Թայմիր (լիճ)
Կոորդինատներ | ||
Երկիր | Ռուսաստան | |
Վարչատարածքային բաժանում | Կրասնոյարսկի երկրամաս | |
Հայելու բացարձակ բարձրությունը | 6 մ | |
Ավազանի մակերեսը | 4560 կմ² | |
Ծավալը | 12,8 կմ³ | |
Ամենամեծ խորությունը | 26 մ | |
Միջին խորությունը | 2,8 մ | |
Ջրահավաքի մակերեսը | 104300 կմ² | |
Թայմիր (Թայմիրի լիճ), լիճ Թայմիրի թերակղզում Ռուսաստանի Կրասնոյարսկի երկրամասում, Թայմիրի արգելոցի մաս։ Լճի մակերեսը կազմում է 4560 կմ²[1], չորրորդ ամենամեծ քաղցրահամ լիճը Ռուսաստանում և երկրորդը (Բայկալից հետո) երկրի ասիական մասում: Լճից հոսում է Նիժնյայա Թայմիրա գետը[2]։ Ջրի ծավալը՝ 12,8 կմ³[3]։
Մշտական բնակավայրեր չկան, լճի վրա կա ոչ ակտիվ օդերևութաբանական կայան[4][5]։
Ֆիզիկա-աշխարհագրական բնութագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Լիճը գտնվում է բևեռային շրջանից շատ հեռու՝ Բիրանգա լեռների ստորոտին։ Ափը պատված է ծանծաղ ծովածոցերով և ծովախորշերով: Զառիկող հարավային ափը կազմված է չորրորդական շրջանի փխրուն նստվածքներից: Հյուսիսային ափը, ավելի հին հիմնաքարերի ելքերով, կտրուկ բարձրանում է դեպի Բիրանգա լեռնաշղթայի ստորոտը, որտեղից բազմաթիվ վտակներ թափվում են Թայմիր լիճ։ Գետերի մի մասը սկիզբ է առնում լեռնային լճերից, որոնցից է ՝ Լևինսոն-Լեսինգ լիճը։ Արևմտյան մասում կան բազմաթիվ քարքարոտ կղզիներ, արևելյան մասում գտնվում է Սոկոլով-Միկիտով ավազոտ կղզին[6]։
Լճի տարածքը գտնվում է տունդրայի կլիմայական գոտում, որտեղ տարածված է հավերժական սառածությունը։ Տարածաշրջանում օդի տարեկան միջին ջերմաստիճանը −13,4 °C է, հուլիսի ամենատաք միջին ջերմաստիճանը՝ +12,3 °C[4]։ Օգոստոսին լճում ջրի ջերմաստիճանը +8 °C է, ձմռանը՝ 0 °C-ից մի փոքր բարձր[2][6]։
Լճին բնորոշ է մակարդակի բարձրացումը ամառվա սկզբից մինչև օգոստոս, որին հաջորդում է նվազում մինչև հաջորդ գարուն, որի ընթացքում ջրի ծավալի մինչև 75%-ը կորչում է[7]։ Տարվա ընթացքում մակարդակի փոփոխությունը հանգեցնում է հայելային մակերեսի զգալի փոփոխության՝ 30-50%-ի չափով[8]: Ջրի միջին տարեկան մակարդակը 6 մ է[9], սակայն դրա սեզոնային նվազումը կարող է հասնել ծովի մակարդակից 1,5 մ բարձրության, իսկ լճի մակերեսը կարող է կրճատվել մինչև 1200 կմ²[10]։ Քանի որ աշուն-ձմեռ ժամանակահատվածում լիճը բաժանվում է մի քանի առանձին ջրամբարների՝ մինչև հոկտեմբերին սառույցի ձևավորումը սկսելը, լիճը կարելի է համարել սեզոնային և քանի որ հունիսի սկզբին տեղի է ունենում դրա տարածքի արագ աճ և միասնական ջրամբարի ձևավորում, պարզվում է, որ ջրամբարի հալվելուց երկու ամիս առաջ դրա մեծ մասը սառույցով չի պատվում: Այդ հանգամանքը նպաստում է լճի և շրջակա տարածքի ամառային արագ տաքացմանը։
Լճի մշտական հատվածները սեպտեմբերի վերջից մինչև հուլիսը ծածկված են սառույցով, սառույցից ազատ շրջանի միջին տևողությունը 73 օր է[4]։ Ամբողջ լճի մինչև 84%-ը ձմռանը սառչում է մինչև հատակը, ներառյալ մշտական ջրային տարածքի մինչև 25%-ը[8][7]: Փոքր խորությունը և ջրի մակարդակի միջինը 5,9 մ անկումը ձմռանը հանգեցնում են սառցե ծածկույթի դեֆորմացման և ճաքերի: Սառույցի հաստությունը հասնում է 2-3 մ-ի, ճաքերի առաջացումը, որին հաջորդում է սառցաբեկորների անկումը, ուղեկցվում է ուժեղ ճաքերով և աղմուկով[8][11]։
Չնայած ձմռանը տեղումների մեծ քանակին, զգալի ձյան ծածկույթի ձևավորմանը խոչընդոտում են ուժեղ քամիները և հարթ տեղանքը[8]: Ամռանը հաճախակի փոթորիկներ են լինում, որոնց ժամանակ լճի ծանծաղ խորության պատճառով առաջանում է ջրի խիստ պղտորում[4]։
Լճի էկոհամակարգ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Թայմիրում հանդիպում են արկտիկական ձկնատեսակներ՝ սիգ, մուկսուն, ալպյան սաղմոն և այլն[6]։ Լճում բացակայում են բարձրագույն ջրային աշխարհի ներկայացուցիչները, ջրային կենդանիների սննդային կապը հիմնված է ֆիտոպլանկտոնի վրա: Ձմռանը ջրում լուծված թթվածնի քանակը նվազում է, քանի որ ամռանը այնտեղ շատ օրգանական նյութեր են տեղափոխվում։ Նստվածքների փտումը ձկների համար անհասանելի է դարձնում ամենախոր ավազանի տարածքը[7]։
Ուսումնասիրվել է լճի կենդանական աշխարհը՝ դրանում ապրող տեսակների հարմարեցման և սիբիրյան ջրամբարներ նրանց միգրացիայի հնարավորության համար, որոնք նույնպես բնութագրվում են մակարդակի զգալի փոփոխություններով ամբողջ տարվա ընթացքում[8]։ Լիճը հիմնականում պարունակում է կենդանի օրգանիզմների ծովային ջրային համալիրի բուսական և կենդանական աշխարհ, կան նաև Բայկալին բնորոշ տեսակներ[7]։ Առաջին տեսակի ի հայտ գալը բացատրվում է Ստորին Թայմիրի միջով լճի ու ծովի կապով և պատմական տարբեր ժամանակաշրջաններում Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի փոփոխությամբ։ Բայկալի էկոհամակարգի ներկայացուցիչների առկայությունը բացատրվում է սառցե դարաշրջաններով, որոնց ընթացքում տարածաշրջանի հիդրոլոգիական ռեժիմը մեծապես փոխվել է հյուսիսային Ասիայում մեծ սառցադաշտային լճերի ձևավորմամբ[7]։
Թայմիր կղզիները բնակալման վայր են հանդիսանում չվող թռչունների՝ կարմրախածի սագի և սագերի այլ տեսակների համար[6]։
Վերին և Ստորին Թայմիր գետեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թայմիր գետը հոսում է Թայմիր լճի միջով։ Վերևում լիճը թափվելիս այն կոչվում է Վերին Թայմիր, իսկ դրանից ելքի ժամանակ՝ Ստորին Թայմիր։ Լիճը կարգավորիչ դեր է խաղում գետի ստորին հոսանքի ջրային ռեժիմում։ Սառույցի հալման ժամանակահատվածում Ստորին Թայմիրով լճից ջրի արտահոսքը խոչընդոտվում է սառույցի խցանումներով։ Հունի մաքրումից հետո լճում նկատվում է ջրի մակարդակի սրընթաց նվազում, որն ավելի դանդաղ տեմպերով շարունակվում է մինչև հաջորդ գարուն։ Ամառվա սկզբից առաջացող խցանումները հիմնականում ձևավորվում են ջրի հոսքի երկայնքով ներքևի սառույցից, քանի որ մակարդակի անկում միշտ տեղի է ունենում օգոստոսի առաջին շաբաթվա ընթացքում, երբ գետի հունն արդեն ամբողջովին ազատ է սառույցից և ծովում դեպի հյուսիս լողացող սառույցի բացակայության դեպքում[12]։ 1996 թվականին լճի մակարդակի բարձրացումը մինչև հուլիսի 27-ը փոխվել էր հուլիսի 27-ից օգոստոսի 7-ն ընկած ժամանակահատվածում 70 սմ արագ անկմամբ, հաշվի առնելով նախորդող ներհոսքը լիճ, որը համապատասխանում է Ստորին Թայմիրի օրական 5000-6000 մ³/վրկ հոսքին[9]։ Ստորին Թայմիրի ջրային այս ռեժիմը բնորոշ է նաև Թայմիր թերակղզու հյուսիսում գտնվող այլ գետերին։ Օրինակ, Լենինգրադսկայա գետի գետաբերանում գտնվող Գաֆներ ֆյորդի ծովածոցն ունի մակարդակի դինամիկա, որը նման է Թայմիր լճի սեզոնային փոփոխություններին[12]: Այսպիսով, մոտակա ջրային տարածքների արգելափակումը գարնանը տեղի է ունենում ծովի ջրի գերսառեցված վիճակի պատճառով, որը նորմալ աղի պայմաններում ունի -1,91°C սառեցման կետ: Քաղցրահամ ջրի գարնանային ներհոսքը գերսառեցված ծովի ջրի մեջ հանգեցնում է նրա աստիճանական աղազրկման և սառեցման, ինչը հանգեցնում է գետի հոսքի արգելակմանը: Թերակղզու ավելի հարավային շրջաններում այս երևույթն ավելի վաղ է տեղի ունենում։ Պյասինայի հոսքի արգելափակումը ծովից և նրա գետի դելտայի վարարումն ավարտվում է հունիսին[12]։
Բիրանգա լեռների էրոզիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հարավային հարթ տեղանքի ռելիեֆը թույլ է տալիս ծովի մակարդակից բարձրանալ մինչև 50 մ, ինչը տեղի է ունեցել սառցե դարաշրջանում[4][8]։ Գործոնների համակցությունը, ինչպիսիք են Բիրանգայի լեռնաշղթայի մեծ երկրաբանական տարիքը, լճի մակարդակի զգալի սեզոնային, տարեկան և դարերով փոփոխությունները, օդի ջերմաստիճանի մեծ փոփոխությունները ամբողջ տարվա ընթացքում, հանգեցնում են հյուսիսային ափի ժայռերի արագ քայքայմանը, որոնք ենթարկվել են զգալի էրոզիայի և շատ հաճախ անկայուն են: Ամռանը լճի այդ հատվածում հաճախակի են քարաթափումները և սողանքները։
20-րդ դարի սկզբին Նիկոլայ Ուրվանցևի արշավախմբի հետազոտության ընթացքում հայտնաբերվել են նաև վկայություններ, որ 1854-1930 թվականներին լճի մակարդակը նվազել էր մեկ մետրով, ինչը կարելի է բացատրել Ստորին Թայմիր գետի հովտի արագ էրոզիայով[7]։ Պատմականորեն այդ ժամանակային միջակայքը համընկնում է 20-րդ դարի առաջին կեսին Արկտիկայի տաքացման ժամանակաշրջանին և Գոլֆստրիմի տաք հոսքի աճող ազդեցությանը[13]։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Таймыр : [рус. / verum.wiki // Государственный водный реестр : [арх. 15 октября 2013] / Минприроды России. — 2009. — 29 марта.]
- ↑ 2,0 2,1 Соколов А. А. Глава 23. Восточная Сибирь // Гидрография СССР. — 1954. Архивировано из первоисточника 15 դեկտեմբերի 2009.
- ↑ Эдельштейн К. К. ТАЙМЫР Արխիվացված 2023-02-21 Wayback Machine // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2017); Дата обращения: 28.08.2022
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Christine Siegert, Dmitry Bolshiyanov; և այլք:. «Russian-German Cooperation: The Expedition TAYMYR 1994» (PDF). epic.awi.de (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011-08-11-ին. Վերցված է 2018-12-20-ին.
{{cite web}}
: Explicit use of et al. in:|author=
(օգնություն); Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ «Наблюдательная сеть». meteo.krasnoyarsk.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2022-04-05-ին. Վերցված է 2018-12-20-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) — На сайте Среднесибирского УГМС — метеостанция не числится в списке работающих, так что, скорее всего, по состоянию на 2010 год она является недействующей. - ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Стилтон — Татартуп. — М. : Советская энциклопедия, 1956. — 657 с. — (Большая советская энциклопедия : [в 51 т.] / гл. ред. Б. А. Введенский ; 1949—1958, т. 41)
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 7,4 7,5 «Таймыр — Россия». russia.rin.ru (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2018-12-21-ին. Վերցված է 2018-12-20-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 8,5 «Физико-географические условия Таймырского заповедника». www.mnr.gov.ru (ռուսերեն). МПР РФ. Արխիվացված է օրիգինալից 2005-02-22-ին. Վերցված է 2005-02-22-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 9,0 9,1 Martin Melles, Birgit Hagedorn and Dmitri Yu. Bolshiyanov; և այլք:. «Russian-German Cooperation: The Expedition TAYMYR 1 SEVERNAYA ZEMLYA 1996» (PDF). epic.awi.de (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011-08-11-ին. Վերցված է 2018-12-20-ին.
{{cite web}}
: Explicit use of et al. in:|author=
(օգնություն); Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ Ловелиус Н. В. ИЗМЕНЕНИЯ УРОВНЯ ОЗЕРА ТАЙМЫР // Terra Humana (УДК 551.513, ББК 26.30). — 2008 г.. — В. 4. — С. 172—178. Архивировано из первоисточника 15 հունիսի 2021.
- ↑ «Таймырский государственный заповедник». www.ecosystema.ru (ռուսերեն). Экологический центр «Экосистема». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-12-23-ին. Վերցված է 2018-12-20-ին.
{{cite web}}
: Unknown parameter|deadlink=
ignored (|url-status=
suggested) (օգնություն) - ↑ 12,0 12,1 12,2 Смотрите космоснимки Sentinel-2 по ссылке EO Browser
- ↑ Соколов А. А. Глава 6. Современное оледенение и вечная мерзлота // Гидрография СССР. — 1954 г.. Архивировано из первоисточника 3 հունիսի 2009.