Էսպերանտո համայնք
| Լեզվական համայնք | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Էսպերանտույո | |||||
| |||||
.svg) Երկրները, որտեղ ազգային Էսպերանտոյի ասոցացիաներ գոյություն ունեն | |||||
| Հիմնադրված է | 1887 թ. | ||||
| Պաշտոնական լեզու | էսպերանտո | ||||
| Խոսվող լեզուներ | Էսպերանտո | ||||
| Բնակչություն | 2 միլլիոն մարդ (1999) | ||||
| Տեղաբնականուն | Էսպերանտիստ | ||||
էսպերանտույո կամ Էսպերանտիո (անգլ.՝ Esperanto-nation), էսպերանտո լեզվով խոսողների համայնքն և նրանց մշակույթը, ինչպես նաև այն վայրերն ու հաստատությունները, որտեղ լեզուն օգտագործվում է։ Տերմինը օգտագործվում է «ասես երկիր լիներ»[1]։
Չնայած այն չի գրավում Երկրի մակերևույթի իր սեփական տարածքը, կարելի է ասել, որ այն կազմում է այն 120 երկրները, որոնք ունեն իրենց ազգային Էսպերանտոյի ասոցիացիան։
Ստուգաբանություն և տերմինաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրների անվանումները ստեղծվում են անալոգային սկզբունքով։ Էսպերանտո լեզվում երկրների անվանումները ավանդաբար ձևավորվում են նրանց տեղաբնականունին ավելացնելով -ujo վերջածանցը, օրինակ՝ «Ֆրանսիան» Francujo էր, որի արմատը «franco»-ն (ֆրանսիացի) է։
«Francujo» տերմինի անալոգը «Esperantistujo» (էսպերանտիստի երկիր) էր։ Այնուամենայնիվ, դա կարող էր փոխանցել մարդկանց ֆիզիկական մարմնի գաղափարը, մինչդեռ լեզվի անունը որպես բառի հիմք օգտագործելը նրան տալիս է մշակութային ոլորտի ավելի վերացական իմաստը։
Ներկայումս, պետությունների անվանումները հաճախ ձևավորվում է -io վերջածանցով։ Այդ պատճառով ավելի հաճախ ներկայումս օգտագործում են «Francio» և «Esperantio» ձևերը։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1908 թվականինն դոկտոր Ուիլյամ Մոլլին փորձեց ստեղծել էսպերանտո ազգ Նեյտրալ Մորեսնետում, որը հայտնի է «Ամիկեյո» (Բարեկամության վայր) անվամբ։ Դրանից հետո անհայտ է, և Նեյտրալ Մորեսնետը բռնակցվեց Բելգիային Վերսալի պայմանագրով[2]։
1960-ականների ընթացքում Էսպերանտո պետություն ստեղծելու նոր ջանք սկսվեց, որն այս անգամ կոչվեց Ռոզ կղզի հանրապետություն։ Պետական կղզին գտնվում էր Ադրիատիկ ծովում՝ Իտալիայի մերձակայքում։
Երկրորդ աշխարհամարտից հետո՝ էսպերանտոյի դեպքերի ժամանակ, օգտագործվել է ընդհանուր արժույթ, սակայն կառավարումը դադարել է 20-րդ դարի վերջին։
2001 թվականի հունիսի 2-ին Եվրոպայում մի շարք կազմակերպություններ (նրանք նախընտրում են իրենց անվանել հիմնարկներ) հիմնել են «Esperantօ Civito»-ն, որը «նպատակ ունի միջազգային իրավունքի սուբյեկտ լինել» և «նպատակ ունի ամրապնդել հարաբերությունները այն էսպերանտիստների միջև, ովքեր իրենց զգում են որ չեն պատկանում որևէ երկրի»։ «Esperanto Civito» միշտ օգտագործում էր Էսպերանտույո անվանումը։
2007 թվականի ապրիլին գոյություն ուներ էսպերանտոյի Հանրապետություն, որը հիմնադրվեց որպես կատակ։
Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտույոն նշանակում է ցանկացած ֆիզիկական վայր, որտեղ հանդիպում են էսպերանտո խոսողները։ Երբեմն ասում են, որ այն ամենուր է, որտեղ էսպերանտո խոսնակները դեռ կապված են։
Կա մի գերմանական քաղաք՝ Հերզբերգ ամ Հարզը, որը 2006 թվականի հուլիսի 12-ից սկսած կոչվում է «Էսպերանտոյի քաղաք»[3]։ Կան երկլեզու վահանակներ և ուղեցույցներ՝ գերմաներենով և էսպերանտոյով։
Ըստ էսպերանտոյի միջազգային ասոցիացիայի՝ այն երկրները, որտեղ այնտեղ կան առավել շատ էսպերանտո խոսողներ (նվազման կարգով)[4]՝ Բրազիլիա, Գերմանիա, Ճապոնիա, Ֆրանսիա, Միացյալ Նահանգներ, Չինաստան, Իտալիա։
2017 թվականից գործարկվել է «Amikumu» անունով լեզվի ուսուցման ծրագիրը, որը հնարավորություն է տալիս էսպերանտո խոսողներին գտնել միմյանց[5]։
Քաղաքականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ասոցիացիաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտույոյում չկա կառավարման համակարգ, քանի որ այն իրական պետություն չէ։ Այնուամենայնիվ, գոյություն ունի ասոցիացիաների սոցիալական հիերարխիա։
- Էսպերանտոյի միջազգային ասոցացիան (ԷՄԱ) հիմնական ասոցիացիան է, որը ստեղծվել է 1908 թվականին, նրա կենտրոնական գրասենյակը գտնվում է Ռոտերդամում։ ԷՄԱ-ի նպատակն է խթանել էսպերանտոյի օգտագործումը, միջազգային հարաբերություններում լեզվական խնդրի լուծման ձգտումը, մարդկանց շրջանում բոլոր տեսակի հոգևոր և նյութական հարաբերությունների խրախուսումը և դրա անդամների մեջ սերտացնել համերաշխության ուժեղ զգացումը, և զարգացնել նրանց մեջ՝ հասկանալով և հարգելով այլ ժողովուրդներին։
- Երբեմն մայրցամաքների ասոցիացիաներ կան, օրինակ՝ Եվրոպական Էսպերանտոյի միություն։ Նույն մակարդակի վրա կան ԷՄԱ-ի հանձնաժողովներ, որոնք խրախուսում են Էսպերանտոյի տարածմանը Աֆրիկայում, Ամերիկայում, Ասիայում, Մերձավոր Արևելքում ու Հյուսիսային Աֆրիկայում և Օվկիանիայում։
- Աշխարհի առնվազն 120 երկրում գոյություն ունեն ազգային ասոցիացիաներ՝ Բրազիլիայի էսպերանտոյօ լիգա, Գերմանական էսպերանտոյի ասոցիացիա, Ճապոնական էսպերանտոյի ասոցիացիա, էսպերանտո-ԱՄՆ և Ավստրալիական էսպերանտոյի ասոցիացիա, որոնք օրինակներ են աշխարհի բոլոր մայրցամաքներից։ Նպատակը սովորաբար երկրում էսպերանտո լեզուն սովորեցնելն է։
- Վերջապես, գոյություն ունեն տեղական ասոցիացիաներ կամ էսպերանտոյի ակումբներ, որտեղ կամավորները կամ ակտիվիստները առաջարկում են դասընթացներ՝ լեզու սովորելու կամ էսպերանտոյի մշակույթի մասին ավելին իմանալու համար։ Երբեմն նրանք էսպերանտո են դասավանդում համալսարաններում կամ դպրոցներում։
Նաև աշխարհում կան թեմատիկ ասոցիացիաներ, որոնք զբաղվում են հոգևոր գործունեությամբ, հոբբիներով, գիտությամբ կամ դրանով համախմբում են էսպերանտիստներին, որոնք կիսում են ընդհանուր հետաքրքրությունները։
Կա նաև մի շարք միջազգային կազմակերպություններ, ինչպիսիք են «Sennacieca Asocio Tutmonda»-ն կամ «Համաշխարհային էսպերանտոյի երիտասարդական կազմակերպության» (ՀԷԵԿ), որը ունի 46 ազգային մասնաճյուղեր։
Արտաքին հարաբերություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտո միջազգային ասոցիացիան կառավարման համակարգ չէ. այնուամենայնիվ, ասոցիացիան ներկայացնում է էսպերանտոն ամբողջ աշխարհում։ ԷՄԱ-ն խորհրդակցական կապեր ունի ՅՈՒՆԻՍԵՖ-ի ու ԵԽ-ի հետ[6] և ընդհանուր համագործակցային հարաբերություններ Ամերիկյան պետությունների կազմակերպության հետ։ ԷՄԱ-ն պաշտոնապես համագործակցում է Ստանդարտացման միջազգային կազմակերպության (ISO) հետ՝ ակտիվ տերմինաբանության ISO կապի հանձնաժողովի միջոցով (ISO / TC 37): Ասոցիացիան ակտիվ է Եվրամիության և այլ միջպետական ու միջազգային կազմակերպությունների և գիտաժողովների վերաբերյալ տեղեկատվության համար։ ԷՄԱ-ն Եվրոպական լեզուների խորհրդի անդամ է, որը համալսարանների և լեզվական ասոցիացիաների համատեղ ֆորում է Եվրոպական Միության ներսում և դրա սահմաններից դուրս լեզուների և մշակույթների իմացությունը խթանելու համար։ Ավելին, 2011 թվականի մայիսի 10-ին ԷՄԱ-ն և «Տերմինաբանության միջազգային տեղեկատվական կենտրոնը» (Infoterm) ստորագրեցին համագործակցության մասին համաձայնագիր, որի նպատակներն են տեղեկատվության փոխանակում, միմյանց աջակցում և օգնում են նախագծերի, հանդիպումների, տերմինաբանության բնագավառում նախագծերի, հանդիպումների, հրապարակումների և որով ԷՄԱ-ն դառնում է Infoterm-ի ասոցացված անդամ։
Քաղաքական շարժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2003 թվականին ստեղծվեց եվրոպական քաղաքական շարժում, որը կոչվում էր «Եվրոպա-Ժողովրդավարություն-Էսպերանտո»։ Դրա մեջ ստեղծվել էր եվրոպական ֆեդերացիա, որը միավորում է տեղական ասոցիացիաներ, որոնց կանոնադրությունը կախված է երկրներից։ Շարժման աշխատանքային լեզուն էսպերանտոն է։ Նպատակը «Եվրամիությանը տրամադրելն է անհրաժեշտ գործիքներ անդամների իրավունքների ժողովրդավարություն հաստատելու համար»։ Միջազգային լեզուն՝ միջսահմանային քաղաքական և սոցիալական երկխոսությունը հնարավորություն տալու գործիք է և ակտիվորեն նպաստում է ժողովուրդների միջև խաղաղությանն ու փոխըմբռնմանը։ Առաջին բուն գաղափարը հիմնականում էսպերանտոյի գոյությունն ու օգտագործումը տարածելն էր լայն հասարակության մեջ։
Խորհրդանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտոյի դրոշը կոչվում է Վերդա Ֆլագո (Կանաչ դրոշ)։ Այն բաղկացած է.
- ուղղանկյուն, պաշտոնապես՝ 2: 3 հարաբերությամբ։
- կանաչ դաշտ, որտեղ կանաչ գույնը խորհրդանշում է հույսը։ Ոչ մի վկայություն չկա, որ որևէ «պաշտոնական» գույն երբևէ ընտրվել է։ Օգտագործված գույնի կանաչ գույնը տարբեր աղբյուրներում տատանվում է, բայց առավել հաճախ օգտագործվում է 009900 գույնը։
- սպիտակ, քառակուսի դաշտ, որտեղ սպիտակ գույնը խորհրդանշում է խաղաղությունն ու չեզոքությունը։
- ապիտակի դաշտում կանաչ հինգթևանի աստղը հայտնի է որպես Verda Stelo (Կանաչ աստղ), որը խորհրդանշում է հինգ մայրցամաքները։
Հիմներգը կոչվում է «La Espero». այն բանաստեղծություն է, որը գրվել է Զամենհոֆի կողմից։ Երգը սովորաբար երգվում է 1909 թվականին Ֆելիկի Մենյու դե Մենիլի կողմից կազմված հաղթական երթին։
Հոբելյան խորհրդանիշը լեզուն է ներկայացնում, իսկ դրոշը ներկայացնում է էսպերանտո շարժում։ Այն պարունակում է լատինական E (Esperanto) տառ և կիրիլական Э (Эсперанто) տառ, որը խորհրդանշում է Արևմուտքի և Արևելքի միավորումը։
Բացի այդ, լեզվի ստեղծող Լյուդվիկ Լազարուս Զամենհոֆը հաճախ օգտագործվում է որպես խորհրդանիշ։ Երբեմն նրան նույնիսկ անվանում են «Քեռի Զամ»՝ նկատի ունենալով ամերիկյան քեռի Սեմի մուլտֆիլմերի մարմնացումը։
Բնակչություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
ԶԼՄ-ներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1889 թվականից ստեղծվեց «La Esperantisto»-ն և շուտով էսպերանտո այլ ամսագրեր ստեղծվեցին աշխարհի շատ երկրներում։ Նրանցից որոշները Էսպերանտո ասոցիացիաների տեղեկատվական ԶԼՄ-ներն են։ «Libera Folio»-ի նման առցանց ամսագրերը, որոնք գործարկվել են 2003 թվականին, առաջարկում են էսպերանտո շարժման ինքնուրույն տեսակետ՝ նպատակ ունենալով սթափ և քննադատորեն լույս սփռել ներկայիս զարգացման վրա։ Ամսագրերի մեծ մասը զբաղվում է ընթացիկ իրադարձություններով. այդպիսի ամսագրերից մեկը «Monato»-ն է, որն ընթերցվում է ավելի քան 60 երկրներում։ Դրա հոդվածները գրված են 40 երկրների թղթակիցների կողմից, որոնք շատ լավ գիտեն տեղական իրավիճակը[7]։ Գոյություն ունեն նաև գիտական ամսագրեր, ինչպիսիք են՝ «Internacia Scienca Asocio Esperantista» (ISAE):
«Muzaiko»-ն այն ռադիո է, որը 2011 թվականից էսպերանտոյով հեռարձակել է երգերի, հարցազրույցների և ընթացիկ իրադարձությունների միջազգային օրվա ծրագիր։ Վերջին երկուսը կարելի է ներբեռնել որպես պոդքաստ[8]։
Համացանց[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ինտերնետի տարածումը հնարավորություն է տվել ավելի արդյունավետ հաղորդակցվել էսպերանտո խոսողների միջև և փոքր-ինչ փոխարինել դանդաղ լրատվամիջոցներին, ինչպիսին է փոստը։ Շատ զանգվածաբար օգտագործված կայքեր, ինչպիսիք են Facebook-ը կամ Google-ը, առաջարկում են էսպերանտո ինտերֆեյս[9][10]։ 2009 թվականի դեկտեմբերի 15-ին՝ Զամենհոֆի 150-ամյակի հոբելյանի առթիվ, Google-ը հավելյալ տեսանելի դարձեց էսպերանտո դրոշը՝ որպես իրենց Google Doodles-ի մաս[11]։ Լրատվամիջոցները, ինչպիսին են Twitter-ը, Telegram-ը, Reddit-ը կամ Ipernity-ն, նույնպես պարունակում են այս համայնքի զգալի թվով մարդկանց։ Բացի այդ, բովանդակության մատակարարողները, ինչպիսիք են WordPress-ը և YouTube-ը, նաև հնարավորություն են տալիս բլոգերներին գրել էսպերանտո։ Էսպերանտո տարբերակները, ինչպիսիք են գրասենյակային լրակազմ LibreOffice-ը և Mozilla Firefox բրաուզերը նույնպես մատչելի են։ Բացի այդ, Minecraft-ի նման առցանց խաղերն առաջարկում են էսպերանտո ամբողջական ինտերֆեյս։
Սպորտ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չնայած Էսպերանտոն երկիր չէ, բայց կա Էսպերանտոյի ֆուտբոլային հավաքական, որը գոյություն ունի 2014 թվականից և մասնակցում է հանդիպումների էսպերանտոյի համաշխարհային կոնգրեսների ժամանակ[12]։ Հավաքականը 2014 թվականին խաղացել է արգենտինահայ համայնքի հավաքականների և 2015 թվականին Արևմտյան Սահարայի հավաքականի դեմ։
Էսպերանտո խոսողներ և էսպերանտիստներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբում էսպերանտո խոսողները սովորեցին լեզուն այնպես, ինչպես նկարագրվում էր Զամենհոֆի կողմից[13]։ 1905 թվականինին «Fundamento de Esperanto» գիրքը էսպերանտոյի առաջին դասագիրքն, վարժությունների գիրքը և համընդհանուր բառարանն է[14]։
«Էսպերանտիզմի էության մասին հռչակագիրը» (1905) սահմանում է «էսպերանտիստ» է յուրաքանչյուրը, ով տիրապետում և օգտագործում է էսպերանտո[15]։ «Էսպերանտիզմը» սահմանվում էր որպես էսպերանտոյի համատարած օգտագործումը խթանելու միջոց՝ որպես միջազգային և ազգամիջյան համատեքստերում մայրենի լեզուների լրացում։
1998 թվականից ի վեր ամեն տարի «La Ondo de Esperanto» ամսագիրը հռչակում է «տարվա էսպերանտիստ», որը նշանակալիորեն նպաստում էր տարվա ընթացքում լեզվի տարածմանը։
Տնտեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բիզնեսներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրքերի հրատարակումը և վաճառքը, այսպես կոչված, գրքերի ծառայությունները հիմնական շուկան են և հաճախ շատ էսպերանտո ասոցիացիաների առաջին ծախսերն են։ Որոշ ընկերություններ արդեն հայտնի են. օրինակ՝ Վինիլկոսմոն, որը 1990 թվականից ի վեր հրատարակում է էսպերանտո երաժշտություն։ Այնուհետև կան նախաձեռնություններ, ինչպիսիք են «Էքլաբորու» աշխատանք փնտրող կայքը, որը ստեղծվել է Չուկ Սմիթի կողմից էսպերանտո ասոցիացիաների կամ էսպերանտոյի ժողովների շրջանակներում աշխատանքի առաջարկների և թեկնածուների համար։
Արժույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1907 թվականին Ռենե դե Սաուսսուրը առաջարկել է սպեսմիլո ⟨₷⟩՝ որպես միջազգային արժույթ։ Այն որոշակի օգտագործվեց մինչև Առաջին համաշխարհային պատերազմը։ Ստելո արժույթը ստեղծվել է 1942 թվականին և այն օգտագործվել է «Universala Ligo»-ի հանդիպումների և էսպերանտո միջավայրերում։ Տարիների ընթացքում այն կամաց - կամաց շահագործումից դուրս եկավ և պաշտոնապես դուրս է եկել 1990-ականներին և մնացած աստղաձև մետաղադրամները վերցվել են ԷՄԱ-ի կողմից։ Դուք կարող եք դրանք գնել ԷՄԱ-ի գրքի ծառայությունում՝ որպես հուշանվերներ։
Ներկայիս ստելոները (★) պատրաստված են պլաստիկից, դրանք օգտագործվում են մի շարք հանդիպումների ժամանակ, հատկապես երիտասարդների շրջանում։ 2014 թվականի դեկտեմբերի 31-ին ստելոների գները կազմում էին 1 EUR = 4.189 ★[16]:
Մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մշակութային ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտո գրական ժառանգությունը ցանկացած արհեստական լեզվով ամենահարուստն ու բազմազանն է։ Կան ավելի քան 25,000 էսպերանտո գիրք (բնօրինակներ և թարգմանություններ), ինչպես նաև հարյուրից ավելի պարբերաբար բաշխված էսպերանտո ամսագրեր։
Կան նաև մի շարք կինոնկարներ, որոնք լույս են տեսել էսպերանտո լեզվով։ Ավելին, էսպերանտոն ինքնին օգտագործվել է բազմաթիվ կինոնկարներում։
Տոներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էսպերանտո խոսողների կողմից ճանաչված շատ պետական տոներ նշվում են և արդեն ընդունվում են այլ երկրներում և կազմակերպություններում, ինչպիսիք են ՄԱԿ-ը կամ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն։ Ահա 2010 թվականից ի վեր ԷՄԱ-ի կողմից միջազգային առաջարկած տոները.
| Ամսաթիվ | Անուն | Նշանակությունը, գաղափարը |
|---|---|---|
| Փետրվարի 21-ին | Մայրենի լեզվի միջազգային օր | Մշակութային բազմազանություն և բազմալեզու խնայողություն |
| Փետրվարի վերջին ամբողջ շաբաթը | Միջազգային բարեկամության շաբաթ | Փոխադարձ կապերի ամրապնդում |
| Ապրիլի 14-ին | Բոլոր ռահվիրաների հիշատակի օրը | Զամենհոֆի մահվան հիշատակը (1917)։ |
| Հուլիսի 27 | Էսպերանտոյի օր | «Unua Libro»-ի (1887) հրատարակման տարեդարձը |
| Սեպտեմբերի 21-ին | Խաղաղության միջազգային օր (ՄԱԿ) | Ոչ թե կռվել, դադարեցնել պատերազմները և խաղաղություն բերել |
| Սեպտեմբերի 26-ին | Լեզուների եվրոպական օր (Եվրոպայի խորհուրդ) | Ոգեշնչեք լեզուների ուսումը Եվրոպայում |
| Դեկտեմբերի 15-ին | Զամենհոֆի օր | Զամենհոֆի ծննդյան օրը (1859)։ Էսպերանտո գրքերի սովորական առևտուր։ |
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ (angla) Though Ethnologue refers only to Poland as a country for Esperanto-speakers, Esperanto is to be considered a transnational language.
- ↑ http://www.moresnet.nl/english/geschiedenis_en.htm#Dr.%20Wilhelm%20Molly Արխիվացված 2012-08-12 Wayback Machine
- ↑ Retejo de Hercbergo
- ↑ Jarlibro de UEA, p. 248-249. Rotterdam, the Netherlands, 2016. ISSN 0075-3491.
- ↑ «Interview with Richard Delamore, founder of the app Amikumu». Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ մարտի 17-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 12-ին.
- ↑ Esperanto aperas en la KER-listo ene de la retejo de Konsilio de Euxropo
- ↑ Kolofono de Monato
- ↑ Listo de la programoj de Muzaiko.info
- ↑ Traduku Fejsbukon
- ↑ Guglo en Esperanto
- ↑ “Google festas la Zamenhof-tagon”, artikolo el Libera Folio
- ↑ (eo) Intervjuo de Osmo Buller (Gxenerala Direktoro de UEA) pri la futbalmatcxo dum la 99a UK
- ↑ The book Lingvaj respondoj de Ludoviko (Eldonejo Ludovikito, 1990, 7-a eld.) contains about 120 pages of answers of Zamenhof to questions of Esperanto learners between 1887 and 1912.
- ↑ The speech of Zamenhof during the 8th Universala Kongreso de Esperanto in Krakovo (1912)shows that he does not want to take part in the language community as the “Majstro”.
- ↑ UEA en konscio de Esperantistoj, Zbigniew Galor and Jukka Pietiläinen, Kava-Pech, 2015, p. 14
- ↑ «Kurzoj». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2016 թ․ հունիսի 25-ին.