Էրիթրեայի պատմություն
Էրիթրեայի պատմություն, հյուսիսարևելյան Աֆրիկայում գտնվող Էրիթրեա նահանգի պատմություն, որը գտնվում է Կարմիր ծովի աֆրիկյան ափերի մոտ և հարակից կղզիներում: Եթովպիայից անկախություն է ձեռք բերել 1991 թվականի մայիսի 24-ին, որը պաշտոնապես ճանաչվել է Եթովպիայի կողմից ուղիղ երկու տարի անց։
Անվան ստուգաբանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հին հունարենից Էրիթրեա (հուն․՝ Ἐρυθραία) նշանակում է կարմիր (հուն․՝ ἐρυθρός). Հունարենից բառն անցել է լատիներենին (լատին․՝ Erythræa Էրիթրիա), այսպիսով Կարմիր ծովը կոչվում էր «Էրիթրեական ծով»։
Վաղ պատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Էրիթրեան այն շրջաններից էր, որտեղ ապրել են հոմո սեռի առաջին ներկայացուցիչները։ Գանգը (UA 31), ատամները և Հոմո էրեկտուսի կոնքի բեկորները, բայց Հոմո էրգաստերի որոշ հատկանիշներով, Հյուսիսային Դանակիլում գտնվող Buia-ից (Աֆարի դեպրեսիա)[1] թվագրվում է մոտ 1 միլիոն տարի[2] . Erectus pelvis UA 173/405 Buia-ից (1,07–0,99 Ma) գրեթե անհնար է մորֆոլոգիայում տարբերել անատոմիապես ժամանակակից մարդկանց կոնքից [3]: Գանգեր UA 31 Բույայից Էրիթրեայից (992 հազար տարի առաջ[4][5]), BOU-VP-2/66՝ Դաքայից, 0,8-1,042±0,009 միլիոն տարի առաջ) Եթովպիայից[6]՝ Դանակիլի իջվածքից Աֆարի ավազանի հյուսիսային մասը և գանգը KNM-OL 45500:
Աբդուրի ժայռի վրա գտնվել է մոտ 125 հազար տարվա հնագույն մարդու բնակության վայր, որտեղ հայտնաբերվել են խոշոր կաթնասունների մանրացված ոսկորներ, քարե գործիքներ, այդ թվում՝ օբսիդիան հրաբխային ապակուց պատրաստված դանակ և աշխարհում առաջին «ոստրե բարը»: Գենետիկ Սթիվեն Օփենհայմերի վարկածի համաձայն՝ 80 հազար տարի առաջ անատոմիապես ժամանակակից մարդկանց մի փոքր բնակչություն լքել է Աֆրիկան՝ անցնելով Բաբ էլ-Մանդեբ նեղուցը («Վշտի դարպաս»), որն այն ժամանակ որոշ տեղերում ծանծաղուտի շղթա էր հիշեցնում: Եվ հենց այս բնակչությունը ժամանակին Ասիայում դարձել է բոլոր ոչ աֆրիկյան ժողովուրդների համար նախահայր [7][8]:
Ժամանակակից Էրիթրեայի տարածքում մեզ հայտնի առաջին ժողովուրդները նիլոտյան ցեղերն են, որոնք գաղթել են Նեղոսի հովտից և բնակություն հաստատել երկրի արևմտյան և հյուսիս-արևմտյան շրջաններում: Ժամանակակից Կունամա և Նարա ցեղերը այդ հին վերաբնակիչների ժառանգներն են: Հետագայում համիթական ժողովուրդները հյուսիսից տեղափոխվել են հյուսիսարևմտյան շրջաններ, որոնք աստիճանաբար ձուլվել են տեղի նիլոտական բնակչությանը։ Համիթական վերաբնակիչների ժամանակակից ամենամոտ ժառանգներն են Գեդարեբ և Բիլին էթնիկ խմբերը, թեև որոշ ազգաբաններ այստեղ ներառում են նաև աֆարներին և սահոսներին։
Բեջա ցեղի մասին առաջին հիշատակումը Հին Եգիպտոսի պատմության մեջ վերաբերում է մ.թ.ա. մոտ 2700 թվականին։ Կարծիք կա, որ Էրիթրեայի տարածքը եղել է Պունտ երկրի մի մասը, որտեղ արշավախմբեր էին ուղարկում թագուհի Հաթշեփսուտը և այլ եգիպտական փարավոններ։
Մոտ մ.թ.ա 7-5-րդ դարերում սկսվել է Սաբայան-սեմականների գաղթը Հարավային Արաբիայից՝ անցնելով Կարմիր ծովով։ Միգրացիայի երկրորդ ալիքը տեղի է ունեցել ժամանակակից Եմենի տարածքից մ.թ.ա. 400-100 թվականներին: Վերաբնակիչները սկզբում ապրել են ափին, իսկ ավելի ուշ սկսել են շարժվել դեպի հարավ՝ բնակություն հաստատելով Էրիթրեայի բարձրավանդակներում և Եթովպիայի ժամանակակից Տիգրայ նահանգում: Աստիճանաբար ազգամիջյան ամուսնությունների արդյունքում նրանք խառնվել են տեղի բնակչության, ամենայն հավանականությամբ՝ բեջայի հետ։ Ժամանակակից էթնիկ խմբերը, որոնք խոսում են տիգրինիայի լեզուներով, նրանց ժառանգներն են: Սաբայաններն իրենց հետ բերել են այն ժամանակվա գյուղատնտեսության առաջադեմ մեթոդները` լանջերին տեռասների կառուցում, երկաթե գործիքներ, գրչություն և պետական ապարատ: Սկզբում Էրիթրեայի բնակիչները ենթարկվել են Եմենում գտնվող Սաբայան պետությանը։ Սակայն ժամանակի ընթացքում նրանք ստեղծել են իրենց սեփական նախապետական կազմավորումները՝ կենտրոններով Մեթերայում, Կոհայտոյում, Թեկոնդաեում և Կեսքեսում։ Ադուլիս նավահանգիստը, որը գտնվում էր Կարմիր ծովի ափին, կարևոր դարպաս էր առևտրի համար Հունաստանի, Հռոմի և այլ հին երկրների հետ։
Էրիթրեայի տարածքը մտնում էր Ակսումի թագավորության, իսկ ավելի ուշ՝ Եթովպական պետության մեջ։
1513 թվականին Մասսավա նավահանգիստը գրավվել է պորտուգալացիների կողմից[9], ապա 1557 թվականին անցել Օսմանյան կայսրության[10] տիրապետության տակ (1554 թվականին ստեղծվել է Հաբեշի էյալեթը), իսկ 1868 թվականին օսմանյան սուլթանը փոխանցել է նրա վերահսկողությունը Եգիպտոսի Խեդիվատին[11]:
Գաղութային շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1882 թվականից սկսվեց Իտալիայի գաղութացումը (Ասաբ և Մասավա նավահանգիստներ): 1890 թվականի հունվարի 1-ին հռչակվեց Էրիթրեայի գաղութը (հուն․՝ Կարմիր ծով անունից)։ 1895 թվականին սկսվեց իտալա-եթովպական պատերազմը, որն ավարտվեց 1896 թվականին խաղաղության պայմանագրով, որը սահմանեց գաղութի սահմանները[12]։
Էրիթրեան գտնվում էր իտալական տիրապետության տակ մինչև իտալացիների պարտությունը (Եթովպիայում, Սոմալիում և Էրիթրեայում) բրիտանական ուժերի կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ՝ 1941 թվականի գարնանը։ Այնուհետև այն կառավարվում էր բրիտանական ռազմական վարչակազմի կողմից մինչև 1952 թվականը, երբ այն դարձավ Եթովպիայի և Էրիթրեայի դաշնության մի մասը:
Եթովպիայի կազմում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1962 թվականին Եթովպիայի կայսր Հայլե Սելասիեն վերացրեց երկրի դաշնային կառուցվածքը, ինչը զգալիորեն ամրապնդեց անջատողական միտումները տարածաշրջանում։ Մեկ տարի առաջ էրիթրեացի ազգայնականների մի խումբ Համիդ Ավատեի գլխավորությամբ սկսեց Էրիթրեայի անկախության պատերազմ, որը տարբեր ինտենսիվությամբ շարունակվեց ավելի քան 30 տարի, հատկապես այն բանից հետո, երբ Եթովպիայում իշխանությունը գրավեցին մի խումբ սպաներ`Մենգիստու Հայլե Մարիամի գլխավորությամբ: Դիմադրության շարժումն իր ամենակարևոր հաջողություններին հասավ Օգադենի պատերազմի ժամանակ՝ հաջողությամբ օգտվելով եթովպական բանակի զբաղվածությունից Սոմալիի և մահմեդական ապստամբների դեմ պատերազմով:
1980-ականների վերջին, Եթովպիայի սոցիալիստական պետության ընդհանուր ճգնաժամի ֆոնին, Էրիթրեայի ապստամբները ոչ միայն վերահսկողության տակ առան Էրիթրեայի տարածքի մեծ մասը, այլև ակտիվորեն աջակցեցին այլ ապստամբ խմբերի գործողություններին, որոնց ճակատի առաջնորդը Մելես Զենավին էր: 1991 թվականին ապստամբները մտան Ադիս Աբեբա, Զենավին դարձավ Եթովպիայի նախագահ, իսկ 2 տարի անց հանրաքվեից հետո հռչակվեց Էրիթրեայի անկախությունը։
Անկախ Էրիթրեա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1993 թվականից մինչ օրս երկիրը ղեկավարում էին անկախության պատերազմի վետերանների խումբը՝ Իսայաս Աֆվերկիի գլխավորությամբ՝ իրենց ձեռքում կենտրոնացնելով իշխանության բոլոր ճյուղերը: Երկրում հաստատվեց միակուսակցական ռեժիմ, իսկ մնացած բոլոր կուսակցությունների գործունեությունն արգելվեց։ 1997 թվականին Սահմանադրական ժողովն ընդունեց Սահմանադրություն, որը նախատեսում էր նախագահի և խորհրդարանի ընտրություն համընդհանուր ընտրություններով կազմակերպել, ինչպես նաև բազմակուսակցական համակարգ, բայց այն այդպես էլ ուժի մեջ չմտավ։ Երկրի ղեկավարները տարբեր պատրվակներով պարբերաբար մերժում են քաղաքական կյանքը ժողովրդավար դարձնելու և ընտրություններ անցկացնելու առաջարկները։ Միջազգային իրավապաշտպան կազմակերպությունները հաճախ քննադատում են Էրիթրեայում մարդու իրավունքների և մամուլի ազատության վիճակը՝ տալով ցածր գնահատականներ։ Աֆվերկի ռեժիմը մեղադրվում է քաղաքական հակառակորդների առևանգումների, խոշտանգումների և սպանությունների մեջ, ինչպես նաև Սոմալիում իսլամիստական խմբավորումներին ու տարածաշրջանի հակակառավարական ուժերին աջակցելու համար։ Այս պատճառով Էրիթրեայի նկատմամբ 2009 թվականին սահմանվել են միջազգային պատժամիջոցներ, որոնք խստացվել են 2011-ին[13]։
1995 թվականին Էրիթրեան վիճարկում էր Հանիշ կղզիների սեփականությունը Եմենի հետ: Արդյունքում պետությունների միջև զինված հակամարտություն է սկսվել, որն ավարտվել է Եմենի հաղթանակով։
1998-ին Եթովպիայի հետ նոր պատերազմ սկսվեց վիճելի տարածքների համար, որի ընթացքում երկու կողմից զոհվեցին տասնյակ հազարավոր զինվորներ։ Պատերազմը հանգեցրեց հսկայական տնտեսական և սոցիալական ցնցումների՝ հետևում թողնելով ավերված տնտեսություն, ինչպես նաև ականապատված հսկայական տարածքներ: Պատերազմն ավարտվեց 2000 թվականին Էրիթրեայի պարտությամբ և խաղաղության պայմանագրի կնքմամբ, ըստ որի հրադադարը պետք է վերահսկվի ՄԱԿ-ի խաղաղապահ ուժերի կողմից:
2006 թվականից ի վեր Էրիթրեան ակտիվորեն օգնում է Սոմալիի Իսլամական դատարանների միությանը և նրա դաշնակիցներին` ըստ Սոմալիի կառավարության և IGAD տարածաշրջանային բլոկի: Էրիթրեան ապստամբներին մատակարարում էր զենք և փող, նա ապաստան և տարածք տրամադրեց իսլամական ֆունդամենտալիստներին և զինյալներին, ինչպես նաև իր «կամավորները» մասնակցեցին Սոմալիի քաղաքացիական պատերազմին[14]: Ըստ Սոմալիի կառավարության՝ այս ռազմավարության հիմնական շարժառիթը Էրիթրեայի աջակցությունն է Աբդուլահի Յուսուֆի կառավարությանը[15]։ Սակայն նախագահ Իսայաս Աֆվերկին հերքում է ամեն ինչ՝ պնդելով, որ նման մեղադրանքները ԿՀՎ-ի գործակալների մեքենայությունն են, որոնք ձգտում են արատավորել իր երկրի պայծառ կերպարը[15]։
2008 թվականից Եթովպիայի հակակառավարական Ginbot 7 խմբավորման զինված ուժերը, որոնց ղեկավարն էր Բերհանու Նեգան, տեղակայված էին Էրիթրեայի տարածքում՝ Էրիթրեայի կառավարության թույլտվությամբ և աջակցությամբ[16]։
2008 թվականի հունիսի 10-13-ը Էրիթրեան պատերազմի մեջ էր Ջիբութիի հետ:
2009 թվականի դեկտեմբերի 23-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը Էրիթրեայի համար զենքի արգելք (embargo) սահմանեց, որոշում, որը պաշտպանեցին Անվտանգության խորհրդի բոլոր մշտական անդամները` բացառությամբ Չինաստանի, որը ձեռնպահ մնաց: Բացի այդ` Էրիթրեայի առաջնորդներին արգելվել է մուտք գործել ՄԱԿ-ի անդամ երկրներ, իսկ օտարերկրյա բանկերում նրանց հաշիվները սառեցված են։ Էմբարգոյի պատճառը եղել է Էրիթրեայի աջակցությունը Սոմալիում գործող իսլամական զինյալ խմբերին, ինչպես նաև սահմանային հակամարտությունը Ջիբութիի հետ։ Այս իրավիճակները միջազգային հանրության կողմից դիտարկվել են որպես սպառնալիք տարածաշրջանի կայունությանը, ինչը դարձել է Էրիթրեայի նկատմամբ պատժամիջոցներ կիրառելու հիմք[17]:
2013 թվականի հունվարի 21-ին Էրիթրեայի մայրաքաղաք Ասմարայում մոտ 200 զինվորական գրավեցին պետական հեռարձակողի շտաբը։ Նրանք իբր հեռարձակեցին հաղորդագրություն, որով պահանջում էին ազատ արձակել քաղբանտարկյալներին։ Հետո նրանք հանձնվեցին:
2018 թվականի հուլիսի 8-ին Եթովպիայի վարչապետ Աբի Ահմեդը և Էրիթրեայի նախագահ Իսայաս Աֆվերկին ստորագրեցին խաղաղության և բարեկամության հռչակագիր, որը հայտարարեց երկու երկրների միջև պատերազմական դրության ավարտի մասին, ինչպես նաև հայտարարեց մի շարք ոլորտներում համագործակցելու իրենց պատրաստակամության մասին` ներառյալ տնտեսական և սոցիալական ոլորտները[18]: 2020-2022 թվականների Տիգրայի պատերազմի ընթացքում Էրիթրեայի բանակը մասնակցեց հակամարտությանը՝ աջակցելով Եթովպիայի կենտրոնական կառավարությանը։ Նույնիսկ կոնֆլիկտի պաշտոնական ավարտից հետո Էրիթրեական զորքերը շարունակում էին գրավել Արևմտյան Տիգրան, և 2023 թվականի վերջին հայտարարվեց, որ տարածքի ճակատագիրը կորոշվի հանրաքվեի միջոցով[19]։ Amnesty International-ի զեկույցում Էրիթրեային մեղադրում են Տիգրայում ռազմական գործողությունների ժամանակ ռազմական հանցագործություններ (և, հնարավոր է, մարդկության դեմ հանցագործություններ) կատարելու մեջ[20]:
Հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կարմիր ծովի հերոսներ, կամ ինչպես մի գավառ դարձավ պետություն
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Дробышевский С. Новые данные к эволюции человека Արխիվացված է Դեկտեմբեր 8, 2014 Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ «Данакиль / Danakil; Buia; Uadi Aalad». Արխիվացված է օրիգինալից 2016-11-17-ին. Վերցված է 2016-10-22-ին.
- ↑ Ashley S. Hammond, Sergio Almécija, Yosief Libsekal, Lorenzo Rook, Roberto Macchiarelli. A partial Homo pelvis from the Early Pleistocene of Eritrea, October 2018
- ↑ Abbate E. et al. A one-million-year-old Homo cranium from the Danakil (Afar) Depression of Eritrea. Nature. 393:458-460, 1998
- ↑ Albianelli A., Napoleone G. Magnetostratigraphy of the Homo-bearing Pleistocene Dandiero Basin (Danakil Depression, Eritrea) // Riv Ital Paleontol S. 110:35-44, 2004
- ↑ Debbie Argue. 11. Variation in the Early and Middle Pleistocene: The phylogenetic relationships of Ceprano, Bodo, Daka, Kabwe and Buia Արխիվացված է Հոկտեմբեր 30, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով: // Taxonomic Tapestries, 2015
- ↑ Stephen Oppenheimer. Modern human spread from Aden to the Antipodes, and then Europe: with passengers and when? Archive copy Wayback Machine-ի միջոցով:
- ↑ «Когда люди научились плавать?». Արխիվացված է օրիգինալից 2018-01-11-ին. Վերցված է 2022-06-30-ին.
- ↑ Carvalho, Maria João Loução de, «Gaspar Correia e dois perfis de Governador: Lopo Soares de Albergaria e Diogo Lopes de Sequeira — Em busca de uma causalidade»
- ↑ «Massawa: Pearl of the Red Sea». Արխիվացված օրիգինալից 2024-04-02-ին. Վերցված է 2024-04-02-ին.
- ↑ Большая советская энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. 1969—1978. Эритрея
- ↑ «История Эритрии». Արխիվացված է օրիգինալից 2013-11-04-ին. Վերցված է 2013-09-08-ին.
- ↑ «Афеворки, Исайяс». Արխիվացված օրիգինալից 2023-10-01-ին. Վերցված է 2023-11-30-ին.
- ↑ «Accounts of rebels in Eritrea». Investing.reuters.co.uk. 2009-02-09. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-12-ին. Վերցված է 2010-05-02-ին.
- ↑ 15,0 15,1 «SCENARIOS: Somali government takes fight to rebels. — By Daniel Wallis. — NAIROBI | Fri May 22, 2009 8:43am EDT». Արխիվացված է օրիգինալից 2021-02-05-ին. Վերցված է 2017-10-02-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 52 (օգնություն) - ↑ «Once a Bucknell Professor, Now the Commander of an Ethiopian Rebel Army». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-10-20-ին. Վերցված է 2017-04-01-ին.
- ↑ Александр Реутов. (2009-12-25). «Совбез ООН защитил Джибути, Францию и США». Коммерсантъ № 242 (4297). Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-16-ին. Վերցված է 2010-08-15-ին.
- ↑ Daniel Otieno (December 2018 - March 2019). «After making peace, Ethiopia and Eritrea now focus on development». Africa Renewal (անգլերեն). Վերցված է 2024-06-02-ին.
- ↑ «Global Conflict Tracker: Conflict in Ethiopia». Center for Preventive Action (անգլերեն). 2023-12-19. Վերցված է 2024-06-02-ին.
- ↑ «Ethiopia: Eritrean soldiers committed war crimes and possible crimes against humanity after signing of agreement to end hostilities – new report». Amnesty International (անգլերեն). 2023-09-04. Վերցված է 2024-06-02-ին.