Իսրայելում Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ վերաբերմունքը
Իսրայելում Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ վերաբերմունքը, Իսրայելի և նրա առաջատար սոցիալական հիմնարկների վերաբերմունքը Հայոց ցեղասպանության նկատմամբ։
Քաղաքական ֆոն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական պատճառները, թե ինչու Իսրայելը չի ճանաչում Հայոց ցեղասպանությունը, Թուրքիայի կողմից մշտական ճնշումն է և Իսրայելի հասարակության մեջ որոշակի խմբերի հակազդեցությունը, որոնք վախենում են, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կվնասի Հայոց ցեղասպանության ժխտման պատկերացումներին։ Ինչպես նշում են վերլուծաբանները, Իսրայելի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կարող է լրջորեն փչացնել հրեական պետության հարաբերությունները Ադրբեջանի հետ, որը համարվում է Իսրայելի ռազմավարական գործընկերն Իրանի դեմ[1]։ Իսրայել-Ադրբեջան միջազգային ասոցիացիայի նախագահ Յոսեֆ Շագալը կարծում է, որ Իսրայելի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կարող է ավելցուկներ առաջացնել Ադրբեջանի հրեական համայնքի դեմ[2]։
Ճանաչման կողմնակիցների փաստարկները հիմնականում հիմնված են հարցի բարոյահոգեբանական կողմի վրա։ Իսրայելա-թուրքական հարաբերությունների սառեցումից հետո տարածվել է նաև այն տեսակետը, որ Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կարող է համարժեք պատասխան լինել Թուրքիայի նոր իշխանությունների համար, որոնք իսլամական դիրք են գրավում և աջակցում պաղեստինցիներին։ Ճանաչման հակառակորդները հղում են անում realpolitik-ին. Իսրայելի հայ համայնքը փոքր է և հետաքրքրություն չի ներկայացնում, հաշվի առնելով իսրայելա-թուրքական հարաբերությունների սառեցումը, Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը կարող է լիովին ընդհատել դրանք՝ հաշվի առնելով թշնամիների քանակը Իսրայելի մերձավոր շրջապատում դա կարող է ևս մեկ ուժեղ թշնամի ստեղծել։ Իսրայելի համար կարևոր գործոն է նաև արաբական երկրներում հայկական համայնքների խոցելիությունը և նրանց կախվածությունը իշխող ռեժիմներից, որոնք այդ համայնքները փաստացի վերածում են Իսրայելի թշնամիների[3]։
2000 թվականի հունիսի 8-ին Նյու Յորք Թայմս և «The Jerusalem Post» թերթերում հրապարակվել Է Հայոց Ցեղասպանության ժխտման 126 հետազոտողների (այդ թվում՝ Յեհուդ Բաուերի, Իսրայել Չարնիի և Էլի Վիզելի) հայտարարությունը, որոնք հաստատել են Առաջին համաշխարհային պատերազմում Հայոց ցեղասպանության փաստի անվիճելի լինելը[4]։
Գիտության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1982 թվականի հունիսին Երուսաղեմում նախատեսվում էր «Հայոց ցեղասպանության ժխտման և Ցեղասպանության հարցերին նվիրված առաջին միջազգային խորհրդաժողովը», որի բացումը պետք է տեղի ունենար Յադ Վաշեմի հուշահամալիրում։ Խորհրդաժողովի ծրագրում նախատեսվում էր 150 դասախոսություն, որոնցից 5-ում է գործադրել Իսրայելի և Իսրայելի ԱԳՆ-ի վրա, որպեսզի կոնֆերանսի կազմակերպիչները ծրագրից հանեն Հայոց ցեղասպանության մասին զեկույցները։ Կազմակերպիչների կողմից առաջարկվել է այդ զեկույցները ոչ պաշտոնապես անցկացնել՝ չհիշատակելով դրանք համաժողովի ծրագրում` չնայած նման պայմաններով հայկական կողմի հրաժարվելու ռիսկին։ Սակայն այդ առաջարկը մերժվեց Իսրայելի ԱԳՆ-ի կողմից։ Արդյունքում հայկական զեկույցները մնացին ծրագրում, սակայն Յադ Վաշեմի հուշահամալիրը մերժեց կոնֆերանսի կազմակերպիչներին, և այն տեղափոխվեց Թել Ավիվ։ Համաժողովի կազմակերպիչներից մեկը՝ Էլի Վիզելը, հրաժարական է տվել՝ հայտարարելով թուրք հրեաների համար վտանգի մասին։ Հայտագրված 600 մասնակիցների կեսը հրաժարվել է մասնակցել համաժողովին։ Ամերիկյան հրեական կոնգրեսի նախկին նախագահ Արթուր Հերցբերգը, որին առաջարկել են վեզելի փոխարեն հանդես գալ ներածական զեկույցով, հայտնել է հսկայական ճնշման մասին, որի արդյունքում նա ստիպված է եղել հրաժարվել համաժողովի բացման օրը մասնակցելուց։ Իսրայելի թուրք ներկայացուցիչներն ու ԱԳՆ-ն պահանջել են հրեական կազմակերպություններից չեղյալ հայտարարել միջոցառմանը մասնակցությունը։ Ավելի ուշ Վիզելը հայտնել է, որ երեք տարբեր աղբյուրներից տեղեկատվություն է ստացել, որ կոնֆերանսի անցկացման դեպքում թուրք հրեաներին ռեպրեսիաներ են սպասվում։ Հրաժարված մասնակիցներից մեկը՝ Յեհուդա Բաուերը, նույնպես ընդունել է Իսրայելի ԱԳՆ-ի կողմից իր վրա ճնշում գործադրելու փաստը, և հայտարարել է, որ մասնակցությունից հրաժարվելը սխալ էր։ Իսրայելի ԱԳՆ-ն և Թուրքիան ժխտել են կազմակերպիչների և մասնակիցների վրա գործադրվող ճնշումը, ինչպես նաև թուրք հրեաների սպառնալիքը, սակայն ԱԳՆ-ն հայտարարել է, որ խորհրդաժողովը չեղյալ հայտարարելու կոչը պայմանավորված է «հրեաների շահերով, որոնք չեն կարող հնչեցվել»։ Չնայած սպառնալիքներին՝ համաժողովի կազմակերպիչները՝ Իսրայել Չարնիի գլխավորությամբ, անցկացրեցին նախատեսված համաժողով, որում ընդգրկված էին նաև հայկական հարցի վերաբերյալ զեկույցներ։ Համաժողովը աջակցում է Իսրայելի մամուլին և աղմկոտ հաջողություն է ունեցել։ Համաժողովի նյութերը հրատարակվել են «The Book of the International Conference on the Holocaust and Genocide: Book One: The Conference Program and Crisis» առանձին գրքով 1983 թվականին։
Փիթեր Բալաքյանը նշում է, որ հրեա հետազոտողները, այդ թվում նաև Իսրայելի սահմաններից դուրս, ինչպիսիք են Էլի Վիզելը, Ռոբերտ Ջեյ Լիֆթոնը, Դեբորա Լիպշտադտը, Ռոբերտ Մելսոնը, Յահիր Աուրոն և այլն, մեծ ներդրում են ունեցել Հայոց ցեղասպանության ուսումնասիրության գործում[5]։
ԶԼՄ-ներում և հասարակությունում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իսրայելական առաջին ֆիլմը, որտեղ հիշատակվել է Հայոց ցեղասպանությունը, նկարահանվել է 1978 թվականին, սակայն ցուցադրությունն արգելափակվել է իսրայելական հեռուստառադիոհեռարձակման ղեկավարության կողմից։ 1990 թվականին ԱՄՆ-ում նկարահանվել է «Հայկական ճանապարհորդություն» ֆիլմը Հայոց ցեղասպանությունը վերապրած կնոջ մասին։ Ֆիլմը ցուցադրվել է ԱՄՆ-ում և տասնյակ այլ երկրներում՝ չնայած Թուրքիայի բողոքներին։ Ֆիլմը ներկայացվել է նաև իսրայելական հեռուստատեսության հեռուստածրագրում, սակայն դրա փոխարեն, առանց բացատրության, եթեր է հեռարձակվել մեղուների կյանքի մասին պատմող ֆիլմ։ Իսրայելական հեռուստատեսության ղեկավարությունը հայտնել է, որ ֆիլմը հանվել է հեռարձակման ցանցից Թուրքիայի գլխավոր ռաբբինի նամակից հետո, որում խոսվում էր ցուցադրության դեպքում թուրք հրեաների համար վտանգի մասին։ Հետագայում պարզվել է, որ ֆիլմի նկարահանումը պահանջել Է Իսրայելի ԱԳՆ ղեկավարը։ Առաջին անգամ Յակով Ախիմեիրի կողմից նկարահանված 1915 թվականի իրադարձությունների մասին փաստագրական ֆիլմը ցուցադրվել է 1994 թվականի ապրիլի 22-ին «շաբաթվա օրացույց» նորությունների հանրաճանաչ ծրագրում, և այդ ժամանակից ի վեր ամեն տարի ապրիլի 24-ին ընդառաջ գոնե մեկ իսրայելական հեռուստաալիք հաղորդում է առաջիկա տարելիցի մասին։ Յակով Աքիմեիրի ծրագիրը եթերից հանելու թուրքական դեսպանատան և ԱԳՆ-ի փորձերը հաջողությամբ չեն պսակվել։ Ռեպորտաժը քննադատվել է Թուրքիայի դեսպանի կողմից, ով հայտարարել է, որ Իսրայելի վերաբերմունքը հայկական հարցի նկատմամբ հակասում է Թուրքիայի և Իսրայելի համատեղ շահերին։ Թուրքիայի դեսպանի հայտարարության շուրջ Քնեսեթում տեղի ունեցած քննարկումների ժամանակ ԱԳ փոխնախարար Յոսի Բեյլինը հայտարարել է, որ 1915 թվականին անկասկած տեղի է ունեցել Ցեղասպանություն, այլ ոչ թե քաղաքացիական պատերազմի զոհեր։ Բեյլինի հայտարարությունը որոշ ԶԼՄ-ների կողմից գնահատվել է որպես Իսրայելի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչում։
2001 թվականի օգոստոսին հրապարակվեց հրեական ծագմամբ հետազոտողների, ռաբբիների, ուսուցիչների, հասարակական առաջնորդների և ուսանողների հայտարարությունը, որում հաստատվում էր Հայոց ցեղասպանության փաստը։ Ստորագրողների թվում էին Լեոն Բոթստեյնը, Ռութ Մեսինջերը, Էֆրաիմ Քարշը, Ռոբերտ Ջեյ Լիֆթոնը, Դեբորա Լիպշտադտը, Ռոբերտ Մելսոնը և այլք։
Անցկացվել է 2007 թվականին NEWSru.co.il Հայոց ցեղասպանության ճանաչման թեմայով ռուսալեզու Իսրայելցիների շրջանում անցկացված հարցումը ցույց է տվել, որ 72,4 տոկոսը կարծում էր, որ Իսրայելը պետք է 1915 թվականին Թուրքիայում հայերի զանգվածային սպանությունները ճանաչի որպես հայ ժողովրդի ցեղասպանություն։ Եթե ճանաչման գինը դառնար Թուրքիայի հետ խզումը, ճանաչման կողմնակիցների բաժինը կնվազի մինչեւ 43,8 տոկոս %[6]։ 2011-ին համանման հարցումը ցույց է տվել, որ ցեղասպանության ճանաչմանն աջակցում է հարցվածների 89 տոկոսը[7]։ Ըստ «The Jerusalem Post»-ի, իսրայելցիներից շատերը կարծում են, որ Հայոց ցեղասպանությունը պետք է ճանաչել[8]։
Պաշտոնական դիրքորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բեյլինի 1994 թվականի հայտարարությունից հետո Իսրայելի պաշտոնական դիրքորոշումը Թուրքիայի ճնշման տակ սկսեց փոխվել Հայոց ցեղասպանության լռությունից մինչև մասնակի ժխտում։ Թուրքիան, որը դիվանագիտական հարաբերություններ է պահպանում Իսրայելի հետ, Իսրայելի խոշոր բիզնես գործընկերն էր և կարող էր լուրջ ազդեցություն ունենալ ինտիֆադներ վարող պաղեստինցիների վրա։ 2000 թվականին թողարկված գրքույկում, որը նկարագրում է Իսրայելի քրիստոնեական էթնիկ խմբերին, Թուրքիայի բողոքներից հետո հանվել է 1915 թվականին հայերի կոտորածների մասին տեղեկատվությունը։ Նույն թվականին Իսրայելի փոխարտգործնախարար Ալոն Լիելը փաստացի դեզավուիրվալը Բեյլինի խոսքերն էր Հայոց ցեղասպանության մասին։ 2001 թվականին արտաքին գործերի նախարար Շիմոն Պերեսը, որին թուրքական մամուլը ներկայացնում էր որպես 2000 թվականին Քլինթոնի վրա ճնշում գործադրած հակահայկական լոբբիստներից մեկը, թուրքական «Daily News» պարբերականին տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ անհնար է համեմատել Հայոց ցեղասպանությունն ու Հոլոքոստը, և որ առաջին դեպքում տեղի է ունեցել ողբերգություն, բայց ոչ ցեղասպանություն։ Առանձին հրեական առաջնորդներ դատապարտել են Պերեսի հայտարարությունը, սակայն Իսրայելի սահմաններից դուրս ոչ մի հրեական կազմակերպություն այդ կապակցությամբ հանդես չի եկել։ Այնուամենայնիվ, Իսրայելի ԱԳՆ քննադատությունից հետո հայտարարել է, որ 1915-ի իրադարձությունների մասին պնդումները Պերեսի կողմից չեն ասվել, և նա սխալ է մեջբերվել թուրքական մամուլի կողմից, սակայն ինքը՝ Պերեսը, ոչ մի կերպ չի փորձել հերքել իրեն վերագրվող հայտարարությունը։ 2002 թվականին Հայաստանում Իսրայելի դեսպան Ռիվկա Քոենը կրկնեց Պերեսի թեզը Հայոց Ցեղասպանության ժխտման և «հայկական ողբերգության» համեմատության անհնարինության մասին, ինչն առաջացրեց Հայաստանի ԱԳՆ բողոքը։ Ի պատասխան Իսրայելի ԱԳՆ-ի բողոքի, հայտարարել է, որ ճանաչում է մեծ թվով հայ զոհերի, բայց նաև Հոլոքոսթը եզակի երևույթ է համարում, որն անհամեմատելի է հայկական իրադարձությունների հետ։ Նաև Իսրայելի ԱԳՆ-ն պնդում էր, որ դա ոչ մի կերպ չի նվազեցնում հայկական ողբերգության մեծությունը։ Իսրայելի ԱԳՆ հայտարարության մեջ չի նշվել, թե ով է պատասխանատու հայ զոհերի համար։ Իսրայելում հայտարարությունը բողոք է առաջացրել միայն մի քանի մարդկանց մոտ, այնպես որ Իսրայել Չարնին հայտարարել է, որ ամաչում է Իսրայելի դիրքորոշումից[9]։
1996 թվականին Թել Ավիվի քաղաքապետարանը դիտարկում էր պատվավոր քաղաքացիության հարցը Մերձավոր Արևելքի առաջատար մասնագետներից մեկի՝ Բեռնար Լյուիսի համար, որն այդ ժամանակ Ֆրանսիայի դատարանի կողմից դատապարտվեց Հայոց ցեղասպանությունը ժխտելու համար։ Երբ Լյուիսի դիրքորոշման մասին հայտնի դարձավ խորհրդի անդամներից մեկին՝ Մորդեհայ Վիրշուվսկիին, նա պահանջեց վերանայել պատվավոր քաղաքացիության մասին որոշումը։ Իսրայելցի քաղաքական գործիչների և մտավորականների կարծիքը Լյուիսի վերաբերյալ բաժանվել է։ Լյուիսին պարգևատրելու որոշումը հետաձգվել է մեկ ամսով և այևւս չի քննարկվել համայնքի խորհրդի կողմից։
1997 թվականին Իսրայելի ԱԳՆ-ն Էհուդ Տոլեդանոյի թեկնածությունն էր առաջարկել Թուրքիայում դեսպանի պաշտոնում, ինչը հարուցել էր թուրքական ԶԼՄ-ների բողոքները, որոնք հայտարարել էին, որ 1981-ին Տոլեդանոն Թուրքիային մեղադրել է հայկական կոտորած կազմակերպելու մեջ։ Փաստորեն, Տոլեդանոն հրավիրվել էր Հայոց ցեղասպանության մասին ծրագրին՝ Թուրքիայի մերժված ներկայացուցչի փոխարեն, և բարձրաձայնեց պաշտոնական թուրքական դիրքորոշումը` առանց որևէ մեկնաբանություն տալու։ Տոլեդանոն պնդել է, որ ինքը Առաջին համաշխարհային պատերազմի մասնագետ չէ, հերքել է, որ երբևիցե հայամետ հայացքներ է արտահայտել և Թել Ավիվի համալսարանի կողմնորոշիչներին մեղադրել է նրանում, որամալսարանի կողմնորոշիչներին մեղադրել է պատվիրված ապատեղեկատվության մեջ։ Իսրայելի ԱԳՆ-ն նաև փորձել է թուրքական կողմին բացատրել Տոլեդանոյի նկատմամբ պահանջների կոռեկտությունը։ Այնուամենայնիվ, Տոլեդանոյի փոխարեն Թուրքիայում դեսպան է նշանակվել Ուրի Բան-Ներ։
Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևերը 5 անգամ քննարկման են դրվել Քնեսեթում, սակայն մերժվել են[10]։
2003 թվականին Իսրայելի անկախության օրվա առթիվ ջահերի վառման ամենամյա հանդիսավոր արարողության ժամանակ Իսրայելի ԱԳՆ-ի պնդմամբ փոփոխություն մտցվեց Նոեմա Նալբանդյանի ճառում, որն ընտրվեց վառել ավանդական ջահերից մեկը. թեկուզ միջոցառման պատվին բուկլետներում Նալբանդյանը ներկայացվեց «Հայոց ցեղասպանությունը վերապրածների երրորդ սերնդի» ներկայացուցչուհու կողմից, նրա ելույթը ջահի վառման ժամանակ շտկվեց, և Նալբանդյանն իրեն ներկայացրեց «բազմաչարչար հայ ժողովրդի դուստր»[11][12]։
2014 թվականի մայիսի 13-ին Քնեսեթում տեղի է ունեցել հատուկ նիստ, որտեղ քննարկվել է Հայոց ցեղասպանության ճանաչման հնարավորությունը մինչև 2015 թվականի այդ իրադարձության 100-րդ տարելիցը։ Մի շարք խորհրդարանականներ աջակցել են այդ նախաձեռնությանը։ «Մենք չենք կարող ժխտել պատմությունը և մարդկային արժեքները շրջանցել դիվանագիտական կամ քաղաքական նպատակահարմարությունից», նիստի ժամանակ հայտարարել Է Քնեսեթի խոսնակ Յուլի Էդելշտեյնը[13]։
Իսրայելի արտաքին գործերի նախարարության գլխավոր տնօրենի տեղակալ Աննա Ազարին Արմենպրեսին տված հարցազրույցում հայտարարել է, որ չգիտի ոչ մի հրեա, որ չի ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը։ Այնուամենայնիվ, ըստ Ազարիի, պաշտոնական ճանաչումը հակասում է Իսրայելի գոյության համար անհրաժեշտ ռազմավարական խնդիրներին[14]։
Թանգարանային ցուցադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երուսաղեմի հայկական թաղամասում գործում է հայկական թանգարան, որի ցուցադրության զգալի մասը նվիրված է Հայոց ցեղասպանությանը[15]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ В Израиле звучат призывы признать геноцид армян Արխիվացված 2014-10-19 Wayback Machine // Cursorinfo, 23 апреля 2013
- ↑ Дискуссия о геноциде армян привела к скандалу между «русскими» депутатами Кнессета Արխիվացված 2016-03-04 Wayback Machine // Новости Израиля, 2 апреля 2008 г.
- ↑ Евгений Сатановский (президент Института Ближнего Востока). Израиль и геноцид армян // Интернет-газета «Мы здесь» (копия)
- ↑ Statement by 126 Holocaust Scholars, Holders of Academic Chairs, and Directors of Holocaust Research and Studies Centers // Նյու Յորք Թայմս և The Jerusalem Post, June 8, 2000
- ↑ Peter Balakian. Israel’s State of Denial // JOURNAL for the STUDY of ANTISEMITISM, Volume 2, Issue #2, 2010. Special Issue: New York Conference on Muslim Antisemitism. P. 423—427
- ↑ Израиль и геноцид армянского народа // NEWSru.co.il, 27.08.2007
- ↑ Должен ли Израиль признать геноцид армян в Османской империи? // NEWSru.co.il, Начало опроса: 21.05.2011 (копия Արխիվացված 2014-07-15 Wayback Machine)
- ↑ David Smith. Armenia’s 'Christian holocaust' // The Jerusalem Post. 04/24/2008 (копия)
- ↑ Яир Орон объясняет это глубоким моральным кризисом в Израиле.
- ↑ Яир Аурон: Общественность Израиля готова к признанию Геноцида армян, дело за правительством // Panarmenian, 30 марта 2013
- ↑ דליה שחורי אני, נעמי נלבנדיאן, דור שלישי לשואה הארמנית, מדליקה משואה זו הארץ, 4.5.03 (Далья Шхори, «Я, Ноэме Налбандян, третье поколение переживших Армянский геноцид, зажигаю этот факел», «Га-Арец» (4.5.03)). (եբրայերեն)
- ↑ דליה שחורי האבל הארמני עדיין שנוי במחלוקת הארץ, 17.4.05 (Далья Шхори, «Скорбь армян до сих пор является предметом разногласий», «Га-Арец» (17.4.05)). (եբրայերեն)
- ↑ Спикер Кнессета о Геноциде армян: «Мы не можем отрицать историю из политической целесообразности» // Ռեգնում, 14.05.2014
- ↑ Չեմ ճանաչում որևէ հրեայի, ով չի ընդունում Հայոց ցեղասպանությունը. Աննա Ազարի
- ↑ Армянский музей, на сайте Старого города Иерусалима. (անգլ.)