Լակտոզային անտանելիություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լակտոզային անտանելիություն
Lactose Haworth.svg
Լակտոզը կազմված է երկու պարզ շաքարներից
Տեսակհիվանդություն և հիվանդության կարգ
ՊատճառԼակտոզան մարսելու թուլացած ունակություն (ժառանգական, բարակ աղու վնասում)[1]
Հիվանդության ախտանշաններՈրովայնային ցավ, փքվածություն, լուծ, մետեորիզմ, սրտխառնոց[1]
Բուժաքննությունhydrogen breath test?[2], fecal pH test?[2], արյան բիոքիմիական հետազոտություն, Բիոպսիա, Քրոմատագրաֆիա և գենետիկ թեստ
Բժշկական մասնագիտությունԳաստրոէնտերոլոգիա
ՀՄԴ-9271.3
ՀոմանիշներԼակտազային անբավարարություն, հիպոլակտազիա
ԱխտորոշումԼակտոզան սննդակարգից դուրս հանելուց հետո ախտանիշների բարելավում[1]
Տարբերակիչ ախտորոշումԳրգռված աղու համախտանիշ, ցելիակիա, աղիների բորբոքային հիվանդություններ, կաթի նկատմամբ ալերգիա[1]
ԲուժումՍննդակարգում լակտոզայի քանակի պակասեցում, լակտազային հավելումներ, հիմքում ընկած պատճառի բուժում[1]
ԲարդություններՎնաս չի հասցնում ստամոքսաղիքային համակարգին[3]
ՍկիզբըԿաթնային սնունդ ընդունելուց 30–120 րոպե հետո[1]
Հանդիպման հաճախականություն10% (Հյուսիսային Եվրոպա) to 95% (Ասիայի և Աֆրիկայի որոշ հատվախներ)[4]
Commons-logo.svg Lactose intolerance Վիքիպահեստում

Լակտոզային անտանելիություն, հիվանդագին վիճակ է, որի դեպքում դիտվում են ախտանիշներ կապված լակտոզայի մարսման անբավարարության հետ։ Լակտոզան շաքարի տեսակ է, որը հայտնաբերվում է կաթնամթերքում[1]։ Ախտահարման աստիճանը կախված է լակտոզայի քանակից, որը տանելի է եղել տվյալ մարդու կողմից մինչև ախտանիշների ի հայտ գալը[1]։ Ախտանիշներից են որովայնային ցավը, փքվածությունը, լուծը, մետեորիզմը և սրտխառնոցը[1]։ Այս ախտանիշները սովորաբար սկսվում են կաթնամթերք օգտագործելուց 30 րոպեից մինչև 2 ժամ հետո[1]։ Ծանրությունը պայմանավորված է կաթնամթերքի քանակով, որը տվյալ մարդը օգրտագործում է[1]։ Լակտոզային անտանելիությունը չի վնասում ստամոքսաղիքային համակարգը[3]։

Լակտոզային անտանելիություն զարգանում է բարակ աղիքներում գտնվող լակտազա ֆերմենտի անբավարարության պատճառով, որը քայքայում է լակտոզան և առաջացնում գլյուկոզ, գալակտոզ[4]։ Տարբերում են չորս տեսակներ՝ առաջնային, երկրորդային, զարգացումային և բնածին[1]։ Առաջնային լակտոզային անտանելիությունը առաջանում է տարիքի հետ լակտազայի քանակի պակասելու պատճառով[1]։ Երկրորդային լակտոզային անտանելիությունը առաջանում է բարակ աղու վնասումից, որը կարող է լինել ինֆեկցիաներից, ցելիակիայից, աղիների բորբոքային հիվանդություններից և այլ հիվանդություններից[1][5]։ Զարգացումային լակտոզային անտանելիությունը առաջանում է վաղ ծնված երեխաների մոտ և սովորաբար անցնում է կարճ ժամանակում[1]։ Բնածին լակտոզային անտանելիություն շատ հազվադեպ գենետիկ հիվանդություն է, որի դեպքում ի ծնե շատ քիչ է արտադրվում լակտազա[1]։

Ախտորոշումը հաստատվում է, եթե ախտանիշները վերանում են լակտոզան սննդակարգից հանելուց հետո[1]։ Այլ թեստերից են նաև ջրածնի շնչառական թեստը և կղանքի թթվայնության թեստը[1]։ Նման ախտանիշներով այլ հիվանդագին վիճակներից են գրգռված աղու համախտանիշը, ցելիակիան և աղիների բորբոքային հիվանդությունները[1]։ Լակտոզային անտանելիությունը տարբերվում է կաթնային ալերգիայից[1]։ Բուժման ժամանակ իջեցնում են սննդակարգի մեջ լակտոզայի քանակը, օգտագործում են լակտազային հավելումներ, կամ բուժում են պատճառ հանդիսացող հիվանդությունը[1][6]։ Սովորաբար մարդիկ կարողանում են խմել օրական ամենաքիչը մեկ մեկ բաժակ կաթ՝ առանց ախտանիշների զարգացման։ Հատկապես տանելի է լինում սննդի հետ օգտագործման դեպքում[1][7]։

Լակտոզայի անբավարարությունով մեծահասակների հստակ քանակը անհայտ է[8]։ Գնահատումներից մեկով համաշխարհային բնակչության 65%-ը ունի լակտոզային անտանելիություն[9]։ Լակտոզային անտանելիության հաճախականությունը տարբերվում է կախված տարածաշրջանից։ Այն 10%-ից քիչ է Հյուսիսային Եվրոպայում և հասնում է մինչև 95% Ասիայի և Աֆրիկայի որոշ մասերում[4]։ Սկիզբը սովորաբար մանկության ուշ շրջանում է, կամ հասունության վաղ շրջանում[1]։ Լակտոզան մարսելու ունակությունը առաջացել է մի քանի մարդկային պոպուլյացիաներում իրարից անկախ և առաջացել է որպես կաթնատու կենդանիներ պահելուն ադապտացիա՝ 10,000 տարի առաջ[4][10][11]։

Տերմինաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լակտոզային անտանելիությունը առաջին հերթին պատկանում է համախտանիշի, որի ժամանակ լակտոզ պարունակող սննդի օգտագործումից առաջանում են ախտանիշներ։ Մարդիկ կարող են ունենալ լակտոզային անտանելիության մի քանի աստիճան՝ կախված ախտանիշների ծանրությունից։ "Լակտոզային մալաբսոբցիա" ասելով հասկանում են լակտազային անբավարարություն, երբ մարմինը չի կարողանում արտադրել ընդունած լակտոզան քայքայելու համար բավարար լակտազա[3]։ Հիպոլակտազիան (լակտազային անբավարարություն) տարբերակվում է ալակտազիային (լակտազայի լրիվ բացակայություն)՝ հազվադեպ դիտվող բնածին դեֆեկտ[12]։

Լակտոզային անտանելիություն սննդային ալերգիա չէ, քանզի այն ոչ թե իմունային պատասխան է, այլ զգայունություն կաթնամթերքի նկատմամբ՝ լակտազայի անբավարարության պատճառով։ Բնակչության 4%-ի մոտ առաջացող կաթնային ալերգիան այլ իրավիճակ է, որի դեպքում կաթի սպիտակուցները առաջացնում են իմունային ռեակցիա[13]։

Նշաններ և ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լակտոզային անտանելիության հիմնական ախտանիշը օրգանիզմի ոչ նորմալ ռեակցիան է լակտոզ պարունակող սննդամթերքին (հիմնականում կաթ)։ Ախտանիշները ներառում են փքվածությունը և աղիքային սպազմը, մետեորիզմը, լուծը, սրտխառնոցը, փսխումը։ Այս ախտանիշները ի հայտ են գալիս լակտոզի օգտագործումից 30 րոպեից մինչև 2 ժամ հետո[1]։ Ախտանիշների ծանրությունը ուղիղ համեմատական է օտագործված լակտոզի քանակին։ Լակտոզային անտանելիությունով մարդկանց մեծ մասը կարող են օգտագործել որոշակի քանակի լակտոզ առանց ախտանիշների զարգացման[14][15]։

Պատճառագիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լակտոզային անտանելիության պատճառը լակտազայի անբաավարարությունն է, որը կարող է լինել գենետիկ (առաջնային հիպոլակտազիա և առաջնային բնածին ալակտազիա) կամ միջավայրի գործոնների ազդեցությամբ (երկրորդային կամ ձեռքբերովի հիպոլակտազիա)։ Բոլոր դեպքերում ախտանիշները առաջանում են տասներկումատնյա աղիքում եղած լակտազայի անբավարարությունից։ Լակտոզան չի կարող ուղղակիորեն ներծծվել բարակ աղիքի պատից դեպի արյունահոսք, այդ պատճառով լակտազայի բացակայության դեպքում անցնում է անփոփոխ վիճակով դեպի հաստ աղի։ Հաստ աղիքում եղած մանրեները կարող են նյութափոխանակության ենթարկել լակտոզան, որի արդյունքում առաջանում են մեծ քանակի գազեր (ջրածնի, ածխաթթու գազի և մեթանի խառնուրդ), որոնք կարող են առաջացնել բազմաթիվ որովայնային ախտանիշներ։ Չներծծված շաքարները և ֆերմենտացման արգասիքները նաև մեծացնում են աղիքի օսմոտիկ ճնշումը, որի արդյունքում ջուրը անցնում է դեպի աղիքներ (լուծ)[16][17]։

LCT գենի հիման վրա ստեղծվում է լակտազան։ ԴՆԹ մոլեկուլի MCM6 հատվածը օգնում է կարգավորել LCT գենի աշխատանքը[18]։ Մի քանի հազար տարի առաջ որո մարդկանց մոտ առաջացել է մուտացիա MCM6 գենում, որի արդյունքում LCT գենը մնում էր միացած նույնիսկ կրծքով կերակրումը դադարացնելուց հետո[19]։ Լակտոզային անտանելիությունով պոպուլյացիաներում չկա այս մուտացիան։ LCT և MCM6 գեները տեղակայված են 2-րդ քրոմոսոմի երկար թևի (q) 21 հատվածում։ Լոկուսը կարող է նշվել որպես 2q21[19]։ Լակտազային անբավարարությունը հատուկ է որոշ պոպուլյացիաներին։ Այն ավելի հաճախ է հանդիպում ասիական ամերիկացիաների, մեքսիկական ամերիկացիաների, աֆրոամերիկացիների և բնիկ ամերիկացիների մոտ[20]։ Եվրոպայում և Ռուսաստանում 94 հին կմախքների ԴՆԹ-ի հետազոտությունը ցույց տվեց, որ լակտոզային անտանելիության մուտացիան հայտնվել է մոտ 4,300 տարի առաջ և տարածվել է ամբողջ եվրոպական պոպուլյացիայում[21]։

Որոշ մարդկային պոպուլյացիաների մոտ զարգացել է լակտազային պերսիստենցիա, որի դեպքում լակտազայի արտադրությունը շարունակվում է հասուն տարիքում[4]։ Եվրոպայի, Հնդկաստանի, Արաբիայի և Աֆրիկայի պոպուլյացիաների մոտ լակտազային պերսիստենցիան ենթադրում էին, որ եզակի մուտացիայի պատճառով է, սակայն լակտազային պերսիստենցիան կապված է եղել բազմաթիվ մուտացիաների հետ, որոնք առաջացել են իրարից անկախ[11]։ Լակտազային պերսիստենցիայի տարբեր ալելներ են զարգացել ամենաքիչը երեք անգամ Արևելյան Աֆրիկայի պոպուլյացիաներում, որտեղ տարածվածությունը տատանվում էր 26%-ից (Տանզանիա) մինչև 88% (Սուդան)[22]։

Եպիգենետիկ գործոնների կուտակումը (ԴՆԹ մեթիլացում) LCT և MCM6 գեներում նույնպես կապված է լակտոզային անտանելիության հետ մեծահասակների մոտ[23]։

Լակտոզային անտանելիությունը դասակարգվում է ըստ նրա պատճառների՝

Առաջնային հիպոլակտազիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջնային հիպոլակտազիան, կամ առաջնային լակտազային անբավարարությունը ժառանգական, միայն մեծահասակների ախտահարող տեսակ է և առաջանում է լակտազայի արտադրությունը կարգավորող գենի բացակայությունից։ Այդ դեպքում մարմնի կողմից ավելի ու ավելի քիչ է լակտազա արտադրվում տարիքի հետ միասին և մեծ տարիքում զարգանում է լակտազայի անբավարարություն[3][24]։ Լակտազային պերսիստենցիայի հաճախականությունը տատանվում է ամբողջ աշխարհում, իսկ ամենահաճախը հանդիպում է Հյուսիսարևմտյան Եվրոպայում, Հարավային Եվրոպայում, Միջին Արևելքում։ Հաճախականությունը փոքր է Ասիայում և Աֆրիկայի մեծ մասում, բայց աֆրիկական որոշ պոպուլյացիաներում շատ է հանդիպում[4][25]։

Երկրորդային հիպոլակտազիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդային հիպոլակտազիան կամ երկրորդային լակտազային անբավարարությունը, որը նաև կոչվում է ձեռքբերովի հիպոլակտազիա կամ երկրորդային լակտազային անբավարարություն, առաջանում է բարակ աղիքի վնասումից։ Լակտոզային անտանելիության այս տեսակը սովորաբար դարձելի է և կարող է առաջանալ երեխաների և մեծահասակների մոտ[26]։ Այն կարող է առաջանալ սուր գաստրոէնտերիտից, ցելիակիայից, Կրոնի հիվանդությունից, ոչ սպեցիֆիկ խոցային կոլիտից[27], քիմիոթերապիայից, աղիքային մակաբույծներից և այլ միջավայրային գործոններից[3][28][28][29][30]։

Առաջնային բնածին ալակտազիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջնային բնածին ալակտազիան, որը նաև կոչվում է բնածին լակտազային անբավարարություն, շատ հազվադեպ, աուտոսոմ ռեցեսիվ ժառանգվող էնզիմային դեֆեկտ է, որի դեպքում խանգարված է ի ծնե լակտազայի արտադրությունը[3][4]։ Բնածին լակտազային անբավարարությունով մարդիկ ունակ չեն ի ծնե մարսել լակտոզը, ուստի չեն կարող մարսել նաև կրծքի կաթը։ Այս ժառանգական դեֆեկտի դեպքում լակտազան ամբողջովին բացակայում է։ Ամբողջ աշխարհում նկարագրվել են մոտ 40 դեպքեր, հիմնականում սահմանափակված Ֆինլանդիայում[4]։ Մինչև 20-րդ դարը բնածին լակտազային անբավարարությունով երեխաները սովորաբար չեին գոյատևում[3], բայց մահվան հաճախականությունը իջավ առանց լակտոզայի սննդային խառնուրդներ ստեղծելուց հետո[31]։

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լակտոզային անտանելիությունը ախտորոշելու համար տալիս են սովորականից մեծ քանակի կաթնամթերք։ Կլինիկական ախտանիշները սովորաբար ի հայտ են գալիս 30 րոպե հետո, բայց կարող են ի հայը գալ նաև 2 ժամ հետո՝ կախված այլ ուտելիքների օգտագործումից և ակտիվությունից[32]։ Կաթնամթերքքի անտանելիությունը կարող է տարբերվել տարբեր մարդկանց մոտ, և ախտանիշների ինտենսիվությունը նույնպես կարող է տարբեր լինել։

Հետագայում պետք է պարզել լակտոզային անտանելիության առաջնային կամ երկրորդային բնույթը[3]։ Պետք է ուշադրություն դարձնել չախտորոշված ցելիակիայի, կրոնի հիվանդության և այլ էնտերոպաթիաների առկայությանը, որոնց դեպքում հավանական է երկրորդային լակտոզային անտանելիության առկայությունը[3]։

Լակտոզային անտանելիությունը տարբերվում է կաթնային ալերգիայից՝ կովի կաթի սպիտակուցների նկատմամբ իմուն պատասխանից։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 1,18 1,19 1,20 1,21 1,22 1,23 «Lactose Intolerance»։ NIDDK։ June 2014։ Արխիվացված օրիգինալից հոկտեմբերի 25, 2016-ին։ Վերցված է հոկտեմբերի 25, 2016 
  2. ↑ 2,0 2,1 https://www.niddk.nih.gov/health-information/health-topics/digestive-diseases/lactose-intolerance/Pages/facts.aspx
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 3,8 «Lactose intolerance in infants, children, and adolescents»։ Pediatrics 118 (3): 1279–86։ September 2006։ PMID 16951027։ doi:10.1542/peds.2006-1721 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 «Lactose Intolerance in Adults: Biological Mechanism and Dietary Management»։ Nutrients (Review) 7 (9): 8020–35։ September 2015։ PMC 4586575։ PMID 26393648։ doi:10.3390/nu7095380 
  5. ↑ «Diagnosing and Treating Intolerance to Carbohydrates in Children»։ Nutrients 8 (3): 157։ March 2016։ PMC 4808885։ PMID 26978392։ doi:10.3390/nu8030157 
  6. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Vandenplas2015 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  7. ↑ «NIH consensus development conference statement: Lactose intolerance and health»։ NIH Consensus and State-Of-The-Science Statements (Consensus Development Conference, NIH. Review) 27 (2): 1–27։ February 2010։ PMID 20186234։ Արխիվացված օրիգինալից 2016-12-18-ին 
  8. ↑ «How many people are affected or at risk for lactose intolerance?»։ NICHD։ մայիսի 6, 2014։ Արխիվացված օրիգինալից հոկտեմբերի 25, 2016-ին։ Վերցված է հոկտեմբերի 25, 2016 
  9. ↑ «Lactase Non-persistence and Lactose Intolerance»։ Current Gastroenterology Reports 19 (5): 23։ May 2017։ PMID 28421381։ doi:10.1007/s11894-017-0558-9 
  10. ↑ «On the Evolution of Lactase Persistence in Humans»։ Annual Review of Genomics and Human Genetics 18 (1): 297–319։ August 2017։ PMID 28426286։ doi:10.1146/annurev-genom-091416-035340 
  11. ↑ 11,0 11,1 «Lactose digestion and the evolutionary genetics of lactase persistence»։ Human Genetics 124 (6): 579–91։ January 2009։ PMID 19034520։ doi:10.1007/s00439-008-0593-6 
  12. ↑ «Hypolactasia: a common enzyme deficiency leading to lactose malabsorption and intolerance»։ Polskie Archiwum Medycyny Wewnetrznej։ 122 Suppl 1: 60–4։ 2012։ PMID 23222197 
  13. ↑ «Cow's milk allergy versus cow milk intolerance»։ Annals of Allergy, Asthma & Immunology (Review. Comparative Study.) 89 (6 Suppl 1): 56–60։ December 2002։ PMID 12487206։ doi:10.1016/S1081-1206(10)62124-2 
  14. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Savaiano and Levitt 1987 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  15. ↑ «Tolerance of different dairy products in subjects with symptomatic lactose malabsorption due to adult type hypolactasia»։ Gastroenterology Review 5: 310–315։ 2011։ doi:10.5114/pg.2011.25381 
  16. ↑ intolerance 187249, բաժին Lactose intolerance(անգլ.) EMedicine կայքում
  17. ↑ «Genetics of lactase persistence and lactose intolerance»։ Annual Review of Genetics 37: 197–219։ 2003։ PMID 14616060։ doi:10.1146/annurev.genet.37.110801.143820 
  18. ↑ Genetics Home Reference։ «MCM6»։ Genetics Home Reference։ Արխիվացված օրիգինալից 2013-10-04-ին 
  19. ↑ 19,0 19,1 Benjamin Phelan (հոկտեմբերի 23, 2012)։ «Evolution of lactose tolerance: Why do humans keep drinking milk?»։ Slate Magazine։ Արխիվացված օրիգինալից օգոստոսի 31, 2013-ին 
  20. ↑ «Lactose Intolerance»։ Johns Hopkins Health Library։ Արխիվացված օրիգինալից 2014-02-26-ին։ Վերցված է 2014-02-18 
  21. ↑ Gibbons, Ann (2 April 2015) How Europeans evolved white skin Archived 2015-04-14 at the Wayback Machine. Science, Retrieved 13 April 2015
  22. ↑ Tishkoff, Reed
  23. ↑ Labrie V, Buske OJ, Oh E, Jeremian R, Ptak C, Gasiūnas G, Maleckas A, Petereit R, Žvirbliene A, Adamonis K, Kriukienė E, Koncevičius K, Gordevičius J, Nair A, Zhang A, Ebrahimi S, Oh G, Šikšnys V, Kupčinskas L, Brudno M, Petronis A (June 2016)։ «Lactase nonpersistence is directed by DNA-variation-dependent epigenetic aging»։ Nature Structural & Molecular Biology 23 (6): 566–73։ PMC 4899171։ PMID 27159559։ doi:10.1038/nsmb.3227 
  24. ↑ «Identification of a variant associated with adult-type hypolactasia»։ Nature Genetics 30 (2): 233–7։ February 2002։ PMID 11788828։ doi:10.1038/ng826 
  25. ↑ «Genetics of lactase persistence and lactose intolerance»։ Annual Review of Genetics 37: 197–219։ 2003։ PMID 14616060։ doi:10.1146/annurev.genet.37.110801.143820 
  26. ↑ «Lactose intolerance»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-09-ին 
  27. ↑ Secondary lactase deficiency causes Archived 2016-07-31 at the Wayback Machine.
  28. ↑ 28,0 28,1 «Lactose intolerance»։ American Family Physician 65 (9): 1845–50։ May 2002։ PMID 12018807 
  29. ↑ Lawson M, Bentley D, Lifschitz C (2002)։ Pediatric gastroenterology and clinical nutrition։ London: Remedica։ էջ 109։ ISBN 978-1-901346-43-5։ Արխիվացված օրիգինալից 2016-12-19-ին 
  30. ↑ Կաղապար:Emedicine
  31. ↑ name="Sinden, A.A 1991 Emedicine|PED|1270|Lactose Intolerance" Guandalini S, Frye R, Rivera-Hernández D, Miller L, Borowitz S
  32. ↑ R. Bowen (դեկտեմբերի 28, 2006)։ «Lactose Intolerance (Lactase Non-Persistence)»։ Pathophysiology of the Digestive System։ Colorado State University։ Արխիվացված է օրիգինալից 2010-06-23-ին։ Վերցված է 2019-06-08 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լակտոզային_անտանելիություն&oldid=7458966» էջից