Էնդորի կախարդուհին

Էնդորի կախարդուհի (եբրայերեն-אֵשֶׁת בַּעֲלַת אוֹב בְּעֵין דּוֹר, հին հունարեն-Αενδωρ ἐγγαστρίμαθος, լատիներեն Endor pythonem), Հին Կտակարանի կերպար, կախարդ Էնդորից (Էյն-Դոր), որը, վճռական ճակատամարտի նախօրեին, Սաուլ արքայի խնդրանքով կանչել է հանգուցյալ մարգարե Սամուելի հոգուն ճակատագիրը կանխագուշակելու համար։

Էնդորի կախարդուհի պատմությունը հրեական և քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ ստացել է շատ մեկնաբանություններ մահից հետո հոգիների գոյության համատեքստում և այն վեճի շրջանակում, թե իրականում ով է հայտնվել կախարդի կանչին. արդյոքմ մարգարեի հոգին էր, թե սատանա, կամ դա ուղակի չարախոսություն էր։ Էնդորի կախարդի մասին կարճ աստվածաշնչյան պատմությունը լրացվում է միդրաշներով (Սուրբ Գրություն), որոնք ավելի շատ տեղեկություն են պարունակում արքա Սաուլի մոտ նրա այցից։ Այն մարդկանց համար, ովքեր հավատում են կախարդություններին աստվածաշնչյան պատմությունը դարձել է իրենց կարծիքի ապացույց։

Աստվածաշնչյան պատմություն

Էնդորի կախարդի մասին պատմությունը պարունակում է Թագավորության առաջին գրքի մեջ (գլուխ 28)։ Այնտեղ պատմվում է այն մասին, թե ինչպես է մարգարե Սամուիլի մահից հետո փղշտացիների զորքը հավաքվում Իսրայելի դեմ պայքարի համար ՛՛և ճամբար դրեցին Սանոմում՛ ՛՛: Իսրայելի արքա Սաուլը հավաքեց ՛՛ Իսրայելի ժողովրդին՛՛ և իր ճամբարը դրեց Գելվում (Գիլբոա)։ Փղշտացիների զորքից վախեցած՝ նա փորձում էր հարցնել Աստծուն ճակատամարտի արդյունքի մասին, ՛՛բայց Աստված չէր պատասխանում նրան ոչ երազի մեջ, ոչ ուրիմների միջոցով, ոչ էլ մարգարեի միջոցով ՛՛: Այդ ժամանակ նա հրամայեց ծառաներին- ՛՛ Ինձ համար մի կախարդ կին գտեք, ես կգնամ նրա մոտ և կհարցնեմ նրան ՛՛: Թագավորի հրամանը կատարելը շատ բարդ էր, քանի որ Աստվածաշնչում ասվում է, որ Սաուլը Սամուիլի մահից հետո բոլոր կախարդներին և գուշակներին աքսորել էր իր երկրից։ Այնուամենայնիվ, ծառաները գտան մի կախարդ կնոջ ճամբարի մոտակա Էնդոր գյուղում, և Սաուլը, փոխելով թագավորական հագուստը հասարակ հագուստով, վերցրեց իր հետ 2 ծառայի և գիշերով գնաց նրա մոտ։

Սաուլը Սամուլիի հոգու առաջ (Ջոզեֆ Գլանվիլ ՛՛Saducismus Triumphatus՛՛, 1681թ.)

Եվ ասաց նրան Սաուլը. -Խնդրում եմ ձեզ, դիմեք ինձ և ցույց տվեք նրան ում մասին կպատմեմ ձեզ։ Կինը պատասխանեց. «Դու գիտես, թե ինչ արեց Սաուլ, ինչպես մոգերին ու գուշակներին արտաքսեցի երկրից։ Ինչո՞ւ ես իմ հոգու համար ցանց գցում, որ ինձ կործանես։ Եվ Սաուլըը երդվեց նրան Տիրոջով և ասաց.- դուք այս հարցում դժվարության չեք հանդիպի։ Հետո կինը հարցրեց.- ո՞ւմ եմ կանչելու։ Նա պատասխանեց. «Ինձ Սամուիլին բեր»։ Կինը տեսավ Սամուիլին և բարձր աղաղակեց. Կինը դարձավ դեպի Սաուլըն ու ասաց. «Ինչո՞ւ ինձ խաբեցիր»։ դու Սաուլն ես։ Թագավորն ասաց նրան.- ինչ ես դու տեսնում? Եվ կինը պատասխանեց. «Ես տեսնում եմ, ասես, մի աստված դուրս է գալիս երկրից»։ Ինչպիսի՞ն է նա։ [Սաուլը] հարցրեց նրան. Նա ասաց.- մի տարեց մարդ դուրս է գալիս երկրից՝ երկար շորեր հագած։ Այն ժամանակ Սաուլը իմացավ, որ դա Սամուիլն է, երեսնիվայր ընկավ գետնին ու խոնարհվեց։

Սաուլը հարցրեց Սամուիլի նրա մասին, թե ինչպես վարվի պատերազմում փղշտացիների զորքի հետ, և պատասծան ստացավ. ՛՛Ինչու՞ ես ինձ հարցնում, երբ Աստված հեռացավ քեզանից և դարձավ քո թշնամին։ Աստված անում է այն, ինչ իմ միջոցով ասել է. քո ձեռքից վերցնում է գահը և տալիս է քո մերձավոր Դավիթին՛՛: Հետո Սամուլիը սկսեց գուշակել. ՛՛ Վաղը դու և քո որդիները ինձ հետ կլինեք՛՛ : Սաուլը վախեցավ և ընկավ գետնին։ Կախարդը մոտեցավ նրան, հաց առաջարկեց, և համոզելուց հետո թագավորը համաձայնեց ուտել։ Իսկ կինը նրա համար մի հորթ մորթեց ու հաց թխեց։ Ուտելուց հետո Սաուլը հեռացավ։

Հաջորդ օրը կռվի ժամանակ Սաուլի որդիները՝ Իոնաֆանը, Ամինադավը և Մալխիսուան սպանվեցին, իսկ թագավորը ինքնասպան եղավ։ Տարեգրության առաջին գիրքը տեղեկացնում է. ՛՛Սաուլը մահացավ իր անօրինականության համար, որ թույլ տվեց Աստծո առջև, և նրա համար, որ չհետեվեց Աստծո խոսքին և կախարդի մոտ գնաց՛՛:

Ուշ լեգենդներ

Էնդորի կախարդը կանչում է Սամուիլի հոգուն (Մատինով Դ. Ն., 1857 թ.

Անտիկ և միջնադարյան աղբյուրները Սաուլի և կախարդուհու պատմությունում ավելացնում են մի քանի դետալներ ևս։ Այսպես, Սաուլը ուներ երկու զորավար՝ Ավենիրը և Ամասայը։ Աստվածաշնչում Ավենիրը համարվում էր Նիրայի որդին, Սաուլի հորեղբայրը հայրական կողմից, իսկ մեկ այլ լեգենդի համաձայն Ավենիրի մայրը հենց այն կախարդուհին էր ում մոտ նա բերել էր թագավորին։ Այս ձևով, լեգենդները Սաուլին և Էնդորի կախարդուհուն վերագրում են բարեկամական հարաբերություններ։ Այս կապը, հետևաբար, կնոջ ազնվական ծագումն է, և դա էր պատճառը, թե ինչու էր նա մնացել երկրում, երբ Սաուլը բոլոր կախարդներին արտաքսել էր երկրից։

Սաուլը ոչնչացրեց բոլոր կախարդներին, գուշակներին և այլոց, իսկ այս կինը հզոր և իմաստուն էր, և նա ուսումնասիրում էր այս արվեստը միայն նրա համար, որպեսզի իմանա, թե ինչպիսի մեթոդներով են այդ կախարդները աշխատում, բայց ոչ նրա համար , որպեսզի գործնականում կիրառի։ Սաուլը դժվար պահին գտավ շատ սայթաքուն ճանապարհ, քանի որ նա թագավոր էր և գիտեր՝ ինչպես մի փոքր շեղվել այդ արգելքից։

Պսեվդո-Ֆիլոնը Էնդորի կախարդուհուն անվանում է Սեդեկլա, և ասում, որ նա 40 տարի իր կախարդանքով իսրայելցիներին մոլորեցրել էր։

Ծեր կինը սկսեց գուշակությունը Բայց հանկարծ նա դանդաղեցրեց,

Լռեց, ամբողջ դողալով ... «Դու հենց Սաուլ ես. - նա ասաց։ - Ինչու՞ խաբեցիր ինձ…»: Սաուլըը պատասխանեց նրան. «Ասա ինձ, կախարդուհի․

Ինչ ես դու տեսնում?" - «Ես հեռվից տեսնում եմ Աստվածներ, որոնք դուրս են եկել երկրից»։

 Լև Մեյ, ՛՛Էնդորի կախարդը՛՛ 1850-ականներ

Երբ կախարդուհին Սաուլի մեջ չտեսավ թագավորի, նա զղջալով ասաց․ " Հիմա ես հաստատ գիտեմ, որ իմ գեղեցկությունը թառամել է, և փառքի տիրապետությունը ոչ ոք չի հիշում"․ Միդրաշները հայտնում են, որ կախարդուհին կատարել է իր սովորական ծեսը․ վառել է խունկը, կարդացել է կախարդական բառերը, որից հետո հայտնվել է Սամուիլը։

Սովորաբար ոգին, որին կախարդը կանչում էր ոչ մաքուր ուժերի օգնությամբ, հայտնվում էին գլխիվայր շրջված, քանի որ աշխարհ էին գալիս այնպես, որ հակասում էին սուրբ Աստվածային արարչությանը։ Բայց թագավորի դիմաց ուրվականը հայտնվեց նորմալ դիրքով։

Ոգու անսովոր հայտնվելը օգնեց կախարդուհուն հասկանալ, որ նրա մոտ եկել է հենց Աստծո օծյալը։ Վաիկրա Ռաբբան իր միդրաշում աստվածաշնչյան տեքստից հետևություն է անում․ "բոլոր ոգիները, բացի նրանցից, որոնց կանչում են թագավորի հրամանով, հայտնվում են գլխիվայր" և այդ պատճառով կախարդուհին միանգամից հասկացավ, որ նրա մոտ թագավոր Սաուլն է եկել։

Ինչպես և ուրիշ դեպքերում, կախարդը կարող էր տեսնել Սամուիլի ոգին, բայց չէր լսում նրան, իսկ Սաուլը լսում էր, բայց չէր տեսնում։ Մնացած ներկաները ոչինչ չէին տեսնում և չէին լսում։ Նաև ավելացնում են, որ կախարդուհին շատ վախեցավ, երբ տեսավ, որ Սամուիլը եկել էր ուրիշ ոգիների հետ, բայց թվում էր, էե Սամուիլը մենակ չի եկել, քանի որ որոշել էր, որ եկել է Սարսափելի դատի օրը։ Այդ պատճառով նա խնդրել էր Մովսեսի ոգուն իր հետ բարձրանալ և հաստատել, որ Սամուիլը խիստ կատարել է Մովսեսի բոլոր օրենքները։ Մովսեսի հետևից եկել էին նաև ուրիշ բարեպաշտ ոգիներ, և այդ պատճառով էլ ոգիների մեծ ամբոխ էր հայտնվել։

«Գելվայայի ճակատամարտ», Ժան Ֆուկե, 1470-1475 (հիվ. Հովսեփոսին, « Հրեաների հնությունները »)

Թալմուդը ասում է, որ Աստվածաշնչում թագավորի ու ոգու խոսակցության միայն մի փոքր մասն է ներկայացված։ Սամուիլը կարծես մեղադրում էր Սաուլին նրա համար, որ նա խանգարեց քնածների հանգիստը․ "Դու արթնացրիր Աստծո զայրույթը ոչ միայն նրա համար, որ ոգիներից խորհուրդ ես հարցնում, այլ նաև նրա համար, որ ինձ կուռք ես համարում"։ Ի պատասխան, Սաուլը հարցրեց․" Արդյո՞ք ես կփրկվեմ, եթե փախչեմ"։ Սամուլիը պատասխանեց․ " Այո, եթե դու փախչես կռվի դաշտից, դու կփրկվես։ Բայց եթե դու համաձայնվես Աստծո հետ խոսել, առավոտյան կհայտնվես դրախտում, իմ կողքին"։

Մել ուրիշ աղբյուրներում ասվում է, որ Սաուլը հարցնում է կախարդուհուն, թե ինչ տեսք ունի ոգին, ում նա միայն լսում էր։ Կախարդուհին պատասխանում է․ "Ոգին չունի մարդկային տեսք։ Նա փաթաթված է սպիտակ հագուստով, և նրան առաջնորդում են երկու հրեշտակներ"։ Պատմությունը ավելացնում է, որ նա կարողացավ կանչել Սամուիլի ոգին միայն այն պատճառով, որ նա մահացել էր մի քանի ամիս առաջ (մահվան առաջին տարում բարեպաշտ հանգուցյալի մարմինը գերեզմանում դեռ քայքայված չէ), և դրա համար, այդ տարվա ընթացքում ոգին կարող է իջնել և նորից բարձրանալ երկինք։ Միայն, երբ մարմինը քայքայվի, ոգին նույնպես վերջնական կանհետանա և կբարձրանա երկինք։

Հովսեփոս Փլավիոսը կանգ առնելով այս պատմության վրա, կախարդուհուն անվանում է ՛՛գուշակ և հանգուցյալների հոգիները կանչող՛՛. Նա գրում է, որ Սամուիլը Սաուլին ասաց. ՛՛Դավիդը պետք է թագավորի, և նա էլ բարեհաջող կավարտի պատերազմը։ Իսկ դու կկորցնես և՛ կյանքդ, և՛ թագավորությունդ՛՛: Դրանից հետո Սաուլը ընկավ և կորցրեց գիտակցությունը- կամ ցավից, կամ էլ հյուծվածությունից։ Հովսեփոս Փլավիոսը կախարդուհուն գովաբանում է նրա համար, որ նա չմեղադրեց թագավորին նրա համար, որ նա արգելեց իրեն զբաղվել գուշակությամբ։ Գրողը ընդգծում է կախարդուհու բարի բնավորությունը. նա կոտրված թագավորի հետ կիսվեց այն մի փոքր սնունդով, որը մնացել էր, և նրան ուշքի բերեց, իմանալով, որ շնորհակալություն չի ստանալու, քանի որ վաղը նա մահանալու է։

Զբաղմունք

Սաուլը և Էնդորի կախարդուհին (Մատիաս Ստոմ, 1635թ.)

Աստվածաշնչյան պատմության մեջ կախարդուհու անունը չի հիշատակվում, իսկ զբաղվածությամբ անվանվում է եբր. אֵשֶׁת בַּעֲלַת אוֹב (՛՛կին, որը կանչում է մահացածներին՛՛): Թագավորությունների Գրքի տարբեր թարգմանություններով այս արտահայտությունը տարբեր ձև է մեկնաբանվում։

• Սեպտուագինտա- հուն. ἐγγαστρίμαθος- ՛՛փորոքաբան՛՛
• Վուլգաթա - լատ. pythonem- ՛՛Պիթիա՛՛ այսինքն ճակատագրերի գուշակող՝ ոգեշնչված Պիթիայի ոգով։
• Թագավոր Ջեյմսի Աստվածաշունչը- անգլ. woman that hath a familiar spirit- ՛՛կին, որը պահապան ոգի ուներ՛՛: Սրա հետ կապված՝ գրղղ Կոնան Դոյլը, ով կյանքի վերջի տարիներին դարձել էր հոգեպաշտության քարոզիչ, բանավիճել է եպիսկոպոս Բիրմիգենսկի Բարնսի հետ, ով անվանում էր այդ կնոջը Էնդորի կախարդուհի։ Կոնան Դոյլը 1929 թվականին ՛՛Մորնինգ Պոստ՛՛-ում գրում է. ՛՛ Այդպիսի կերպար Աստվածաշնչում չի հիշատակվում։ Նա միշտ եղել է ՛՛կին՛՛ Էնդորից... Այդ ձևով, նա Աստծուց ուղիղ հաղորդագրություն ստանալու միջնորդ է , ինչպես այն մարգարեությունը, որը լիովին իրականացավ։ Ի՞նչը կարող է դատապարտելի լինել այդպիսի միջնորդության մեջ՛՛:
• Ելիզավետի աստվածաշունչը- թագավորի խնդրանքում ասվում է ՛՛կախարդիր ինձ շատակերությամբ՛՛:
• Սինոդալ թարգմանություն - ՛՛կախարդուհի՛՛:

Սաուլը և Էնդորի կախարդը(Վաշինգտոն Օլստոն, 1820թ.)

Պատմությունից հետևում է, որ կախարդուհին կանչում է մահացածի ոգին, այսինքն եղել էր նեկրոման։ Բայց, այդ ոգին միայն նրան էր երևում, այդ պատճառով, նա նկարագրում է Սաուլին ոգու արտաքին տեսքը, և այդ նկարագրության միջոցով թագավորը նրա մեջ տեսնում է մարգարե Սամուիլին։ Երկխոսությունը, հավանաբար, տեղի էր ունենում որովայնախոսության միջոցով, այսինքն Սաուլի պատասխանը տրվում էր կախարդուհու միջոցով։

Կախարդի կատարած գործողությունների մասին Աստվածաշունչը ոչինչ չի տեղեկացնում։ Միայն հայտնի է կեդանու ոսկորի մասին, որը օգտագործվում էր Հին Իսրայելում, որը անվանովում էր ՛՛Շոել Իդոնի՛՛: Այն դնում էին կախարդի բերանի մեջ և ստիպում էին ձայն հանել։ Ռամբամը գրոմ է, որ մահացածներին կանչողները օգտագործում էին միրտի փայտից գավազան, այրում էին խունկը, կարդում էին բառեևը և հետո հյուրը կարծես թե լսում էր իր հաևցի պատասխանները, որոնք հնչում էին հողի տակից, որը ՛՛ընկալվում է հիմնականում մտքով, ոչ թե լսողությամբ՛՛: Դրա հետ մեկտող, տեղեկացնում են սովորական օգնականներ պահելու մասին, որը թաքնված տեղից հարցերին պատասխանում է ցածր ձայնով, ձևացնելով, որ շփվում են հոգու հետ։ Ավելի մեծ ազդեցություն թոնելու համար օգտագործում էին գանգ օնիկսից կամ ապակուց, և նաև հենց սեանս տեղի էր ունենում դագաղի վրա։

Աստվածաշնչյան տեքստը չի հայտնում, թե որտեղ էր եկել Սաուլը՝ կախարդուհու տուն, թե ինչ որ սրբավայր։ Ռոբերտ Գրեյվսը նշում է, որ հունական գետնային տոլոսները, որոնք օգտագործվում էին ոգիների հետ հաղորդակցվելու համար, Պաղեստինից հեռացվել են, իսկ Էնդորի կախարդուհին հենց այդպիսի սրբայարում էր մնում։ Էնդորի շրջակայքում գտնվում է ժայռային քարանձավ, որը հենց այն տեղն է, որտեղ կախարդուհու կանչով Սաուլին է հայտնվում Սամուիլի ոգին։

Հրեական օրենք

Էնդորի կախարդը (Jacob Cornelis van Ostsanen, 1526): Սաուլի այցը կախարդի մոտ գրված է գուշակների ուխտում

Ոգիներին խորհրդով դիմելը հնում կրոնական սովորույթ էր հանդիսանում, որի համար սովորաբար պատասխան էին տալիս ոչ բարձր խավի կանայք։ Իսրայելի կրոնը մարգարեների ժամանակ խիստ արգելում էր այս սովորույթը, այդպես արեց նաև օրենսդրություննում, որը հիմնված էր պատվիրաների մեկնաբանության վրա։

• ՛՛ Դու չպետք է ունենաս գուշակ, կախարդ, ոգիներ կանչող, և մահացածներին հարցաքննող, ով կտանի քո որդուն կամ քո աղջկան կրակների միջով. ով դա անում է պիղծ է Տիրոջ համար, և այդ գարշելիության պատճառովքո Տեր Աստվածը նրանց դուրս կհանի քո առաջից՛՛ (Բ Օրինաց 18:10-12);
• ՛՛մի՛ դիմեք մահացածներին կանչողների, և մի՛ գնացեք կախարդնորի մոտ և մի՛ պղծվիր նրանցից՛՛ (Ղևտ. 19:31)

Այս օրենքների խախտման դեպքում հրեական օրենսդրությունը մահապատժի էր ենթարկում քարերով հարվածների միջոցով. ՛՛ Կին թե տղամարդ, եթե նրանք կանչեն մահացածների կամ մոգություն անեն, թող մահապատժի ենթարկվեն, քարկոծվեն, նրանց արյունը իրենց վրա թող լինի՛՛ (Ղևտ. 20:27): Սաուլը Սամուիլի մահից հետո ինքն էր աքսորել բոլոչ կախարդներին և գուշակներին երկրից, բայց ինչպես նշվում է, նա կախարդանք էր փնտրում ՛՛ոչ լիովին համոզված լինելով դրա ունայնության մեջ , և թերևս ոչ այնքան կորնական դրդապատճառներից, ինչքան որ իր հմայքի վախից՛՛:

Այնուամենայնիվ աստվածաշնչյան պատմությունը Էնդորի կախարդի մասին ցույց է տալիս, որ նեկրոմանիան (մահացածների հետ կապը, և նրանցից խորհուրդ հարցնելը) հին Իսրայելում տեղի էր ունենում անկախ ամեն ինչից։ Այն հայտնի էր նաև այլ սեմական կրոների (օրինակ, ՛՛Գիլգամեշի մասին էպոս՛՛-ի մեջ պատմում է Գիլգամաշեի կողմից իր մահացած ընկերոջ Էնկիդուին կանչելու մասին)։ Անգլիացի կրոնաբան և պատմաբան Ջեյմս Ֆրեզերը իր ՛՛Հին Կտակարանում բանահյուսության՛՛ մեջ գրում է.

՛՛Ինչքան խորն է այն արմատավորվել ժողովրդի սովորույթների ու կրոնի մեջ, երևում է Սաուլի գործողություններից, իր մեծ վշտի ժամանակ, դիմեց նեկրոմաների օգնությանը, որոնց նա առաջ իր ուրախության ժամանակ դատապարտեց աքսորի։ Նրա օրինակը տիպիկ է, քանի որ բացահայտում է ժողովրդի հեթանոսության վերադառնալու միտումը՛՛:

Աստվածաբանական մեկնություններ

Սաուլը Էնդորի կախարդի մոտ(Նիկոլայ Գե, 1857թ․)

Հրեա աստվածաբանները

Դավիդ Կիմխին (ՌաԴաԿ) գրում է, որ եթե Սամուիլը ողջ լիներ, Սաուլը չէր գնա հոգիներ կանչող կնոջ մոտ, և չէր անի այնպիսի բան, որը հետո մեծ մեղք կլիներ իր համար։ Նշում են նաև, որ Սաուլը հրամայել է գտնել հենց կին կախարդ, ոչ թե տղամարդ, այն պատճառով, որ այդպիսի գործերով ավելի հաճախ զբաղվում են կանայք(որը, մեկնաբանները կապում են իրենց թեթևամտության հետ)։ Չնայած, աստվածաշնչյան տեքստը ասում է, որ Սաուլի այցը կախարդուհու մոտ գիշերն է եղել, այնուամենայնիվ, մտածելով, որ անպարկեշտ է, որ թագավորը իր շրջապատով գիշերը այցելի կնոջը, մտածողները գրում են՝ ՛՛այս կնոջ համար դեռ լույս էր, ուղղակի նրանց աչքերը մութ էին՛՛։

Աստվածաշնչում օգտագործված ՛՛կեսեմ՛՛ (կախարդություն)բառը հասկացվում է, որպես կախարդական գործողությունների լայն շրջանակի ընդհանուր անվանում, այդ պատչառով, մեկնաբանները նշում են, որ կախարդելը պետք է, հենց միայն մահացածներին կանչելու համար։

• Սաուլը, ով կախարդի մոտ երդվում է Աստծո անունով, նման է այն կնոջը, ով երդվում է իր սիրեցյալին իր ամուսնու անունով։
• Սաուլը արդար էր, քանի որ երդվում էր միայն Աստծո անունով, իսկ կախարդի մոտ գալով՝ մեղք է գործել, քանի որ վախենում էր մոտակա վտանգից։

Նշում են, որ թագավորի և կնոջ միջև համեմատությունը, որը խախտում է ամուսնական հավատարմությունը, շատ դիպուկ նկարագրում էր նրա հոգեկան վիճակը այդ պահին։

" Նա չի գնում պարզապես հարցնելու ՛՛տարբեր ատյաններ՛՛, նա իսկապես գտնվում է սարսափելի շփոթվածության մեջ։ Նրանից հետո, երբ նա չստացավ պատախան Ամենակարողից, նա գնաց կախարդի մոտ, և հիմա նա դա ատելությամբ չի անում, այլ կարծես թե, մի կին գտնվում է սիրեցյալի գրկում, և կապնվում է նրան։ Սա սառը գլխով դատված սովորական հանցագործություն չէ, որից ուրիշ ելք չկա։ Նրան ավելի շատ սաևսափեցնում է մոտեցող մութ անորոշությունը։ Սա նրա համար անսովոր է, որովհետև մենք գիտենք, որ նույնիսկ էշերի մասին, նա հարցնում է առաջին սերնդի մարգարեներին։

Կախարդուհին իր մոտ եկող տղամարդու մեջ ճանաչեց Իսրայելի թագավորին, որովհետև հոգին եկավ ոտքերը հողի վրա դրված (այսինքն հողից դուրս եկավ), ինչը ցույց էր տալիս հարգանքի նշան եկվորին։ Ոգու խոսքը, թե թագավորը ՛՛անհանգստացրեց ինձ՛՛ մեկնաբանվում են, որպես Սամուիլին ստիպեղաբար կանչելու ցուցում։ Միաժամանակ ներկայացվում է միդրաշի մի հատված, որտեղ այս բառերը հասկացվում են, որպես մարգարեի վախը- ՛՛Ես վախ զգացի, մտածելով, որ եկել է Դատի օրը և ինձ դատարան են կանչում՛՛։ Նշվում է նաև, որ Սաուլը Սամուիլին չասեց, որ ուրիմների միջոցով դիմել է Աստծուն, քանի որ ամաչում էր, որ ավերել է Նոմվան (մարգարեների քաղաք)։Միդրաշներից մեկը ասում է, որ ամոթի զգացումի պատճառով Սաուլին ներվել է քաղաքի ավերումը և հոգևորականների սպանումը։

Սաուլը և Էնդորի կախարդը (Յանուարուս Ցիկ, 1753թ)

Հոգու հայտնվելու և նրա մարգարեության մասին իսկությունը կասկածի չէր ենթարկվում. ՛՛Նրա մարգարեությունը Աշեմի ճշմարիտ ուղերձ էր, այլ ոչ թե կախարդանքի արդյունք։ Սամուիլը մյուս բոլոր մարգարեներից առավել է նրանով, որ միայն նա է ստացել մարգարեություն իր մահից հետո՛՛: Մարգարեության վերաբերյալ, որը տրված է Սամուիլի ոգուց Սաուլին, Տարգում Յոնատանան ցույց է տալիս. դա նշանակում էր, որ ՛՛Աստծո խոսքը քեզնից անցել է և տրվել է օգնություն նրան, ում հետ դու թշնամություն ես անում՛՛: Ռաշան սա մեկնաբանում է ավելի քննադատող ձևով, որ Աստված ատում է Սաուլին։ Սամուիլի մարգարեությունը նրա մասին, որ Սաուլը որդիների հետ վաղը կլինի նրա հետ, Իոհանան բար Նապահան հասկանում է, ինչպես ՛՛Ինձ հետ միևնույն տեղը՛՛, այսինքն Գան Էդենում (Դրախտում)։ Իսկ Սաուլի կռիվ գնալը և նրա մահը հասկացվում է, որպես գործողություն, ուղղված նրան, որպեսզի ստանա իր ճակատագրի մի մասը մարգարե Սամուիլի հետ։

Ինչ վերաբերում է ցուցադրությանը, Բեն Գերշոմը գրում է, որ կախարդուհին տեսնում էր իր կանչած ոգուն, բայց չէր լսում նրան, իսկ Սաուլը, ընդհակառակ, լսում էր, բայց չէր տեսնում նրան (սրանով բացատրվում է, այն, որ Սաուլը խնդրում է կախարդուհուն նկարագրոլ ոգուն, բայց խոսակցությունը վարում է ինքնուրույն)։ Սամուլիլ ոգու ճշմարտացիությունը հիմնավորելու համար գաոններ ռավ Սաադիյան և ռավ Այը գրում են.

՛՛ Ինչպե՞ս կարող էր այդ կինը իմանալ ապագան կամ կենդանացնել մահացածին կախարդանքի միջոցով։ Այդ Արարաիչն էր կենդանացնել Սամուիլին, որ տեղեկացնի ամեն ինչ Սաուլին, ինչ որ կպատահի նրա հետ։ Կինը, ոչինչ չիմանալով այդ մասին, ինքն էլ վախեցավ՛՛ :

Այնուամենայնիվ, ՌաԴակը, հիմնվելով Հոֆնի որդի Սամուիլի կարծիքի վրա, կարծում էր, որ ոչ մի բան տեղի չէր ունեցել, և կախարդուհին միայն օգտվելով սաուլի բարդ հոգեբանական վիճակից և իրեն հայտնի փաստերից, որպեսզի իր համար սովորկան դարձած ստախոսությամբ (երկրորդ մարդու օգտագործումը, որը նստած է թաքուն մի տեղ և պատասխանում է հարցերին ցածր ձայնով) թագավորի համար ստեղծի իր ուզած երկխոսությունը մահացած մարգարեի հետ։

Հրեա աստվածաբանները մատնանշում են, որ տեսնելով թագավորի շփոթվածությունը և հոգեկան ճնշումները, նա բարեգութ գտնվեց նրա նկատմամբ, հաց հյուրասիրելով թագավորին։ Նաև նշում են, որ միդրաշներից մեկը տեղեկացնում է, որ նա ոչ միայն մորթեց հորթին, այլ դա նրա ընծան էր կուռքերին, և Սաուլը անյքան էր ընկած, որ կերավ կուռքեին զոհաբերած միսը։

Քրիստոնյա աստվածաբաններ

Սամուելի ոգին բարձրանում է երկրից
( 15-րդ դարի մանրանկարչություն)

Քրիստոնյա առաջին աստվածաբանը, որ անդրադարձել է Էնդորի կախարդուհու պատմությանը Հուստինոս Փիլիսոփան էր (2 դար) իր ՛՛Երկխոսություն հրեա Տիրփոյի հետ՛՛ աշխատության մեջ։ Ոգու մասին խոսելիս, նա գրում է.՛՛Եվ ես ձեզ ապացուցեցի հոգիների գոյությունը նրանով, որ փորոքաբանը Սաուլիի խնդրանքով կանչեց Սամուելի հոգին։ Բայց թվում է, որ նման արդար մարդկանց և մարգարեների բոլոր հոգիները ենթարկվել են այդ ուժերի զորությանը, որը բացահայտվում է հենց այս փորոքի արարքով։ Հետևաբար, Աստված Իր Որդու միջոցով մեզ սովորեցնում է անընդհատ ձգտել արդար լինել և մահանալիս աղոթել, որ մեր հոգիները չենթարկվեն նման ուժի՛՛:Հուստինոսը բառացիորեն մեկնաբանում է Թագավորությունների գրքի պատմությունը և չի կասկածում, որ Սաուլի առաջ, կախարդուհու կանչով մարգարեի իսկական ոգին էր հայնվել։

Տերտուղիանոսը իր "Ոգու մասին՛՛ շարադրությունում (209-213թթ) կտրականապես չի համաձայնվում նրա հետ, որ կախարդուհին կարող էր կանչել սուրբ մարգարեի ոգուն։ Նա այն կարծիքին է, որ Սաուլի մոտ սատանան էր եկել, ով Սամուիլի տեսքն էր ընդունել, քանի որ թագավորը արդեն նրա ազդեցության տակ էր․

" Մի խոսքով, սուրբ ոգուն (չասենք նույնիսկ մարգարեին) սատանայի միջոցով կանչել հնարավոր չէր։ Մենք գիտենք, որ սատանան կարող էր կերպարանափոխվել լույսի հրեշտակի (չասենք նույնիսկ մարդու մաիսն), և, վերջապես, ներկայանալ նույնիսկ որպես Աստված, խաբելու համար ստեղծելով գերբնական նշաններ(եթե այդպես հնարավոր է)։ Միայն, հնարավոր է, նա չէր շտապում ներկայացնել իրեն աստծո մարգարե, հատկապես Սաուլի առաջ, ում մեջ նա արդեն մտել էր"

Այնուամենայնիվ, Տերտուղիանոսի կողմից վերագրված պոեզիայի "Հինգ գիրք Մարկիոնի դեմ" մեջ պարունակում է Սամուիլի հայտնվելու մասին ցուցում ("մահից հետո ձեռք է բելեր մարգարեի շնորհ")։ Այս փաստը, մյուսների համեմատ, կասկածի տակ է դնում Տերտուղիանոսի հեղինակած գիրքը։

Որոգինեսի մոտ (3-րդ դար) Էնդորի կախարդուհու պատմությանը նվիրված է առանձին հոմիլիա (Homilia in I Reg. 28. 3-25)։ Նա, որպես ալեքսանդրյան աստվածաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ, պաշտպանում է Հուստինիանոս Ֆիլիսոֆին աստվածաշնչյան բառացի մեկնաբանության մեջ։ բայց նրա կարծիքով, Սամուիլի ոգու իրական լինելը ապացուցվում է այլ մարգարեների ստեղծագործությունների մեջ։ Իսկ կախարդուհու մահացացին կանչելու հմտությունը Որոգինեսը բացատրում է նրանով, որ " ոգի կանչողների զորությունը տարածվում էր նրանց անդրաաշխարհի վրա, որովհետև մինչև Փրկչի դժոխք իջնելը, մահացածների բոլոր հոգիները՝ արդար և անարդար, միասին էին"։

Էնդորի կախարդը կանչում է Սամուելի ոգին
( Ուիլյամ Բլեյք, 1783 )

Եվստաթիոս Անտիոքացին Որոգինեսի հետ հակասության մեջ է մտել (337 թ), գրելով ամենածավալուն շարադրանքը այս թեմայի վերաբերյալ. ՛՛Ողջամիտ խոսք (Ախտորոշիչ) Օրիգենի դեմ փորոքաբանի մասին ենթադրությունների վերաբերյալ» (lat. De engastrimytho contra Origenem)՛՛: Աշխատությունը գրվել է, երբ նա Հալեպ եպիսկոպոս էր, Եվտրոպիոս Ադրիանապոլսեցի խնդրանքով, ով բավարարված չէր Որոգինեսի աշխատությունով և ուզում էր լսել Եվստաթիոսի կարծիքը Էնդորի կախարդի մաիսն։ Եվստաթիոսը, վիճելովՈրոգինեսի հետ, ապացուցում է, որ կախարդը չէր կարող կանչել և չէր կանչել Սամուիլի ոգուն, իսկ հայտնված ոգին սատանայի հոգին էր, քանի որ մարգարեյի ոգին չէր կարող ունենալ ոչ մարմնական ձև, ոչ էլ առավել ևս հագուստ։ Հոգու կողմից արված մարգարեությունների մասին Եվստաթիոսը նշում է, որ նրանք կրկնում են այն, ինչը Սամուիլը ասում էր Սաուլին ողջ եղած ժամանակ և չէր պարունակում ոչ մի նոր բան թագավորի ճակատագրի մասին։ Եվստաթիոսը քննադաոտում էր Որոգինեսին նրա այն եզրակացության մասին, որ բոլոր ոգիները դժոխքում ենթարկվում են կախարդանքի և կարծում էր, որ նա չէր տվել նորմալ բացատրություն այն մասին, թե ինչպես է կախարդը մարգարեի ոգու նկատմամբ իշխանություն ստացել։

4-րդ դարի երկրորդ կեսում Որոգինեսի մեկնաբանություններին հետևորդներ ի հայտ եկան՝ Ապոլինարիյ Լաոդիկիյսկին և Դիոդոր Տարսկին։ Առաջինը կարծում էր, որ կախարդուհին կարողացավ կանչել Սամուիլի ոգուն բացառապես Աստծո միջնորդությամբ, քանի որ միայն Աստված կարող էր նրան տալ իշխանություն մարգարեի ոգու վրա։ Դիոդորը, պաշտպանելով Որոգինեսին, վեճի մեջ է մտնում Եվստաթիոսի հետ և կարծում է, որ նրա մակնաբանությունները պարունակում են անուշադիր վերաբերմունք Սուրբ Գրության նկատմամբ, քանի որ 1.Թագ.28:13- մեջ հայտնված ոգու մասին ասվում է. ՛՛կարծես թե տեսնում եմ աստված, որ հողից է դուրս գալիս՛՛, իսկ այդպիսի բան սատանայի առաջ ասելը հայհոյանք կլիներ Աստծո դեմ։ Դիոդորը համոզված էր , որ Սաուլին հենց մարգարեի ոգին էր հայտնվել, բայց կախարդուհին չէր կարող կանչել նրան, իր կամքին հակառակ, իսկ դա նշանակում է, որ նա չի կանչել ոգուն, այլ միայն տեսել է, թե ինչպես է Սամուիլը հայտնվել Սաուլի առաջ։ Որոգինեսին իր աջակցությունը բացահայտ չարտահայտելով, Սամուիլի ոգու հայտնվելու հավաստիության մասին գրում է Հոան Զլատոուստը։ Նա այս պատմությունը համատեղում է այն պատմության հետ, թե ինչպես հեթանող քահանա փղշտացիները կարողացան ուղտի տապանակի օգնությամբ, որը բերվել էր Իսրայելից, պարզել ժանտախտի պատճառը (1 թագ. 6:2-9): Զլատոուստը գրում է, որ ՛՛Աստված իր խոնարհումով, իրեն անարժան չհամարեց, դիմելովմոգերի կարծիքին, գործի դնել նրանց կարծիքը և արդարացնել նրանց խոսքերը գործողություններով՛՛ իսկ հետո ավելացնում է.

՛՛այն, ինչ հայտնի է փորոքավարի մասին (1 Թագ. 28) տեղի է ունեցել նույն Աստվածային նախախնամության համաձայն ...՛՛

Էնդորի կախարդուհու պատմությունը դիտարկել է Գրիգորի Նիսկին (335-394) իր ՛՛Փորոքաբանի մասին։ Նամակ Եպիսկոպոս Թեոդոսին՛՛ շարադրանքի մեջ։ Նա կրկնում է Եվստաթիոս Անտիոքացու թեզերը, բայց չի հիշատակում ո՛չ նրա անունը. ո՛չ նրա պատմությունը։ Եկեղեցական Գիրգորին գրում է.

Սամուելի ստվերը հայտնվում է Սավուղին
( Բեռնարդո Կավալինո, 1650-ականներ)

՛՛Մեզանից ոմանք, ովքեր նախկինում էին ապրում, գոհ էին ճանաչել Սամուիլի հոգու իրական մարտահրավերը մի կախարդի կողմից, և իրենց այս առաջարկն արդարացնելու համար նրանք ներկայացնում են մի այսպիսի ապացույց. Տեր, որ, քանի որ դա հաճելի էր Նրան, Սաուլը մաքրեց մարդկանց կախարդանքից, մինչև փորոքախոսների կողմից կատարվող մարդկանց խաբեությունը, և, հետևաբար, Մարգարեն վրդովված էր, որ Տիրոջը հաճելի չէր հաշտվել վտարանդիների հետ։ Ահա թե ինչու, ասում են, Աստված թույլ տվեց, որ մարգարեի հոգին կանչվի նման կախարդությամբ, և Սամուիլը տեսավ, որ նա անարդարացիորեն բարեխոսեց Սաուլի համար Աստծո առջև՝ փորոքաբանների թշնամին անվանելով նրան, ով խնդրում էր վերադարձնել իրենց Սամուիլի հոգին կախարդությամբ՛՛:

.Մեզնից առաջ ապրողները գոհունակությաբ են ընդունել Սամուիլի ոգու կանչելը կախարդուհու կողմից, և իրենց այս առաջարկի արդարացման համար նրանք ներկայացնում են այսպիսի որոշակի ապացույց. Սամուիլը վշտացած էր Սաուլի մերժման համար և միշտ պատկերացնում էր Տիրոջը, որ, քանի որ դա հաճելի է իրեն, Սաուլը մաքրում է մարդկանց մոգությունից, փորոքաբանների կողմից խաբեությունից, և այդ պատճառով Մարգարեն վրդովվում էր, որ դա հաճելի չէ Տիրոջը հաշտվել վտարվածի հետ։ Այդ պատճառով էլ, ասում են, որ Աստված թույլ տվեց, որ մարգարեի հոգին կանչվի նման կախարդությամբ, և Սամուիլը տեսավ, որ նա անարդարացիորեն բարեխոսեց Սաուլի համար Աստծո առջև՝ փորոքաբանների թշնամուն անվանելով հենց նրան, ով մոգությամբ խնդրեց վերադարձնել իրենց Սամուիլի հոգին։

Սամուիլի հայտնվելու կեղծ լինելու փաստը նա հիմնավորում է հարուստի և Ղազարի մասին ավետարանական առակում, որտեղ մեղավորների և արդարների հոգիների մասին ասվում է.- ՛՛մեր և ձեր միջև մի մեծ անդունդ է, այդ պատճառով այստեղից այդտեղ գնալ ցանկացողները չեն կարող դա անել, ինչպես չեն կարող գալ այդտեղից այստեղ՛՛: Այդ պատճառով Գրիգորին համաձայն չէր նրա հետ, որ մարգարե Սամուիլը, իր սրբությամբ հայտնի, ՛՛կամա թե ակամա անցել է այս անդունդը, որը անհարմարորեն անցանելի է ամբարիշտների համար՛՛: Նաև նա շեշտում է, որ տեսիլքի կեղծ լինելը ապացուցվում է ոգու մարգարեությամբ, որ Սաուլը որդիների հետ վաղը նրա մոտ կլինի։ Գրիգորիի կարծիքով, Սամուիլը չէր կարող ասել, որ մահից հետո Սաուլը՝ ՛՛յուրաքանչյուր արարքում մեղավորը՛՛, իր կողքին կլինի, բայց սատանան, ընդհակառակ , այս բառերով կասեր ճիշտըթագավորի մահվան ճակատագրի մասին։

5-րդ դարում Որոգինեսի մեկնաբանությունը Սաուլի ստացած մարգարեության ճշմարտացիության առումով շարունակեց Թեոդորետ Կյուրոսացին (Անտիոքի աստվածաբանական դպրոցի ներկայացուցիչ, որի մի շարք գրքեր Հինգերորդ տիեզերական ժողովում դատապարտվեցին որպես հերետիկոսություն) . Նա հավատում էր, որ հրեշտակը Աստծո կամքով վերցրեց Սամուիլի կերպարանքը և մարգարեացավ Սաուլին։ Միևնույն ժամանակ, նա հերքեց հանգուցյալ Սամուիլ մարգարեի ոգու հայտնվելու բուն հնարավորությունը.

{{{1}}}

Մյուսներն ասում են, որ կախարդուհին իսկապես կանչել է Սամուիլին։ Իսկ մյուսները հերքեցին այս կարծիքը և կարծում են, որ մարդկանց դև գայթակղիչը ցույց է տվել Սամուիլի կերպարը... Իսկ առաջին կարծիքը ես ճանաչում եմ որպես սրբապղծություն և չար։ Որովհետև ես չեմ հավատում, որ նրանք, ովքեր կանչում են մահացածներին, կարող են ոչնչացնել որևէ մեկի հոգին, և ոչ միայն մարգարեի, և այդպիսի մարգարեի հոգին։ Պարզ է, որ հոգիներն ինչ-որ այլ վայրում են՝ սպասում են մարմինների հարությանը։ Հետևաբար, շատ չար է հավատալ, որ փորոքաբաններըն ունեն այդպիսի ուժ։ Մեկ այլ կարծիք ավելի շատ հիմարություն է ցույց տալիս, քան ամբարշտություն։

Արվեստում

Սալվատոր Ռոզա . «Սամուիլի ստվերի հայտնվելը Սավուլին». Նկարչության մեջ Էնդորի կախարդուհու մոտ սեանսի թեման տարածված էր արվեստի շարժումներում, որոնք հետաքրքրված էին էներգետիկ հակադրություններով, այսինքն՝ բարոկկոյով և ռոմանտիզմով :

Սաուլի մասին միջնադարյան պիեսներում Էնդորի կախարդուհին չի հիշատակվում, հնարավոր է, որովհետև եկեղեցին հալածում էր վհուկների նկատմամբ հավատը՝ որպես հեթանոսության դրսևորում։ Իրադրությունը փոխվում է 16-րդ դարում, երբ ամբող Եվրոպայով սկսվեց մեծ թափով հավատ տարածվել նրանց նկատմամբ։ Հին միջնադարյան և Նոր ժամանակաշրջանի ստեղծագործությոններում Սաուլը ճանաչվում էր, որպես մեղավոր, որին Աստված պատժում է, իսկ Էնդորի կախարդուհին ավանդաբար համարվում էր չար կախարդ.

• Հանս Սաքս, Սաուլ թագավորի ողբերգությունը Դավթի հալածանքների տեսարաններով (1577);
• Լ. դե Մասուր, «Դավիթ մարտիկ, Դավիթ հաղթական, Դավիթ փախչող» եռերգությունը (1566), որտեղ Սաուլը համարվում է որպես սատանայի տիրացած;
• Տ. Ռոդ, «Saulud Rex»;
• ԵՎ. Լ. Պրաշ, «Saulus desperans»;

Բարոկկոյի դարաշրջանում Սաուլը համարվում է տիրան, որը ոչ միայն վիրավոել է Աստծուն, այլ նաև իր ժողովրդին ողբերգության է մատնել։

• Virgilio Malvezzi, Il Davide perseguitato (1634);
• Հանս Յակոբ Քրիստոֆել ֆոն Գրիմելսհաուզեն, «Հարաբերակցության կարգավիճակ» (1670);
• Ջ. վան դեն Վոնդել , «De Gebroeders» (1640);
• Ժան դե լա Թել, «Saul le Furieux» - Սաուլը դիտվում է որպես ողբերգական հերոս, կատաղի դիմադրելով ճակատագրին.
• Հենրի Պերսել, դրամատիկ տեսարան «Մեղավոր գիշերը»;
• Նյուբերգ Համիլթոն, «Սաուլ» դրաման՝ Հենդելի երաժշտությամբ (1738), կախարդուհու համար նույնպես դեր կա։ Հենդելի տեսարանը մութ է և դրամատիկ։ Սաուլը փնտրում է մի կախարդուհու, որը «վստահված է խավարի իշխանին», այնուհետև ցնցված երգում է ոգիների հմայքի կախարդանքը։

Քորբուոլդ, Էդուարդ Հենրի Սաուլը և Էնդորի կախարդը, 19-րդ դար

Լուսավորության դարաշրջանում շեշտը դրվում է հոգևորականների քննադատությանը (քահանայապետերը որպես փոխաբերություն են ծառայում կաթոլիկ առաջնորդների համար), կախարդուհին հայտնվում է որպես մութ սնահավատության օրինակ.

• Վոլտեր, Տրակտատ հանդուրժողականության մասին (1763).

Կախարդուհին որոշ ժամանակով անհետանում է Սաուլի մասին հետագա շրջանի ստեղծագործություններից. Վիտորիո Ալֆիերի (1784), Կարլ Գուցկով (1839), Գ. Ֆիշեր (1862)։ Նա վերադառնում է միայն ռոմանտիզմի դարաշրջանում.

• Բայրոն, «Հրեական մեղեդիներ» (հղում Սամուիլի հայտնությանը);
• Ավգուստ ֆոն Պլատեն, բանաստեղծություն «Սաուլ և Դավիթ» (1816);
• Ալֆոնս Լամարտին - ընդգծում է կախարդուհու հետ տեսարանի մռայլ սիրավեպը.
• Գյոթեն հիշատակում է ՛՛Վիլհելմ Մայսթերի Ուսուցման տարիները՛՛-ում
• Լև Մայ . «Էնդորի գուշակը» բանաստեղծությունը

20-րդ դարում գրողները, Սաուլի կերպարը օգտագործելով, հիշատակել են կախարդուհուն հետևյալ ստեղծագործություններում.

• Ռիլկեն իր «Նոր բանաստեղծություններ» ցիկլում (1907);
• Քիփլինգ «Endor» (1916) բանաստեղծության մեջ;
• Հովարդ Նեմերովը «Էնդոր» մեկ գործողությամբ դրամայում (1961 թ.);
• Ստեֆան խաղը Դեյվիդ թագավորի գրքում (1973);
• Սեսիլ Ֆորեսթերը «Հաղթանակի դրոշի տակ» վեպում՝ Հորացիո Հորնբլուերի մասին գրքերի շարքից. «Էնդորի կախարդը» նավ է, որը գլխավոր հերոսները գրավում են՝ փախչելու ֆրանսիական գերությունից.
• Մայքլ Սքոթը « Անմահ Նիկոլաս Ֆլամելի գաղտնիքները » պատմվածքների շարքում։

Կինոյում Էնդորի կախարդուհին դարձել է ՛՛Իմ կինը կախարդեց ինձ՛՛ սերիալում Էնդորայի նախատիպը 1964-1972 թթ., մարմնավորել է իսպանացի Ա. Մուրհեդը), մասամբ՝ Չարալը «Եվոկս։ Ճակատամարտ Էնդորի համար» ֆիլմում (1985, իսպանացու դերը. Շ. Ֆիլիպս).

Գրականություն

• The «Belly-Myther» of Endor. Interpretations of 1 Kingdoms 28 in the Early Church. — Brill, 2007. — 190 с. — ISBN 978 90 04 13062 3
• Фрэзер Дж.Дж. Аэндорская волшебница // Фольклор в Ветхом Завете. — М.: Издательство политической литературы, 1985.
• Давыдов Б. И., Зайцев Д. В. Аэндор // Православная энциклопедия. — М., 2002. — Т. 4. — С. 231—232. — ISBN 5-89572-009-9.