Իբն Յունուս

Իբն Յունուս; արաբ․՝ ابن يونس‎‎
Ծնվել է	մոտ 950; ենթդ․ Ֆուստատ, Աբբասյան խալիֆայություն
Մահացել է	1009; Ֆուստատ, Ֆաթիմյանների խալիֆայություն
Քաղաքացիություն	Ֆաթիմյանների խալիֆայություն
Դավանանք	իսլամ
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս, աստղագետ, աստղագուշակ և փիլիսոփա
Գործունեության ոլորտ	աստղագիտություն և մաթեմատիկա
Տիրապետում է լեզուներին	արաբերեն
Հայր	Q113079980?
	Ibn Yunus Վիքիպահեստում

Աբուլ-Հասան Ալի իբն Աբդուռահման ալ-Միսրի (եգիպտական արաբերեն: ابن يونس. մոտ 950, ենթդ․ Ֆուստատ, Աբբասյան խալիֆայություն - 1009^[1]^[2], Ֆուստատ, Ֆաթիմյանների խալիֆայություն^[1]), միջնադարյան ամենահայտնի արաբ գիտնականներից^[3]^[4]^[5], ով իր աշխատություններով բավականին առաջ էր ընկել իր ապրած ժամանակից։ Մաթեմատիկոս, ֆիզիկոս և աստղագետ Եգիպտոսից^[6]։

Կենսագրություն

Լրիվ անունն է Աբուլ-Հասան Ալի իբն Աբդուռահման իբն Յունուս ալ-Սադաֆի ալ-Միսրի: Ապրել է Կահիրեում։ Աստղագիտական դիտարկումներ է իրականացրել Կահիրեի մոտ գտնվող Մոկաթամ լեռան աստղադիտարանում: Աբու-լ-Վաֆայի աշակերտն էր: Նա է հեղինակել «Զիջ ալ-Հաքիմի» աստղագիտական աղյուսակները^[7]^[8]։ Սրանք այդ ժամանակաշրջանում իրենց տեսակի մեջ լավագույն աղյուսակներն էին և մոտ երկու դար օգտագործվել են աստղագիտական հաշվարկների պրակտիկայում: Իբն Յունուսի զիջը բաղկացած է 81 գլուխներից, այն պարունակում է ալ-Մամունի՝ ստուգման ենթարկված, քննված ու մեկնաբանված զիջը, ալ-Բաթանիի «Սաբիական զիջ»-ը և նրա նախորդների այլ զիջեր, ինչպես նաև հենց իր՝ Իբն Յունուսի դիտարկումների արդյունքները:

Իբն Յունուսը շտկել է խավարածրի թեքության անկյան և գիշերահավասարների առաջընթացի արժեքները, որոնք անփոփոխ էին մնացել Պտղոմեոսի ժամանակներից ի վեր։ Հիմնվելով Արեգակի և Լուսնի՝ 977-ից 1007 թվականներին տեղի ունեցած խավարումների դիտողական տվյալների վերլուծության վրա՝ նա հայտնաբերել է Լուսնի միջին շարժման դարատևիկ արագացումը: Իբն Յունուսը կատարելագործել է գնոմոնը և ապացուցել, որ դրա ստվերը ցույց է տալիս արեգակնային սկավառակի վերին եզրի (և ոչ կենտրոնի) բարձրությունը հորիզոնի վերևում։

Իբն Յունուսը գրել է հարթ և գնդաձև եռանկյունաչափության մասին, առաջինն է ցույց տվել գնդաձև եռանկյունների լուծման ուղիները` օժանդակ անկյուններ ներմուծելու միջոցով:

Նա հեղինակել է նաև «Կուստասում երկու գծերի որոշման մեթոդի մասին տրակտատ»-ը (կուստաս էին անվանում շարժական կշռաքարով ու կշռացուցիչով կշեռքը) և 12 լամպից բաղկացած լուսավորող սարքի կառուցվածքի, լուսավորության տևողության ու էֆեկտիվության հաշվարկների մասին մի գիրք։ Վերջին ժամանակներս հրատարակված որոշ հանրագիտարաններում^[9] ու գիտահանրամատչելի գրքերում^[10] նշվում է, որ 1008 թվականից նա օգտագործել է ճոճանակային մեխանիզմ՝ ժամանակը հաշվարկելու համար, սակայն անհայտ է մնում, թե ինչպես է դա իրագործվել ^[11]։ Ենթադրվում է, որ ժամանակի ճոճանակային հաշվարկի վերաբերյալ այդ վարկածը Օքսֆորդի աստղագիտության պրոֆեսոր Էդվարդ Բերնարդի թույլ տված շփոթության հետևանք է^[12]:

Հիշատակ

1970 թվականին Միջազգային աստղագիտական միությունը Լուսնի հակառակ կողմում գտնվող մի խառնարանի շնորհել է Իբն Յունուսի անունը:

Ծանոթագրություններ

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.
↑ David King (12 March 2008). Seling, Helaine (ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (անգլերեն). Springer Science & Business Media. էջ 1124. ISBN 978-1-4020-4559-2. Վերցված է 16 November 2021-ին.
↑ Science & Technology in the Islamic World - Page 77
↑ Science in Medieval Islam: an illustrated introduction by Howard R. Turner - Page 65
↑ Матвиевская Г. П. Становление плоской и сферической тригонометрии (из истории математических идей) / Рецензент: д. ф.-м. н. Е. В. Шишкин. — М: Знание, 1982. — С. 22. — 64 с. — (Математика, кибернетика; №5).
↑ «Starry Messenger: Ibn Yunus and Astronomical Tables». www.sites.hps.cam.ac.uk. Վերցված է 2024-02-18-ին.
↑ «al-Zīj al-kabīr al-Ḥākimī | ISMI». ismi.mpiwg-berlin.mpg.de. Վերցված է 2024-02-18-ին.
↑ Good, Gregory (1998). Sciences of the Earth: An Encyclopedia of Events, People, and Phenomena. Routledge. էջ 394. ISBN 978-0-8153-0062-5.
«Pendulum». Encyclopedia Americana. Vol. 21. The Americana Corp. 1967. էջ 502. Վերցված է 2009-02-20-ին.
Baker, Cyril Clarence Thomas (1961). Dictionary of Mathematics. G. Newnes. էջ 176.
↑ Newton, Roger G. (2004). Galileo's Pendulum: From the Rhythm of Time to the Making of Matter. US: Harvard University Press. էջեր 52. ISBN 978-0-674-01331-5.
↑ Пипуныров, 1982
↑ King, D. A. (1979). «Ibn Yunus and the pendulum: a history of errors». Archives Internationales d'Histoire des Sciences. 29 (104): 35–52.
Hall, Bert S. (September 1978). «The scholastic pendulum». Annals of Science. Taylor & Francis. 35 (5): 441–462. doi:10.1080/00033797800200371. ISSN 0003-3790.
O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (November 1999). «Abu'l-Hasan Ali ibn Abd al-Rahman ibn Yunus». University of St Andrews. Վերցված է 2007-05-29-ին.

Գրականություն

Колчинский И. Г., Корсунь А. А., Родригес М. Г Астрономы: Биографический справочник. — 2-е изд., перераб. и доп. — Киев: Наукова думка, 1986. — 512 с.
Матвиевская Г. П. Становление плоской и сферической тригонометрии (из истории математических идей) / Рецензент: д. ф.-м. н. Е. В. Шишкин. — М: Знание, 1982. — С. 22. — 64 с. — (Математика, кибернетика; №5).
Матвиевская Г. П. Очерки истории тригонометрии. Древняя Греция. Средневековый Восток. Позднее Средневековье. — Ташкент: Фан, 1990.
Пипуныров В. Н. История часов с древнейших времен до наших дней. — М.: Наука, 1982. — 496 с.

Արտաքին հղումներ

King, David A. (2007). «Ibn Yūnus: Abū al‐Ḥasan ҁʿAlī ibn ʿAbd al‐Raḥmān ibn Aḥmad ibn Yūnus al‐Ṣadafī». In Thomas Hockey (ed.). The Biographical Encyclopedia of Astronomers. New York: Springer. էջեր 573–4. ISBN 978-0-387-31022-0.(PDF version)
King, David A. (2008) [1970-80]. «Ibn Yūnus, AbuʿL-Hasan ʿAlī Ibn ʿ Abd Al-Rahmān Ibn Yūnus Al Sadafī». Complete Dictionary of Scientific Biography. Encyclopedia.com.
Ibn Yunus Biography Архивная копия от 21 мая 2012 на Wayback Machine

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Իբն Յունուս» հոդվածին։

[_ddd95f4ee9291195-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 ^1,5 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.

[_c5321384e084ffe9-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Gran Enciclopèdia Catalana (կատ.) — Grup Enciclopèdia, 1968.

[KIng-3] David King (12 March 2008). Seling, Helaine (ed.). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (անգլերեն). Springer Science & Business Media. էջ 1124. ISBN 978-1-4020-4559-2. Վերցված է 16 November 2021-ին.

[4] Science & Technology in the Islamic World - Page 77

[5] Science in Medieval Islam: an illustrated introduction by Howard R. Turner - Page 65

[6] Матвиевская Г. П. Становление плоской и сферической тригонометрии (из истории математических идей) / Рецензент: д. ф.-м. н. Е. В. Шишкин. — М: Знание, 1982. — С. 22. — 64 с. — (Математика, кибернетика; №5).

[7] «Starry Messenger: Ibn Yunus and Astronomical Tables». www.sites.hps.cam.ac.uk. Վերցված է 2024-02-18-ին.

[8] «al-Zīj al-kabīr al-Ḥākimī | ISMI». ismi.mpiwg-berlin.mpg.de. Վերցված է 2024-02-18-ին.

[9] Good, Gregory (1998). Sciences of the Earth: An Encyclopedia of Events, People, and Phenomena. Routledge. էջ 394. ISBN 978-0-8153-0062-5.
«Pendulum». Encyclopedia Americana. Vol. 21. The Americana Corp. 1967. էջ 502. Վերցված է 2009-02-20-ին.
Baker, Cyril Clarence Thomas (1961). Dictionary of Mathematics. G. Newnes. էջ 176.

[10] Newton, Roger G. (2004). Galileo's Pendulum: From the Rhythm of Time to the Making of Matter. US: Harvard University Press. էջեր 52. ISBN 978-0-674-01331-5.

[Пипуныров—1982——-11] Пипуныров, 1982

[12] King, D. A. (1979). «Ibn Yunus and the pendulum: a history of errors». Archives Internationales d'Histoire des Sciences. 29 (104): 35–52.
Hall, Bert S. (September 1978). «The scholastic pendulum». Annals of Science. Taylor & Francis. 35 (5): 441–462. doi:10.1080/00033797800200371. ISSN 0003-3790.
O'Connor, J. J.; Robertson, E. F. (November 1999). «Abu'l-Hasan Ali ibn Abd al-Rahman ibn Yunus». University of St Andrews. Վերցված է 2007-05-29-ին.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]