Իմունիզացիա
Իմունիզացիա․ գործընթաց, որի միջոցով մարդու իմունային համակարգը ամրապնդվում է վարակիչ գործոնների (իմունոգենների) դեմ պայքարի համար: Երբ իմուն համակարգը հանդիպում է օրգանիզմի համար օտար մասնիկների, առաջանում է իմուն պատասխան, որի զարգացման արագությունը մեծանում է նույն մասնիկների հետ հետագա հանդիպումներին՝ շնորհիվ իմունոլոգիական հիշողության: Հանդիսանում է ադապտիվ իմունային համակարգի գործառույթը։
Իմունիզացիայով մասնագիտանում են իմունային համակարգի կարևոր տարրերը՝ T-բջիջները, B-բջիջները և B-բջիջների արտադրած հակամարմինները։ Օտար մասնիկների հետ երկրորդ հանդիպման ժամանակ, օրգանիզմի արագ արձագանքի համար պատասխանատու են հիշողության B և T-բջիջները։ Պասիվ իմունիզացիան իրենից ներկայացնում է այդ տարրերի ուղղակի ներմուծում օրգանիզմ, ի հակառակ օրգանիզմի կողմից նրանց արտադրության։
Իմունիզացիան տեղի է ունենում տարբեր կերպ, ինչպես բնական, այնպես էլ արհեստական ճանապարհով։ Բնական իմունիտետն առաջանում է այն ժամանակ, երբ իմունային համակարգը հաջողությամբ պայքարում և հաղթում է վարակին։ Բնական իմունիտետը կարող է ունենալ արդյունավետության տարբեր աստիճաններ (մի մասը ոչ ամբողջական) և կարող է ժամանակի ընթացքում կորցնել իր ազդեցությունը (ամիսների, տարիների կամ տասնամյակների ընթացքում՝ կախված պաթոգենից)։
Առողջապահության ոլորտում իմունիտետի արհեստական ներմուծման գլխավոր մեթոդը պատվաստումն է[1], որը հանդիսանում է հիվանդությունների կանխարգելման կարևոր ձև՝ վարակման կանխարգելումը (պաթոգենը չի կարող բավարար տարածում ունենալ հյուրընկալող օրգանիզմում) և ծանր հիվանդության կանխարգելումը (վարակումը տեղի է ունենում, բայց հիվանդությունը ծանր չէ), կամ երկուսն էլ։ Պատվաստումները, որոնք ուղղված են պատվաստանյութով կանխարգելվող հիվանդությունների դեմ, զգալիորեն նվազեցնում են հիվանդության ծանրությունը, չնայած սովորաբար չեն վերացնում ամբողջությամբ։ Միկրոօրգանիզմների դեմ նախատեսված պատվաստանյութերը պատրաստում են օրգանիզմի իմունային համակարգը՝ օգնելով պայքարել կամ կանխարգելել վարակումը։ Այլ միկրոօրգանիզմներ նույնպես կարող են օգտագործվել իմունիզացիայի համար, օրինակ՝ փորձարարական պատվաստանյութեր՝ նիկոտինի (NicVAX) կամ հորմոն՝ գրելինի դեմ, որոնք ուսումնասիրվում են որպես ճարպակալման պատվաստանյութի հիմք։ Իմունիզացիան հաճախ ներկայացվում է, որպես ավելի անվտանգ և հեշտ միջոց՝ ձեռք բերելու իմունիտետ հիվանդության նկատմամբ, քան վարակվել հիվանդության թեթև ձևով։ Այն կարևոր է թե մեծահասակների, թե երեխաների համար, քանի որ պաշտպանում է բազմաթիվ հիվանդություններից։ Իմունիզացիան ոչ միայն պաշտպանում է երեխաներին մահացու հիվանդություններից, այլ նաև օգնում է զարգացնել նրանց իմունային համակարգը[2]։ Իմունիզացիաների շնորհիվ որոշ վարակիչ հիվանդություններ գրեթե ամբողջությամբ վերացվել են աշխարհում՝ օրինակ պոլիոմիելիտը։ Նվիրված առողջապահական մասնագետների և պատվաստված երեխաների ծնողների շնորհիվ պոլիո վիրուսը Ամերիկայում վերացվել է 1979 թվականից ի վեր, սակայն հանդիպում է աշխարհի որոշ շրջաններում, ուստի որոշ մարդիկ դեռ վտանգի տակ են։ Նրանց մեջ են այն մարդիկ, ովքեր երբեք չեն ստացել պատվաստանյութը, նրանք, ովքեր չեն ստացել բոլոր դոզաները, կամ նրանք, ովքեր ճանապարհորդում են այն շրջաններ, որտեղ պոլիոն դեռ տարածված է։ Ակտիվ իմունիզացիան/պատվաստումը ճանաչվել է 20-րդ դարի «Հանրային առողջապահության տասը մեծ ձեռքբերումներից» մեկը։
Պատմական ակնարկ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նախքան պատվաստանյութերի հայտնվելը, մարդիկ կարող էին ձեռք բերել վարակի նկատմամբ իմունիտետ միայն վարակվելով հիվանդությամբ և դրանից առողջանալով։ Վարիոլայի դեմ պաշտպանությունը տեղի էր ունենում պատվաստման միջոցով, որը ավելի մեղմ ձևով արտահայտվում էր՝ համեմատած բնական հիվանդության ծանր ընթացքի հետ։ Պատվաստման առաջին հստակ հիշատակումները հանդիպում են չինացի հեղինակից Վան Քուանից (1499–1582), որը գրանցված է նրա 1549 թվականին հրատարակված Douzhen xinfa (痘疹心法) աշխատությունում[3]։ Չինաստանում փոշիացված նյութերը ներշնչվում էին առողջ մարդկանց քթով, ինչից հետո նրանք հիվանդանում էին թեթև ձևով և ձեռք բերում իմունիտետ։ Հիվանդության այս տեխնիկան ունեցել է 0.5–2.0% մահացության ցուցանիշ, որը զգալիորեն ցածր է եղել հիվանդության բնական 20–30% մահացության մակարդակից։ Լոնդոնի Թագավորական ընկերությանը 1700 թվականին ներկայացվել են երկու զեկույցներ Չինաստանում ինոկուլյացիայի մասին. մեկը՝ դոկտոր Մարտին Լիսթերի կողմից, որ ստացել էր Չինաստանում կայանած Արևելյան Հնդկաստանի ընկերության աշխատակցից, և մյուսը՝ Կլոփթոն Հավերսի կողմից[4]։ Վոլտերի (1742) հաղորդմամբ՝ թուրքերն իրենց ինոկուլյացիայի տեխնիկան ստացել են հարևան Circassia-ից։ Վոլտերը չի ենթադրում, թե Circassia-ի բնակիչները որտեղից են ստացել տեխնիկան, սակայն նշում է, որ չինացիները այդ մեթոդը կիրառում են արդեն «հարյուր տարի»[5]։ Այն Անգլիա ներկրվել է Թուրքիայից՝ Լեդի Մերի Վորթլի Մոնտագուի միջոցով 1721 թվականին, և նույն թվականին օգտագործվել է Զաբդիել Բոյլստոնի կողմից Բոստոնում։ 1798 թվականին Էդվարդ Ջենները ներկայացրել է պատվաստման (վակցինացիայի) մեթոդը, որը համարվում է շատ ավելի անվտանգ։ Այս մեթոդը, որ կոչվել է պատվաստում (վակցինացիա), աստիճանաբար փոխարինվեց, որն այսօր կոչվում է վարիոլացիա՝ տարբերակելու համար այն վակցինացիայից։ 1880-ական թվականներից առաջ «վակցինա» և «վակցինացիա» տերմինները։ Սակայն Լուի Պաստյորը զարգացրեց իմունիզացիայի մեթոդներ հավերի խոլերայի, կենդանիների և մարդկանց կատաղության դեմ և առաջարկեց «վակցինա» և «վակցինացիա» տերմինները ընդլայնել՝ ընդգրկելով նաև նոր մեթոդները։ Այս հանգամանքը հաճախ առաջացնում է շփոթություններ, եթե պատշաճ կերպով չի նշվում, թե որ հիվանդության դեմ է օգտագործվում պատվաստանյութը, օրինակ՝ կարմրուկի կամ գրիպի պատվաստանյութ։
Ակտիվ և պասիվ իմունիզացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իմունիզացիան կարող է իրականացվել ակտիվ կամ պասիվ եղանակով․ պատվաստումը ակտիվ իմունիզացիայի ձև է։
Ակտիվ իմունիզացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ակտիվ իմունիզացիան կարող է տեղի ունենալ բնական ճանապարհով, օրինակ, երբ մարդը, շփվում է մանրէների հետ։ Իմունային համակարգը որոշ ժամանակ անց կարտադրի հակամարմիններ և այլ պաշտպանական մեխանիզմներ տվյալ մանրէի դեմ։ Հաջորդ անգամ նույն մանրէի հետ հանդիպելիս իմունային պատասխանը կարող է լինել շատ արդյունավետ․ սա բնորոշ է բազմաթիվ մանկական վարակներին, որոնք մարդը վարակում է միայն մեկ անգամ և հետագայում ձեռք բերում իմունիտետ։
Արհեստական ակտիվ իմունիզացիան այն է, երբ մանրէն կամ նրա մասերը ներարկվում են մարդու օրգանիզմ՝ նախքան դրանք բնական ճանապարհով ներթափանցելը։ Եթե օգտագործվում են մանրէներ, դրանք նախապես ենթարկվում են մշակման։
Իմունիզացիայի կարևորությունը այնքան մեծ է, որ ԱՄՆ-ի Հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնը այն անվանել է «20-րդ դարի հանրային առողջապահության տասը մեծագույն ձեռքբերումներից» մեկը[6]։ Թուլացրած կենդանի պատվաստանյութերը նվազեցված ախտածնություն ունեն։ Դրանց արդյունավետությունը կախված է իմունային համակարգի՝ պատվաստանյութի մանրէն բազմացնելու ունակությունից և առաջացնում է բնական վարակին մոտ արձագանք։ Սովորաբար բավարար է մեկ դեղաչափ։ Թուլացրած կենդանի պատվաստանյութերի օրինակներն են՝ կարմրուկի, պոլիոմիելիտի, կարմրախտի (MMR), դեղին տենդի, ջրծաղիկի, ռոտավիրուսի և գրիպի (LAIV) պատվաստանյութերը։
Պասիվ իմունիզացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Պասիվ իմունիզացիան այն է, երբ իմունային համակարգի արդեն պատրաստված բաղադրիչները փոխանցվում են մարդուն, որպեսզի օրգանիզմը ինքնուրույն դրանք արտադրելու կարիք չունենա։ Ներկայումս պասիվ իմունիզացիայի համար կարող են օգտագործվել հակամարմիններ։ Այս մեթոդը սկսում է գործել շատ արագ, սակայն ազդեցությունը կարճատև է, քանի որ հակամարմինները բնականաբար քայքայվում են, և եթե չկան b բջիջներ նոր հակամարմիններ արտադրելու համար, դրանք կվերանան։
Պասիվ իմունիզացիա կարող է առաջանալ ֆիզիոլոգիական ճանապարհով, երբ հղիության ընթացքում հակամարմինները փոխանցվում են մորից պտղին՝ պաշտպանելու նրան ծնվելուց առաջ և անմիջապես ծնվելուց հետո։ Արհեստական պասիվ իմունիզացիան սովորաբար կատարվում է ներարկումով և կիրառվում է, եթե տվյալ հիվանդության վերջերս բռնկում է եղել կամ որպես շտապ բուժում՝ օրինակ տետանուսի դեպքում։ Հակամարմինները կարող են ստացվել կենդանիներից («շիճուկային թերապիա»), սակայն այս դեպքում մեծ է անաֆիլակտիկ շոկի ռիսկը՝ կենդանական շիճուկի նկատմամբ առաջացած իմունային պատասխանից։ Այդ պատճառով, հնարավորության դեպքում, օգտագործվում են բջջային կուլտուրայով ստացված հակամարմիններ։
Իմունիզացիան տնտեսագիտությունում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դրական արտաքին ազդեցություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իմունիզացիաները հասարակության վրա ունեն դրական ազդեցություն։ Բացի այն, որ դրանք անհատին պաշտպանում են որոշ անտիգեններից, նաև ավելացնում են մյուսների պաշտպանվածությունը։ Քանի որ այս հավելյալ պաշտպանությունը հաշվի չի առնվում իմունիզացիաների շուկայական գործարքներում, ստացվում է, որ յուրաքանչյուր պատվաստման սահմանային օգուտը թերագնահատվում է։ Այս շուկայի ձախողման պատճառը այն է, որ մարդիկ որոշումներ են կայացնում՝ հիմնվելով իրենց մասնավոր, այլ ոչ թե սոցիալական օգուտի վրա։ Երբ հասարակությունը թերագնահատում է պատվաստումների արժեքը, շուկայի բնական պայմաններում ստացվում է պատվաստումների քանակ, որը պակաս է սոցիալապես օպտիմալ քանակից[7]։
Սոցիալապես օպտիմալ արդյունք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երբ մասնավոր սահմանային օգուտները ավելի ցածր են, քան սոցիալական սահմանային օգուտները, դա միշտ էլ հանգեցնում է ցանկացած ապրանքի թերօգտագործման։ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում հաճախ պատվաստվող հիվանդությունների մեծ մասը դեռ պահպանվում է փոքր տարածվածությամբ, երբեմն էլ լինում են ավելի մեծ բռնկումներ։ Կարմրուկը լավ օրինակ է այն հիվանդության, որի սոցիալական օպտիմումը թողնում է այնքան տարածման հնարավորություն, որ բռնկումները հաճախ հանգեցնում են մի քանի անհատների մահվան[8]։
Կան նաև հիվանդությունների օրինակներ, որոնք այնքան վտանգավոր են, որ սոցիալական օպտիմումը հանգեցրել է վիրուսի լիարժեք վերացմանը, ինչպիսին է, օրինակ, բնական ծաղիկը։ Այս դեպքերում սոցիալական սահմանային օգուտը այնքան մեծ է, որ հասարակությունը պատրաստ է կրել ծախսերը՝ հասնելու պատվաստման այն մակարդակին, որը դարձնում է հիվանդության տարածումը և գոյատևումը անհնար։ Չնայած որոշ հիվանդությունների ծանրությանը, հիվանդության ամբողջական վերացումը միշտ չէ, որ պատվաստման վերջնական նպատակն է։
Արտաքին ազդեցությունների տնտեսական հաշվառում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Իմունիզացումների կողմից առաջացվող դրական արտաքին ազդեցությունը մեծացնելու համար անհրաժեշտ է կատարել առանցքային օգուտին հավասար վճարումներ: Այնպիսի երկրներում, ինչպիսին է Միացյալ Նահանգները, այս վճարումները սովորաբար կառավարության դրամական նպաստների տեսքով են տրամադրվում: Մինչև 1962 թվականը Միացյալ Նահանգներում իմունիզացման ծրագրերը իրականացվում էին տեղական և նահանգային մակարդակի կառավարությունների կողմից: Դրամական նպաստների անհամապատասխանությունը հանգեցրեց նրան, որ ԱՄՆ-ի որոշ շրջաններ հասան սոցիալապես օպտիմալ քանակին, մինչդեռ այլ շրջաններ մնացին առանց րամական նպաստների և պահպանեցին իմունիզացումների մասնավոր առանցքային օգուտի մակարդակը: 1962 թվականից և պատվաստումների աջակցության օրենքից սկսած՝ Միացյալ Նահանգները ընդհանուր առմամբ շարժվում է սոցիալապես օպտիմալ արդյունքի ուղղությամբ՝ ավելի մեծ մասշտաբով[9]: Չնայած կառավարական դրամական նպաստներին՝ դժվար է որոշել, թե երբ է հասել սոցիալական օպտիմումին: Իմունիզացումների իրական սոցիալական առանցքային օգուտը որոշելու դժվարություններին հավելվում են մշակութային շարժումները, որոնք փոխում են մասնավոր առանցքային օգուտի կորերը: Պատվաստանյութերի շուրջ հակասությունները փոխել են որոշ մասնավոր քաղաքացիների տեսակետները իմունիզացման առանցքային օգուտի մասին: Եթե անձ Ա-ն հավատում է, որ իմունիզացումը կապված է խոշոր առողջական ռիսկի հետ, որը հնարավոր է ավելի մեծ է, քան հակածինը, նա չի ցանկանա վճարել կամ ստանալ իմունիզացում: Ավելի քիչ մասնակիցների և առանցքային օգուտի ընդլայնվող բացի պայմաններում՝ սոցիալական օպտիմումին հասնելը կառավարությունների համար ավելի դժվար է դառնում փոխհատուցումների միջոցով:
Փոխհատուցումների միջոցով կառավարական միջամտությունից բացի, շահույթ չհետապնդող կազմակերպությունները նույնպես կարող են հասցնել հասարակությունը սոցիալապես օպտիմալ արդյունքի՝ զարգացող տարածաշրջաններում անվճար իմունիզացում ապահովելու միջոցով: Առանց սկզբից իմունիզացումները կարողանալու գնելու՝ զարգացող հասարակությունները չեն կարողանա հասնել մասնավոր առանցքային օգուտներով որոշվող քանակին: Իմունիզացման ծրագրեր իրականացնելու միջոցով կազմակերպությունները կարող են մասնավոր իմունիզացումից ցածր ցուցանիշներ ունեցող համայնքները տեղափոխել դեպի սոցիալական օպտիմում:
Էթնիկ խումբ և իմունիզացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Միացյալ Նահանգներում էթնիկականությունը կանխարգելիչ ու բուժական առողջապահական ծառայությունների օգտագործման, ինչպես նաև առողջական վերջնարդյունքների հզոր որոշիչներն են[10]: Մանկական մահացության և ընդհանուր մահացության հիմնական պատճառների ցուցանիշները աֆրիկական-ամերիկացիների մոտ ավելի բարձր են եղել, քան եվրոպական-ամերիկացիների մոտ: Գրիպից և թոքաբորբից մահացության վերջին վերլուծությունը բացահայտեց, որ 1999-2018 թվականներին աֆրիկական-ամերիկացիները այս պատճառներով մահանում էին ավելի բարձր տեմպերով, քան եվրոպական-ամերիկացիները[11]: Այս ցեղային անհավասարությունների նպաստող գործոններն են գրիպի և պնևմոկոկային թոքաբորբի դեմ իմունիզացման ցածր ցուցանիշները[10]: COVID-19 համաճարակի ժամանակ մահացության ցուցանիշները աֆրիկական-ամերիկացիների մոտ ավելի բարձր են եղել, քան եվրոպական-ամերիկացիների մոտ[12]: Լատինոամերիկացիների մոտ իմունիզացման ցուցանիշները ցածր են ոչ լատինոամերիկացի սպիտակամորթների համեմատ[13]:
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Vaccines». Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 2-ին.
- ↑ «Top Vaccination For Your Child». Vaxins. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ օգոստոսի 15-ին. Վերցված է 2016 թ․ հուլիսի 29-ին.
- ↑ Needham, J. (1999). «Part 6, Medicine». Science and Civilization in China: Volume 6, Biology and Biological Technology. Cambridge: Cambridge University Press. էջ 134.
- ↑ Voltaire (1742). «Letter XI». Letters on the English. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2019 թ․ հունվարի 21-ին.
- ↑ Silverstein, Arthur M. (2009). A History of Immunology (2nd ed.). Academic Press. էջ 293. ISBN 9780080919461.
- ↑ "Ten Great Public Health Achievements in the 20th Century". Արխիվացված 2016-03-13 Wayback Machine CDC
- ↑ Hinman, A. R.; Orenstein, W. A.; Rodewald, L. (2004 թ․ մայիսի 15). «Financing Immunizations in the United States». Clinical Infectious Diseases (անգլերեն). 38 (10): 1440–1446. doi:10.1086/420748. ISSN 1058-4838. PMID 15156483.
- ↑ Cook, Joseph; Jeuland, Marc; Maskery, Brian; Lauria, Donald; Sur, Dipika; Clemens, John; Whittington, Dale (2009). «Using private demand studies to calculate socially optimal vaccine subsidies in developing countries». Journal of Policy Analysis and Management. 28 (1): 6–28. doi:10.1002/pam.20401. ISSN 0276-8739. PMID 19090047.
- ↑ «Vaccine-Preventable Diseases, Immunizations, and MMWR – 1961–2011». www.cdc.gov (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 7-ին.
- ↑ 10,0 10,1 Health United States 2017 With special feature on mortality. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics. 2018.
- ↑ Donaldson, Sahai V.; Thomas, Alicia N.; Gillum, Richard F.; Mehari, Alem (2021 թ․ հունվար). «Geographic Variation in Racial Disparities in Mortality From Influenza and Pneumonia in the United States in the Pre-Coronavirus Disease 2019 Era». Chest. 159 (6): 2183–2190. doi:10.1016/j.chest.2020.12.029. PMID 33400931.
- ↑ Bassett, Mary T.; Chen, Jarvis T.; Krieger, Nancy (2020 թ․ հոկտեմբերի 20). «Variation in racial/ethnic disparities in COVID-19 mortality by age in the United States: A cross-sectional study». PLOS Medicine. 17 (10): e1003402. doi:10.1371/journal.pmed.1003402. PMC 7575091. PMID 33079941.
- ↑ Gorina, Y; Kelly, T; Lubitz, J; Hines, Z (2008). Trends in Influenza and Pneumonia Among Older Persons in the United States. Hyattsville, MD: National Center for Health Statistics.
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- National Network for Immunization Information (NNii)
- Centers for Disease Control National Immunization Program
- Immunisation, BBC Radio 4 discussion with Nadja Durbach, Chris Dye & Sanjoy Bhattacharya (In Our Time, Apr. 20, 2006)
| ||||||||||
