուստի միայն գյուղատնտեսական օգտագործումն արգելվեց և միայն ԱՄՆ-ում[72][73]։

«Ստոկհոլմի Կոնվենցիան կայուն օրգանական աղտոտիչների մասին», որը ստորագրվել է 2001 թվականին, արգելում է դուստի և այլ քլորօրգանական թունաքիմիկատների օգտագործումը, սակայն բացառություն է կազմում մալարիայի դեմ պայքարում դուստի օգտագործման համար, քանի դեռ մատչելի այլընտրանքներ չեն գտնվել[66]։ Բայց նույնիսկ մալարիային հակված զարգացող երկրներում, ինչպիսին է Շրի Լանկան, 1970-ական և 1980-ական թվականներին դադարեցվեց դուստի լայնածավալ օգտագործումը մալարիայի մոծակների դեմ, ոչ թե այն պատճառով, որ կառավարությունն արգելեց այն, այլ, որովհետև մոծակները դիմադրողականություն էին ձեռք բերում, և այս միջատասպանը կորցրեց արդյունավետությունը[66]: Շատ կարճ վերարտադրողական ցիկլի և միջատների հսկայական պտղաբերության շնորհիվ թունաքիմիկատների նկատմամբ ամենադիմացկուն տեակները գոյատևում են և ծնում սերունդներ, որոնք կրում են նույն գենետիկական հատկությունները, որոնք համեմատաբար արագ բազմանում են: Գյուղատնտեսական վնասատուները միջատասպանների նկատմամբ դիմադրողականություն են զարգացնում մոտավորապես 7-10 տարում[74]:

Որոշ փորձագետներ պնդում են, որ գյուղատնտեսության մեջ դուստի օգտագործման դադարեցումը նույնիսկ մեծացրել է դրա արդյունավետությունը մալարիայի մոծակների դեմ: Նույնիսկ դուստի պաշտպան Ամիր Աթթարանը կարծում է, որ 2004 թվայանին Ստոկհոլմի կոնվենցիան ուժի մեջ մտնելուց հետո, որը սահմանափակեց դուստի օգտագործումը հիվանդության տարածողների դեմ պայքարում, դիմացկուն միջատների ընտրությունն սկսել է ավելի դանդաղ կատարվել, քան նախկինում[75]:

Ժառանգություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Լուռ գարունը» բազմիցս դասվել է քսաներորդ դարի լավագույն ոչ գեղարվեստական ​​գրքերի շարքում: Այն զբաղեցրել է հինգերորդ տեղը ժամանակակից գրադարանի 100 լավագույն ոչ գեղարվեստական ​​գրականության մեջ և 78-րդը՝ National Review-ի 20-րդ դարի լավագույն գրքերի ցանկում[76]։

2006 թվականին «Լուռ գարունը» Discover ամսագրի կողմից ճանաչվել է բոլոր ժամանակների 25 լավագույն գիտական ​​գրքերից մեկը[77]

1996 թվականին հրատարակվեց շարունակություն՝ «Լուռ գարունից այն կողմ», որը գրվել է Հ.Ֆ. վան Էմդենի և Դեյվիդ Պիկալի կողմից[78][79]:

Գրքի 50-ամյակի կապակցությամբ ամերիկացի կոմպոզիտոր Սթիվեն Ստակին գրել է համանուն սիմֆոնիկ պոեմ, որն առաջին անգամ հրապարակայնորեն հնչել է Պիտսբուրգում 2012 թվականի փետրվարի 17-ին, Պիտսբուրգի սիմֆոնիկ նվագախմբի կողմից՝ Մանֆրեդ Հոնեկի ղեկավարությամբ[80][81][82].

Բնագետ Դեյվիդ Աթենբորոն նշել է, որ «Լուռ գարունն» այնքան փոխեց գիտական ​​աշխարհը, որ այն կարելի է համեմատել Չարլզ Դարվինի «Տեսակների ծագումը» աշխատության հետ[83]:

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. McLaughlin, Dorothy. «Fooling with Nature: Silent Spring Revisited». Frontline (անգլերեն). PBS. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-03-10-ին. Վերցված է 2010-08-24-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  2. «DDT» (անգլերեն). United States Environmental Protection Agency. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-22-ին. Վերցված է 2007-11-04-ին.
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 Paull, John The Rachel Carson Letters and the Making of Silent Spring(անգլ.) // Sage Open. — 2013. — № 3. — С. 1—12. — doi:10.1177/2158244013494861 Архивировано из первоисточника 3 նոյեմբերի 2013.
  4. Josie Glausiusz. (2007), Better Planet: Can A Maligned Pesticide Save Lives? Discover Magazine. Page 34.
  5. Lear 1997, Ch. 14
  6. Murphy 2005, Ch. 1
  7. «Obituary of Marjorie Spock» (անգլերեն). Ellsworthmaine.com. 2008-01-30. Վերցված է 2009-03-16-ին.(չաշխատող հղում)
  8. Greene, Jennifer Obituary for Marjorie Spock(անգլ.) // Newsletter of the Portland Branch of Anthroposophical Society in Portland, Oregon. — 2008. — Т. 4.2. — С. 7. Архивировано из первоисточника 29 օգոստոսի 2015. «Архивированная копия» (PDF) (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015-08-29-ին. Վերցված է 2016-04-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  9. Matthiessen, Peter Courage for the Earth: Writers, Scientists, and Activists Celebrate the Life and Writing of Rachel Carson. — Կաղապար:Нп3, 2007. — С. 135. — ISBN 0-618-87276-0
  10. 10,0 10,1 Himaras, Eleni (2007-05-26). «Rachel's Legacy – Rachel Carson's groundbreaking 'Silent Spring'». The Patriot Ledger (անգլերեն). Quincy, MA.
  11. Wishart, Adam One in Three: A Son's Journey Into the History and Science of Cancer. — New York, NY: Կաղապար:Нп3, 2007. — С. 82. — ISBN 0-8021-1840-2
  12. Hynes, H. Patricia (1992-09-10). «PERSPECTIVE ON THE ENVIRONMENT Unfinished Business: 'Silent Spring' On the 30th anniversary of Rachel Carson's indictment of DDT, pesticides still threaten human life». Los Angeles Times (անգլերեն). էջ 7 (Metro Section).
  13. Lear 1997, էջեր. 312–317
  14. Lear 1997, էջեր. 317–327
  15. Lear, 1997, էջեր 327–336
  16. a gold mine of information
  17. I feel guilty about the mass of your material I have here
  18. Carson, R. MS typewritten letter: Dear Miss Spock; 12/8/1958. — New Haven, CT: Beinecke Rare Book and Manuscript Library, 1958c. — (Yale Collection of American Literature).
  19. Paull, John The Rachel Carson Letters and the Making of Silent Spring(անգլ.) // Sage Open 3. — 2013. — № 3. — doi:10.1177/2158244013494861
  20. Carson, R. MS typewritten letter: Dear Mrs. Spock; 26/3/1958 (1 p.). — New Haven, CT: Beinecke Rare Book and Manuscript Library, 1958f. — (Yale Collection of American Literature,).
  21. Lear, 1997, էջեր 342–346
  22. 22,0 22,1 Lear, 1997, էջեր 358–361
  23. financial inducements behind certain pesticide programs.
  24. Lear, 1997, էջեր 355–58
  25. Lear, 1997, էջեր 360–368
  26. Lear, 1997, էջեր 372–373
  27. Lear, 1997, էջեր 376–377
  28. Coates, Peter A. The Strange Stillness of the Past: Toward an Environmental History of Sound and Noise(անգլ.) // Environmental History : journal. — 2005. — Т. 10. — № 4. Архивировано из первоисточника 16 հուլիսի 2007. «Архивированная копия» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2007-07-16-ին. Վերցված է 2016-04-20-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  29. Lear, 1997, էջեր 390–397
  30. 30,0 30,1 Lytle 2007, էջեր. 166–7
  31. Lytle 2007, էջեր. 166–172
  32. Carson 1962, էջեր. 225
  33. Lytle 2007, էջեր. 169, 173
  34. Carson 1962, էջեր. 266
  35. Lear 1997, էջեր. 397–400
  36. Lear 1997, էջեր. 375, 377, 400–7. Douglas’s dissenting opinion on the rejection of the case, Robert Cushman Murphy et al., v. Butler et al., from the Second Circuit Court of Appeals, is from March 28, 1960.
  37. անգլ.՝ carry it to farms and hamlets all over that country that don't know what a bookstore looks likeԿաղապար:Mdashmuch less The New Yorker.
  38. Lear 1997, էջեր. 407–8. Quotation (p. 408) from a June 13, 1962 letter from Carson to Dorothy Freeman.
  39. Lear 1997, էջեր. 409–413
  40. Lear 1997, էջեր. 412–420
  41. Lear 1997, էջեր. 433–4
  42. Quoted in Lear 1997, էջ. 434
  43. Lear 1997, էջեր. 429–430 Benson’s supposed comments were widely repeated at the time, but have not been directly confirmed.
  44. Murphy 2005, էջեր. 9
  45. Carson, Silent Spring, 275
  46. Lear 1997, էջեր. 437–449
  47. Lear 1997, էջեր. 449–450
  48. The Time 100: Scientists and Thinkers Արխիվացված 2009-06-13 Wayback Machine, accessed September 23, 2007
  49. Lear 1997, էջ. 461
  50. «2003 National Women's History Month Honorees: Rachel Carson» (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2005-12-08-ին. Վերցված է 2014-12-04-ին.
  51. Lear 1997, էջեր. 451–461, 469–473
  52. 1963: Bertelsmann Verlagsgruppe, with an afterword written by Theo Löbsack. 2nd ed. in 1964: Biederstein Verlag ; 3rd ed. 1965: Büchergilde Gutenberg. 1968: first paperback edition (dtv).
  53. Plon ed.
  54. Карсон, 1965
  55. Feltrinelli, 2 edizione, YYYY
  56. Editorial Crítica, 2010, ISBN 978-8498920918
  57. Hynes 1989, էջ. 3
  58. Hynes 1989, էջեր. 8–9
  59. Hynes 1989, էջեր. 46–7
  60. Lytle 2007, էջ. 217
  61. Baum, Rudy M. Rachel Carson(անգլ.) // Կաղապար:Нп3 : journal. — American Chemical Society, 2007. — Т. 85. — № 23. — С. 5.
  62. Examples of recent criticism include:
    (a) Rich Karlgaard, «But Her Heart Was Good Արխիվացված 2017-09-29 Wayback Machine», Forbes.com, May 18, 2007. Accessed September 23, 2007.
    (b) Keith Lockitch, «Rachel Carson’s Genocide Արխիվացված 2011-06-22 Wayback Machine», Capitalism Magazine, May 23, 2007. Accessed May 24, 2007
    (c) Paul Driessen, «Forty Years of Perverse 'Responsibility,'», The Washington Times, April 29, 2007. Accessed May 30, 2007.
    (d) Iain Murray, «Silent Alarmism: A Centennial We Could Do Without Արխիվացված 2007-11-21 Wayback Machine», National Review, May 31, 2007. Accessed May 31, 2007.
  63. Weir, Kirsten (2007-06-29). «Rachel Carson's birthday bashing» (անգլերեն). Salon.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2008-04-15-ին. Վերցված է 2007-07-01-ին.
  64. Sarvana, Adam (2009-05-28). «Bate and Switch: How a free-market magician manipulated two decades of environmental science» (անգլերեն). Natural Resources New Service. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-05-24-ին. Վերցված է 2009-06-02-ին.
  65. Gutstein, Donald Not a Conspiracy Theory: How Business Propaganda Hijacks Democracy. — Կաղապար:Нп3, 2009. — ISBN 978-1-55470-191-9. Relevant excerpt at Gutstein, Donald (2010-01-22). «Inside the DDT Propaganda Machine» (անգլերեն). The Tyee. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-01-25-ին. Վերցված է 2010-01-22-ին.
  66. 66,0 66,1 66,2 John Quiggin, Tim Lambert Rehabilitating Carson(անգլ.) // Prospect. — 2008. — № 146. Архивировано из первоисточника 12 մայիսի 2012.
  67. 67,0 67,1 Erik M. Conway, Naomi Oreskes, Merchants of Doubt, 2010, p.217
  68. Souder, William (2012-09-04). «Rachel Carson Didn't Kill Millions of Africans». Slate (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014-04-22-ին. Վերցված է 2014-03-30-ին.
  69. Dunn R. In retrospect: Silent Spring(անգլ.) // Nature : journal. — 2012. — Т. 485. — № 7400. — С. 578—579. — doi:10.1038/485578a Архивировано из первоисточника 26 ապրիլի 2017.
  70. Trewavas, T., Leaver, C., Ames, B., Lachmann, P., Tren, R., Meiners, R., Miller, H.I. Environment: Carson no 'beacon of reason' on DDT(անգլ.) // Nature : journal. — 2012. — Т. 486. — № 7404. — С. 473. — doi:10.1038/486473a Архивировано из первоисточника 30 ապրիլի 2016.
  71. Lytle 2007, էջեր. 220–8
  72. «Malaria Prevention and Control» (անգլերեն). East African Community Health. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-01-08-ին.
  73. Erik M. Conway, Naomi Oreskes, Merchants of Doubt, 2010, p.226
  74. Erik M. Conway, Naomi Oreskes, Merchants of Doubt, 2010, p.223-4
  75. Malaria Foundation International Արխիվացված 2010-11-26 Wayback Machine. Retrieved March 15, 2006.
  76. «The 100 Best Non-Fiction Books of the Century» Արխիվացված 2016-01-27 Wayback Machine. National Review. Retrieved January 19, 2016.
  77. 25 Greatest Science Books of All Time(անգլ.) // Discover : magazine. — 2006. Архивировано из первоисточника 29 հունվարի 2009.
  78. Beyond silent spring: integrated pest management and chemical safety / Peakall, David B.; Van Emden, Helmut Fritz. — London: Chapman & Hall, 1996. — ISBN 0-412-72810-9
  79. Richards H. Beyond Silent Spring: Integrated Pest Management and Chemical Safety. Edited by H.F. van Emden and D.B. Peakall(անգլ.) // Integrated Pest Management Reviews : journal. — 1999. — Т. 4. — № 3. — С. 269—270. — doi:10.1023/A:1009686508200(չաշխատող հղում)
  80. Druckenbrod, Andrew (2012-02-18). «PSO takes hard look at turmoil, both environmental and human». Pittsburgh Post-Gazette (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2015-05-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  81. Kanny, Mark (2012-02-18). «Offerings of 'Silent Spring,' venerated material excel». Pittsburgh Tribune-Review (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-18-ին. Վերցված է 2015-05-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  82. Kozinn, Allan (2012-02-27). «Capping Off Prokofiev With 'New York, New York'». The New York Times (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-19-ին. Վերցված է 2015-05-11-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  83. Thomsen, Simon (2014-01-09). «Sir David Attenborough Did A Reddit Q&A: Worst Thing He's Seen? Chimps Killing Monkeys». Business Insider Australia (անգլերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-06-ին. Վերցված է 2016-03-01-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]