Jump to content

Լայմ (միրգ)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լայմ (միրգ)
Common name Խմբագրել Wikidata
Ենթակատեգորիամիրգ, hesperidium, citrus fruit Խմբագրել Wikidata
Գույնlime Խմբագրել Wikidata
Water footprint642 cubic metre per ton Խմբագրել Wikidata
Էներգետիկ արժեք30 կալորիա Խմբագրել Wikidata
Natural product of taxonCitrus ×latifolia, Լայմ, Citrus hystrix, Citrus glauca Խմբագրել Wikidata
Պարսկական լայմի պտուղը և ծաղիկը (Citrus × latifolia)
Մակրուտ լայմ

Լայմ, ցիտրուսային միրգ, որը սովորաբար կլոր է։ Լայմը կանաչ գույնի, 3-6 սմ տրամագծով պտուղ է, որը պարունակում է թթվային հյութի վեզիկուլներ[1]։

Գոյություն ունեն ցիտրուսային ծառերի մի քանի տեսակներ, որոնց պտուղները կոչվում են լայմ, այդ թվում՝ առանցքային լայմը (Citrus aurantifolia), պարսկական լայմը, կաֆիր լայմը, մատային լայմը, արյունալի լայմը և անապատային լայմը։ Լայմը հարուստ է վիտամին C-ով։ Այն թթու է, և հաճախ օգտագործվում է սննդի և խմիչքի համն ընդգծելու համար։ Լայմը աճեցնում են ամբողջ տարի[2]։ «Լայմ» կոչվող պտուղներով բույսերը տարբեր գենետիկական ծագում ունեն։ Լայմերը մոնոֆիլետիկ խումբ չեն կազմում[3]։

Բույսեր,որոնք հայտնի են «Լայմ» անունով

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դժվար է ասել, թե կոնկրետ որ տեսակի մրգերն են կոչվում լայմ՝ տարբեր անգլիախոս երկրներում (այդպես է նաև եվրոպական այլ լեզուներում օգտագործվող համանունների դեպքում)։ Ցիտրուսների մեծ մասը պատկանում է լայմի ընտանիքին։ Վերջերս գենետիկական ուսումնասիրությունները սկսել են բացահայտել ցեղի կառուցվածքը։ Սերմերով աճեցվող տեսակների մեծ մասն իրականում հիբրիդներ են, որոնք ստացել են կիտրոնից, մանդարինից, պոմելոյից և լայմի բազմաթիվ տեսակներից։

Ծառատեսակները, որոնք Բրիտանիայում հայտնի են որպես լայմի ծառեր, անգլերենի այլ բարբառներով կոչվում են լորենի կամ բասփուդ, լայնատերև բույսեր են, որոնք կապ չունեն ցիտրուսային մրգերի հետ։

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Lime (and lemon) production, 2022
Country millions of tonnes
{{{2}}} Հնդկաստան 3.8
{{{2}}} Մեքսիկա 3.1
{{{2}}} Չինաստան 2.6
{{{2}}} Արգենտինա 1.8
{{{2}}} Բրազիլիա 1.6
{{{2}}} Թուրքիա 1.3
World 21.5
* includes limes and lemons reported to FAOSTAT
Source: FAOSTAT of the United Nations[7]

Ցիտրուսային բույսերի տեսակների և հիբրիդների մեծ մասը, որոնք կոչվում են «լայմեր», տարբեր ծագում ունեն արևադարձային Հարավարևելյան Ասիայում և Հարավային Ասիայում։ Դրանք տարածվել են ամբողջ աշխարհում՝ արևտրի և միգրացիայի միջոցով։ Մակրուտ լայմը ամենահին ցիտրուսային մրգերից մեկն է, որը մարդկանց միջոցով տարածվել է աշխարհով մեկ։ Դրանք տարածվել են Միկրոնեզիայում և Պոլինեզիայում՝ Ավստրոնեզիայի ընդարձակման շնորհիվ (մ.թ.ա 3000–1500)[8]։ Դրանք հետագայում տարածվեցին նաև Մերձավոր Արևելքում և Միջերկրական ծովի տարածաշրջանում՝ համեմունքների և խունկի առևտրի միջոցով (մ.թ.ա.1200)[1][9]:

19-րդ դարում կարմրախտի կանխարգելման համար բրիտանացի նավաստիներին օրական ցիտրուսներ էին բաժանում, օրինակ՝ կիտրոն, իսկ ավելի ուշ՝ լայմ[10]։ Ցիտրուսների օգտագործումն ի սկզբանե ռազմական գաղտնիք էր, քանի որ կարմրախտը նավատորմի պատուհասն էր, և երկար ժամանակ ծովում մնալու ունակությունը, առանց վարակվելու, մեծ օգուտ էր զինվորականների համար։ Բրիտանացի նավաստիներն այսպիսով ստացել են «լայմ» մականունը՝ լայմի օգտագործման պատճառով։

Արտադրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2022 թվականին լայմի համաշխարհային արտադրությունը (համակցված կիտրոնի հետ հաշվետվության համար) կազմել է 21.5 միլիոն տոննա,որոնց որպես հիմնական արտադրողներ, գլխավորում են Հնդկաստանը, Մեքսիկան և Չինաստանը։

Օգտագործումը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խոհանոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լայմ

Լայմն իր մեջ պարունակում է ավելի շատ շաքար և թթվային նյութեր քան կիտրոնը[1]։ Լայմի հյութը կարելի է քամել թարմ լայմերից կամ գնել շշերի մեջ՝ ինչպես քաղցր այնպես էլ ոչ քաղցր տարբերակներով։ Լայմի հյութն օգտագործվում է կրաքարի պատրաստման մեջ, ինչպես մաև շատ կոկտեյլներ պատրաստելիս։

Լայմը հնդկական խոհանոցի անբաժանելի մասն է, հատկապես՝ Հարավային Հնդկաստանում։ Կերալայում Օման Սադհյան սովորաբար օգտագործում է լայմ կամ կիտրոն։ Լայմերի հնդկական այլ պատրաստուկներ ներառում են քաղցր լայմ կամ լայմի չատնի։

Խոհարարության մեջ լայմը գնահատվում է իր թթվայնությամբ և բույրով։ Այն մեքսիկական, վիետնամական և թայական ուտեստների բաղադրիչն է։ Լայմով ապուրը ավանդական ուտեստ է Մեքսիկայի Յուկատան նահանգում։ Այն նաև օգտագործվում է սևիչե պատրաստելիս իր թթվայնության համար։ Գուակամոլի որոշ բաղադրատոմսեր պահանջում են լայմի հյութ։

Չորացրած լայմը (սև լայմ կամ լիմու) օգտագործվում է որպես բուրավետիչ պարսկական և իրաքյան խոհանոցներում։ Ինչպես նաև օգտագործվում է արաբական բաղարաթի (կաբսա կամ քեբսա) պատրաստելիս։

Key lime-ը բորմունք է հաղորդում ամերիկյան աղանդերին, որը հայտի է « Key lime pie » անունով։ Ավստրալիայում անապատային լայմն օգտագործվում է մարմելադ պատրաստելու համար։

Լայմը օգտագործում են որոշ բարձրակարգ կոկտեյլներ պատրաստելիս, որոնց հիմնական բաղադրիչը ջինն է, ինչպես՝ ջիննու տոնիկը, գիմլետը և Ռիկին։ Թարմ լայմի հյութն օգտագործում են նաև մարգարիտներ պատրաստելիս, չնայած այն երբեմն փոխարինում են կիտրոնի հյութով։ Այն նաև օգտագործվում է ռամ կոկտեյլներ պատրաստելիս, ինչպիսիք են՝ դայքիրին կամ ուրիշ արևադարձային ըմպելիքներ։

Լայմի շիճուկը և յուղը օգտագործվում են օգտագործում են օծանելիքներ և մաքրող միջոցներ պատրաստելու, ինչպես նաև արոմաթերապիայի համար։

Լայմի յուղ

Թարմ լայմի 88%-ը ջուր է 10%-ը ածխաջուր և 1%-ից պակաս ճարպ և սպիտակուց (աղյուսակ)։ Միայն վիտամին C-ի պարունակությունը օրական արժեքի (DV) 35 տոկոսի չափով 100 գ չափաբաժնի համար էական նշանակություն ունի սննդի համար, իսկ այլ սննդանյութերը առկա են ցածր քանակությամբ (աղյուսակ)։ Լայմը պարունակում է ավելի քիչ կիտրոնաթթու qան կիտրոնը (մոտ 47 գ/լ), թուրինջի հյութից գրեթե երկու անգամ ավելի շատ կիտրոնաթթու և նարնջի հյութի մեջ առկա կիտրոնաթթվից մոտ հինգ անգամ ավելի շատ[11]։

Լայմի կեղևը և միջուկը պարունակում են տարբեր ֆիտոքիմիկատներ, այդ թվում՝ պոլիֆենոլներ և տերպեններ[12]։

Թունավոր նյութեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լայմի կեղևի և հյութի հետ շփումից հետո ուլտրամանուշակագույն ճառագայթների ենթարկվելը կարող է հանգեցնել ֆիտոֆոտոդետերմատիտի[13][14][15], որը նաև կոչվում է ֆոտոդետերմին[16][17] կամ կրաքարի հիվանդություն[18] (չշփոթել Լայմի հիվանդության հետ)։ Կոկտեյլներ պատրաստելիս լայմի և ցիտրուսային այլ մրգերի հետ աշխատող բարմենները կարող են ձեռք բերել ֆիտոֆոտոդետերմին[19]։

Ապացուցված է, որ օրգանական քիմիական միացությունների դասը, որը կոչվում է ֆուրանոկումարին, մարդկանց մոտ առաջացնում է ֆիտոֆոտոդերմատիտ[20]։ Լայմը պարունակում է բազմաթիվ ֆուրանոկումարինային միացություններ, այդ թվում՝ լիմետին (ցիտրոֆեն), բերգապտեն, իզոպիմպինելին, քսանթոտոքսին (մետոքսալեն), և պսորալեն[21][22]։ Բերգապտենը, ըստ երևույթին, ֆուրանոկումարինային միացություն է, որը պատասխանատու է կրաքարի կողմից առաջացրած ֆիտոֆոտոդերմատիտի համար[21]։

Լայմի կեղևը պարունակում է ֆուրանոկումարինների ավելի բարձր կոնցենտրացիաներ, քան միջուկը[21][22]։ Ուստի լայմի կեղևը ավելի թունավոր է քան միջուկը։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 «Lime». Encyclopædia Britannica, Inc. 2016. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 16-ին.
  2. ↑ Rotter, Ben. «Fruit Data: Yield, Sugar, Acidity, Tannin». Improved Winemaking. Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 8-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
  3. ↑ «lime». The American Heritage Dictionary. Houghton Mifflin Harcourt Publishing Company. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ ապրիլի 11-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Plattner, Kristy (2014 թ․ սեպտեմբերի 26). «Fresh-Market Limes» (PDF). USDA Economic Research Service. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ ապրիլի 12-ին.
  5. ↑ Curk, Franck; Ancillo, Gema; Garcia-Lor, Andres; Luro, François; Perrier, Xavier; Jacquemoud-Collet, Jean-Pierre; Navarro, Luis; Ollitrault, Patrick (2014). «Next generation haplotyping to decipher nuclear genomic interspecific admixture in Citrus species: analysis of chromosome 2». BMC Genetics. 15: 152. doi:10.1186/s12863-014-0152-1. PMC 4302129. PMID 25544367.
  6. ↑ «Australian Blood Lime». homecitrusgrowers.co.uk. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 31-ին.
  7. ↑ «Production of limes and lemons in 2022, Crops/Regions/World list/Production Quantity/Year (pick lists)». UN Food and Agriculture Organization, Corporate Statistical Database (FAOSTAT). 2024. Վերցված է 2024 թ․ մայիսի 29-ին.
  8. ↑ Blench, R.M. (2005). «Fruits and arboriculture in the Indo Pacific region». Bulletin of the Indo-Pacific Prehistory Association. 24: 31–50.
  9. ↑ Wu GA, Terol J, Ibanez V, López-García A, Pérez-Román E, Borredá C, Domingo C, Tadeo FR, Carbonell-Caballero J, Alonso R, Curk F, Du D, Ollitrault P, Roose ML, Dopazo J, Gmitter FG, Rokhsar DS, Talon M (2018 թ․ փետրվար). «Genomics of the origin and evolution of Citrus». Nature. 554 (7692): 311–316. Bibcode:2018Natur.554..311W. doi:10.1038/nature25447. hdl:20.500.11939/5741. PMID 29414943.
  10. ↑ Lewis, HE (1971 թ․ փետրվարի 3). «State of knowledge about scurvy». Proc. R. Soc. Med. 65 (1): 39–42. PMC 1644345. PMID 4552518.
  11. ↑ Penniston KL, Nakada SY, Holmes RP, Assimos DG (2008). «Quantitative Assessment of Citric Acid in Lemon Juice, Lime Juice, and Commercially-Available Fruit Juice Products». Journal of Endourology. 22 (3): 567–70. doi:10.1089/end.2007.0304. PMC 2637791. PMID 18290732.
  12. ↑ Loizzo MR, Tundis R, Bonesi M, Menichini F, De Luca D, Colica C, Menichini F (2012). «Evaluation of Citrus aurantifolia peel and leaves extracts for their chemical composition, antioxidant and anti-cholinesterase activities». J Sci Food Agric. 92 (15): 2960–67. Bibcode:2012JSFA...92.2960L. doi:10.1002/jsfa.5708. PMID 22589172.
  13. ↑ Gross, T. P.; Ratner, L.; de Rodriguez, O.; Farrel, K. P.; Israel, E. (1987). «An outbreak of phototoxic dermatitis due to limes». Am J Epidemiol. 125 (3): 509–514. doi:10.1093/oxfordjournals.aje.a114557. PMID 3812457.
  14. ↑ Kung, A. C.; Stephens, M. B.; Darling, T (2009). «Phytophotodermatitis: Bulla formation and hyperpigmentation during spring break» (PDF). Mil. Med. 174 (6): 657–661. doi:10.7205/MILMED-D-01-7208. PMID 19585784.
  15. ↑ Hankinson, Andrew; Lloyd, Benjamin; Alweis, Richard (2014). «Lime-induced phytophotodermatitis». J Community Hosp Intern Med Perspect. 4 (4): 25090. doi:10.3402/jchimp.v4.25090. PMC 4185147. PMID 25317269.
  16. ↑ Riahi, Ryan R.; Cohen, Philip R.; Robinson, Floyd W.; Gray, James M. (2009 թ․ հունիս). «What Caused The Rash On This Man's Wrist And Hand?». The Dermatologist. 11 (6).
  17. ↑ Abramowitz, Alan I.; Resnik, Kenneth S.; Cohen, Kenneth R. (1993). «Margarita Photodermatitis». New England Journal of Medicine. 328 (12): 891. doi:10.1056/NEJM199303253281220. PMID 8441448.
  18. ↑ Weber, Ian C; Davis, Charles P; Greeson, David M (1999). «Phytophotodermatitis: The other 'lime' disease». The Journal of Emergency Medicine. 17 (2): 235–237. doi:10.1016/s0736-4679(98)00159-0. ISSN 0736-4679. PMID 10195477.
  19. ↑ L. Kanerva (2000). Handbook of Occupational Dermatology. Springer. էջ 318. ISBN 978-3-540-64046-2. Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 21-ին.
  20. ↑ McGovern, Thomas W.; Barkley, Theodore M. (2000). «Botanical Dermatology». The Electronic Textbook of Dermatology. Internet Dermatology Society. 37 (5). Section Phytophotodermatitis. doi:10.1046/j.1365-4362.1998.00385.x. PMID 9620476. S2CID 221810453. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 29-ին.
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Nigg, H. N.; Nordby, H. E.; Beier, R. C.; Dillman, A.; Macias, C.; Hansen, R. C. (1993). «Phototoxic coumarins in limes» (PDF). Food Chem Toxicol. 31 (5): 331–35. doi:10.1016/0278-6915(93)90187-4. PMID 8505017.
  22. ↑ 22,0 22,1 Wagner, A. M.; Wu, J. J.; Hansen, R. C.; Nigg, H. N.; Beiere, R. C. (2002). «Bullous phytophotodermatitis associated with high natural concentrations of furanocoumarins in limes». Am J Contact Dermat. 13 (1): 10–14. doi:10.1053/ajcd.2002.29948. ISSN 0891-5849. PMID 11887098.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Լայմ (միրգ)» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լայմ_(միրգ)&oldid=10275373» էջից