Թուրքիայի հեղաշրջումը (1960)

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

1960 թվականի թուրքական պետական հեղաշրջումը (թուրքերեն։ 27 Mayıs Darbesi) Թուրքիայի Հանրապետությունում առաջին պետական հեղաշրջումն էր։ Հեղաշրջումը կատարված էր 38 երիտասարդ թուրք սպաներից բաղկացած խմբի կողմից[1], որոնք գործում էին շտաբների պետերի ենթակայությունից դուրս։ Այն կազմակերպել էր Ալփարսլան Թյուրքեշը և գլխավորել է 1960 թվականի մայիսի 27-ին գեներալ Ջեմալ Գյուրսելի[2] դեմոկրատական կուսակցության ժողովրդավարական ճանապարհով ընտրված կառավարության դեմ։ Ալփարսլան Թյուրքեշը խունտայի (ազգային միասնության կոմիտեի) անդամ էր։

Նախապատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Միջադեպը տեղի է ունեցել ինչպես սոցիալ-քաղաքական ցնցումների, այնպես էլ տնտեսական դժվարությունների ժամանակ, երբ Թրումենի դոկտրինից և Մարշալի ծրագրից ամերիկյան օգնությունն ավարտվում էր, և այդ պատճառով վարչապետ Ադնան Մենդերեսը պլանավորում էր այցելել Մոսկվա ՝ հույս ունենալով այլընտրանքային վարկային գծեր ստեղծել[3][4][5]։

Հեղաշրջում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Դավադրությունը կազմակերպել էր գնդապետ Ալփարսլան Թյուրքեշը։ Նա եղել է անդամ խունտայի (ազգային միասնության կոմիտեի) անդամ և մեկն էր այն առաջին 16 սպաներից, ովքեր 1948 թվականին վերապատրաստվել են Միացյալ Նահանգներում ՝ ձևավորելու կայուն կոնտրպարտիզանական ջոկատ։ Այսպիսով, նա ուղղակիորեն հայտարարեց իր հակակոմունիզմի և իր հավատքի և ՆԱՏՕ-ի ու ՍԵՆՏՈ-ի նվիրվածության մասին ազգին ուղղված իր կարճ ուղերձում, բայց նա անհասկանալի թողեց հեղաշրջման պատճառները։ Մայիսի 27-ի առավոտյան Թյուրքեշը ռադիոյով հայտարարել է հեղաշրջման մասին և հայտարարել «թուրքական պատմության մեկ շրջանի վերջն ու նորի սկիզբը»։

Մեծ թուրք ազգ, մայիսի 27-ի առավոտյան ժամը 3։ 00-ից սկսած թուրքական զինված ուժերն իրենց ձեռքն են վերցրել ամբողջ երկրի կառավարումը։ Այս գործողությունը մեր բոլոր քաղաքացիների և անվտանգության ուժերի սերտ համագործակցության շնորհիվ հաջողությամբ պսակվեց առանց մարդկային զոհերի։ Մինչև հետագա ծանուցումը պարետային ժամ է սահմանվել, որն ազատ է արձակվել միայն զինծառայողների համար։ Մենք մեր քաղաքացիներին խնդրում ենք աջակցել մեր զինված ուժերի պարտականությունների կատարմանը և աջակցել ազգային ցանկալի ժողովրդավարական ռեժիմի վերականգնման համար։
- Ալպարսլան Թյուրքեշ

Հաջորդ օրը տեղի ունեցած մամուլի ասուլիսի ժամանակ Ջեմալ Գյուրզելն ընդգծել է, որ «հեղաշրջման նպատակն է հնարավորինս շուտ երկիրը բերել արդար, մաքուր և ամուր ժողովրդավարության...Ես ուզում եմ երկրի իշխանությունն ու կառավարումը փոխանցել ժողովրդի ազատ ընտրությանը»[6]։

Մաքրում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խունտան պաշտոնանկ է արել 235 գեներալների և ավելի քան 3000 այլ սպաների, ազատել ավելի քան 500 դատավորների և դատախազների և 1400 դասախոսների համալսարաններից, ինչպես նաև ձերբակալել Է գլխավոր շտաբի պետին, նախագահին, վարչապետին և վարչակազմի այլ անդամներին[7][8]։ Այնուհետև հաջորդեց բանակի հրամանատար գեներալ Ջեմալ Գյուրզելի նշանակումը պետության ժամանակավոր ղեկավար, վարչապետ և պաշտպանության նախարար։

Յասիադայի դատավարությունները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքիայի ներքին գործերի նախարար Նամըք Գեդիկն ինքնասպան է եղել ՝ գտնվելով թուրքական ռազմական ակադեմիայում։ Նախագահ Ջալալ Բայարը, վարչապետ Ադնան Մենդերեսը և Հյուսիսային վարչակազմի այլ անդամներ ուղարկվել են Մարմարա ծովում գտնվող Յասիադա կղզու դատարան։ Քաղաքական գործիչներին մեղադրանքներ են ներկայացվել պետական դավաճանության, պետական միջոցների ոչ նպատակային օգտագործման և Սահմանադրության վերացման համար։

Դատավարություններն ավարտվեցին 1961 թվականի սեպտեմբերի 16-ին Ադնան Մենդերեսի, արտաքին գործերի նախարար Ֆաթին Ռյուշ-թյու Զորլուի և ֆինանսների նախարար Հասան Փոլաթքանի մահապատժով Իմրալի կղզում։

Հետևանքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սահմանադրական հանրաքվեն կայացել է 1961 թվականի հուլիսի 9-ին։ 1924 թվականի Սահմանադրությանը փոխարինելու համար կազմվեց նոր Սահմանադրություն։ Այն հավանության է արժանացել ընտրողների 61,7% մասնակցության 81,0%-ը[9]։

Մենդերեսի և թուրքական կառավարության մյուս անդամների մահապատժից մեկ ամիս անց ՝ 1961 թվականի հոկտեմբերի 15-ին, տեղի ունեցան համընդհանուր ընտրություններ։ Վարչական իշխանությունը վերադարձվել է քաղաքացիական անձանց, սակայն ռազմականը շարունակում է տիրել քաղաքական ասպարեզում մինչև 1965 թվականի հոկտեմբեր ամիսը[6]։ Գեներալ Իսմեթ Ինյուն վարչապետի պաշտոնը զբաղեցրել է երրորդ անգամ ՝ 1961-1965 թվականները։ Թուրքական բանակի գնդապետ Թալաթ Այդեմիրը 1962 թվականի փետրվարին և 1963 թվականի մայիսին կազմակերպել էր երկու անհաջող պետական հեղաշրջում։ 1965-ի հեղաշրջումից հետո առաջին ազատ ընտրություններում Սուլեյման Դեմիրելն ընտրվեց և այդ պաշտոնը զբաղեցրեց մինչև 1971 թվականը, երբ հեռացվեց մեկ այլ հեղաշրջման հետևանքով։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Gunn, Christopher (Spring 2015). «The 1960 Coup in Turkey: A U.S. Intelligence Failure or a Successful Intervention?». Journal of Cold War Studies. 17 (2): 103. doi:10.1162/JCWS_a_00550.
  2. ↑ «Military interventions in Turkey». Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 17-ին.
  3. ↑ Çavdar, Tevfik (1996). «Birinci Bölüm». Türkiye'nin Demokrasi Tarihi 1950-1995 (թուրքերեն) (2nd ed.).
  4. ↑ «Darbe olmasaydı Menderes Moskova'ya gidecekti». Zaman Gazetesi (թուրքերեն). 2008 թ․ մայիսի 24. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ սեպտեմբերի 1-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 1-ին.
  5. ↑ «Menderes'i Nato Astırdı». Habertürk (թուրքերեն). 2012 թ․ մայիսի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ մայիսի 2-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 1-ին.
  6. ↑ 6,0 6,1 http://www.allaboutturkey.com/darbe.htm
  7. ↑ Mümtaz'er, Türköne (2010 թ․ մայիսի 27). «27 Mayıs'ın hesabı». Zaman Gazetesi (թուրքերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 2-ին.
  8. ↑ «Cunta, en büyük tasfiyeyi yargıda ve orduda yaptı». Zaman Gazetesi (թուրքերեն). 2010 թ․ մայիսի 31. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ նոյեմբերի 9-ին. Վերցված է 2013 թ․ մայիսի 2-ին.
  9. ↑ Dieter Nohlen, Florian Grotz & Christof Hartmann (2001) Elections in Asia: A data handbook, Volume I, p254 0-19-924958-X

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թուրքիայի_հեղաշրջումը_(1960)&oldid=9414384» էջից