Էլֆրիդե Ելինեկ
 | |
| Ծնվել է | հոկտեմբերի 20, 1946[1][2][3][…] (77 տարեկան) |
| Ծննդավայր | Մյուրցուշլագ, Շտիրիա, Ավստրիայի բռնազավթումը դաշնակիցների կողմից |
| Մասնագիտություն | գրող, դրամատուրգ, սցենարիստ, բանաստեղծուհի, թարգմանչուհի, վիպասան, լիբրետիստ և գրական քննադատ |
| Լեզու | գերմաներեն |
| Քաղաքացիություն |  Ավստրիա |
| Կրթություն | Pamer? և Music and Arts University of the City of Vienna? |
| Գրական շարժումներ | Ֆեմինիզմ, սոցիալական քննադատություն |
| Ուշագրավ աշխատանքներ | Դաշնակահարուհին, Սիրուհիները և Մեռածների երեխաները |
| Անդամակցություն | Լեզվի և պոեզիայի գերմանական ակադեմիա |
| Կուսակցություն | Ավստրիայի կոմունիստական կուսակցություն |
| Պարգևներ | |
| Ամուսին | Gottfried Hüngsberg? |
| Ազգականներ | Walter Felsenburg? |
 | |
| Կայք | elfriedejelinek.com |
| Էլֆրիդե Ելինեկ Վիքիքաղվածքում | |
 Elfriede Jelinek Վիքիպահեստում | |
Էլֆրիդե Ելինեկ (գերմ.՝ Elfriede Jelinek, չեխ․՝ Elfriede Jelineková, հոկտեմբերի 20, 1946[1][2][3][…], Մյուրցուշլագ, Շտիրիա, Ավստրիայի բռնազավթումը դաշնակիցների կողմից), ավստրիացի գրող, գրաքննադատ, հասարակական գործիչ։ 2004 թվականի Գրականության Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրն է։ Համարվում է ժամանակի ամենաազդեցիկ կին գրողներից մեկը։
Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Էլֆրիդե Ելինեկը ծնվել է 1946 թվականի հոկտեմբերի 20-ին ավստրիական փոքրիկ Մյուրցցուշլագ քաղաքում, իսկ մանկությունը և երիտասարդությունն անցել է Վիեննայում։ Նրա մայրը՝ Օլգա Իլոնա Բուխներ Ելինեկը, ծագում էր կաթոլիկ ունևոր ընտանիքից, իսկ հայրը՝ Ֆրիդրիխ Ելինեկը, որը քիմիկոս էր, աղքատ բոհեմյան ընտանիքից էր։ Չնայած հրեական ծագմանը[10]` հորը հաջողվել է խուսափել ազգային սոցիալիստական ռեժիմի կողմից հետապնդումներից` առաջին հերթին ռազմական տնտեսության համար անհրաժեշտ մասնագիտության շնորհիվ։ 1950 թվականին Ելինեկի հայրը հիվանդանում է հոգեկան խանգարմամբ և ընտանիքի ղեկը վերցնում է մայրը (հայրը մահացել է 1969 թվականին` խելամտությունն ամբողջովին կորցրած)։ Ելինեկը հաճախում է կաթոլիկ մանկապարտեզ, այնուհետև վանքին կից դպրոց (որի նկատմամբ գրողը հետագայում արտահայտեց իր վերաբերմունքը «Դպրոց գնալը նման է մեռնելու» էսսեում)։ Ապագա գրողը դեռևս մանկուց գնում է ջութակի, դաշնամուրի, ֆլեյտայի, ալտի դասընթացների։ Նա 13 տարեկանում ընդունվում է Վիեննայի կոնսերվատորիան և այնտեղ ուսումնասիրում երգեհոնի, դաշնամուրի և բլոկֆլեյտայի վրա նվագելու արվեստը՝ միաժամանակ իր միջնակարգ կրթությունն ամբողջացնելով գիմնազիայում։
Գրական գործունեության սկիզբը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավարտական քննությունները հանձնելուց հետո Ելինեկի մոտ նյարդային խանգարում է տեղի ունենում. նա Վիեննայի համալսարանում մի քանի կիսամյակ փորձում է ուսումնասիրել արվեստի և թատրոնի պատմություն, սակայն ընդհատում է ուսումը 1967 թվականին` վախի ուժեղացող նոպաների պատճառով։ Նա մի ամբողջ տարի անցկացնում է տանը լիակատար մեկուսացման մեջ։ Հենց այդ ժամանակ սկսում է գրել։ Նրա առաջին բանաստեղծությունները (գրված Վիեննայի խմբի ոճով` միայն փոքրատառերով, ինչը գերմաներենի համար բավականին մեծ նշանակություն ունի) տպագրվում են նախ տարբեր ամսագրերում, այնուհետև լույս է տեսնում նրա «Լիզայի ստվերները» ժողովածուն (Lisas Schatten) (1967): Հաջորդ տարի նա ավարտում է իր «Բուկոլիտ» վեպը (bukolit), որն անտիպ է մնում մինչև 1979 թվականը։ Հոր մահից հետո որոշ չափով ազատվում է իր վախերից և միառժամանակ հարում է 1960-ականների գերմանական ուսանողական շարժման ձախակողմյան շարժմանը։
1971 թվականին Էլֆրիդե Ելինեկը կոնսերվատորիայում երգեհոնի քննություն է հանձնում։ Այս տարիներին նրա գրական զարգացումը տեղի է ունենում Ռոլան Բարտի ազդեցությամբ, որին նա նվիրեց իր «Անսահման անմեղություն» էսսեն (Die endlose Unschuldigkeit): Նույն թվականին նա անդամակցում է Ավստրիայի կոմունիստական կուսակցությանը (մինչև 1991 թվականը)։ 1972 թվականին տեղափոխվում է Բեռլին, սակայն մեկ տարի անց վերադառնում է Վիեննա։ 1974 թվականին ամուսնանում է հայտնի երաժիշտ Գոթթֆրիդ Հյունգսբերգի հետ` Ռայներ Վերներ Ֆասբինդերի ֆիլմերի համար գրված իր երաժշտությամբ հայտնի, թեև 1970-ականների կեսերից որպես ինֆորմատիկ էր աշխատում Մյունխենում։ Ելինեկը հանուն ամուսնու մշտական բնակության է տեղափոխվում Մյունխեն։
Համբավ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1975 թվականը Ելինեկ գրողի համար շրջադարձային էր. նրա «Սիրուհիները» վեպի (Die Liebhaberinnen)` մարքսիստական-ֆեմինիստական հայրենասիրական վեպի պարոդիայի հրապարակումը բոլորին ստիպում է խոսել գերմանախոս գրականության մեջ նոր մեծության մասին։ 1980-ականների սկզբին լույս է տեսնում նրա «Փակ դռան դիմաց» վեպը (Die Ausgesperrten) հարուստ ընտանիքների անապահով դեռահասների մասին, որն ավարտվում էր մի ամբողջ ընտանիքի զանգվածային սպանության ցնցող տեսարանով. վեպի հիման վրա թողարկվում է աուդիո պիես, այնուհետև այն էկրանավորում է Պաուլյուս Մանկերը։
1983 թվականը Էլֆրիդե Ելինեկի համար նշանավորվեց առաջին խոշոր սկանդալով։ Թատերական բեմում հայտնվում է «Բուրգթատրոն» ներկայացումը, որում արծարծվում է Ավստրիայի` իր ազգային-սոցիալիստական անցյալը ճնշելու փորձերի թեման և պատումի գլխավոր դերում դրվում է այն ժամանակ հայտնի դերասանուհի Պաուլա Վեսելիի կերպարը, որը ձախ շարժման մեջ Ելինեկի նախկին զինակիցն էր։ Ելինեկի` որպես սեփական երկրի «բացահայտողի» համբավն աճում է։ Նույն թվականին լույս է տեսնում Էլֆրիդե Ելինեկի թերևս գլխավոր աշխատությունը` «Դաշնակահարուհին» վեպը (Die Klavierspielerin), որում և՛ քննադատները, և՛ ընթերցողներն անմիջապես տեսան ինքնակենսագրական նշանակություն` առանցքում տեքստի միջոցով սուբլիմացիայի ուժեղ տարրով։
Եվրոպայի հանգստության հաջորդ «խռովարարը» դարձել է նրա «Ցանկություն» (Lust) վեպը, որն ակնթարթորեն հայտնվել է բեսթսելլերների ցուցակներում։ Այն գրվել էր ֆեմինիստների աճող վեճերի ազդեցության տակ պոռնոգրաֆիայի թեմայով։ Վեպի թողարկմանը հաջորդած «Հանգստի վայրեր» (Raststätte) պիեսի թատերական ներկայացումը, որն Ավստրիայում 1995 թվականի նախընտրական քարոզարշավի ընթացքում հրահրել է անձնական հարձակումներ Ելինեկի վրա ավստրիական ազատություն կուսակցության կողմից (ազգայնական-պահպանողական, ծայրահեղ աջ պոպուլիստական ուղղությամբ), ստիպել է գրողին հետ կանչել իր բոլոր պիեսները թատերական բեմերից և արգելել հետագա ներկայացումները։ 1999 թվականին Ազատություն կուսակցության իշխանության գալուց հետո Ելինեկը նոր կառավարության գլխավոր քննադատներից էր։
Ավելի ուշ գրված ստեղծագործություններում Ելինեկը հեռանում է իր գրականության ֆեմինիստական ենթատեքստերից և կենտրոնանում է սոցիալական քննադատության և Ավստրիայի քննադատության վրա, մասնավորապես` իր նացիստական անցյալը հաղթահարելու անկարողության պատճառով («Մեռածների երեխաները» (Die Kinder der Toten)): Ստեղծագործական հենց այս շրջանում է, որ գրողը ձեռք է բերում համաշխարհային ճանաչում և համբավ։ 2001 թվականին նրա «Դաշնակահարուհին» խիստ արմատական կերպով էկրանավորվել է ավստրիացի ռեժիսոր Միխայել Հանեկեի կողմից (Էրիկա Կոհութի դերում` Իզաբել Հյուպպեր)։ Ֆիլմը միաձայն ճանաչվեց որպես ժամանակակից կինոյի ամենահեղափոխականներից մեկը և ստացավ երեք գլխավոր մրցանակ 2001 թվականի Կաննի կինոփառատոնում (լավագույն ռեժիսոր, լավագույն դերասանուհի, լավագույն դերասան)։
Էլֆրիդե Ելինեկի ստեղծագործության ապոթեոզը 2004 թվականին գրականության ամենահեղինակավոր Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր հռչակվելն էր` «վեպերում և դրամաներում երաժշտական բազմաձայնության համար, որը, իր բնորոշ լեզվական կրքով, բացահայտում է սոցիալական կլիշեների անհեթեթությունն ու հարկադրական ուժը»։
Հասարակական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2016 թվականին նա նամակ է ստորագրել, որը կոչ էր անում Գրինփիսին, ՄԱԿ-ին և ողջ աշխարհի կառավարություններին` դադարեցնել գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմների (ԳՄՕ) դեմ պայքարը[11][12][13]։
Մատենագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Լիզայի ստվերները / Lisas Schatten (բանաստեղծությունների ժողովածու) — Relief-Verlag Eilers, 1967
- Մենք խայծ ենք, փոքրիկս / wir sind lockvögel baby! (վեպ) — Rowohlt, 1970
- Միքայել. Ուղեցույց ինֆանտների համար / Michael։ ein Jugendbuch für die Infantilgesellschaft (վեպ) — Rowohlt, 1972
- Սիրուհիները / Die Liebhaberinnen (վեպ) — Rowohlt, 1975
- Բուկոլիտ. աուդիովեպ / bukolit։ hörroman (վեպ) — Rhombus-Verlag, 1979
- Փակ դռան դիմաց / Die Ausgesperrten (վեպ) — Rowohlt, 1980
- Վերջ. բանաստեղծություններ 1966—1968 / ende։ gedichte von 1966—1968 (բանաստեղծությունների ժողովածու) — Schwiftinger Galerie-Verlag, 1980
- Անսահման անմեղություն / Die endlose Unschuldigkeit (արձակ, թատերգություններ, էսսե) — Schwiftinger Galerie-Verlag, 1980
- Ինչ եղավ այն բանից հետո, երբ Նորան հեռացավ ամուսնուց / Was geschah, nachdem Nora ihren Mann verlassen hatte oder Stützen der Gesellschaften (թատերգություն) — Sessler, 1980
- Դաշնակահարուհին / Die Klavierspielerin (վեպ) — Rowohlt, 1983
- Թատերգություններ (Ուտե Նյուսսենի վերջաբանով) / Theaterstücke (mit ein Nachwort von Ute Nyssen) — Prometh-Verlag, 1984
- Խլասերը և նրանից պաշտպանությունը / Oh Wildnis, oh Schutz vor ihr (արձակ) — Rowohlt, 1985
- Հիվանդություններ, կամ արդի կանայք / Krankheit oder moderne Frauen — Prometh-Verlag, 1987
- Ցանկություն / Lust (վեպ) — Rowohlt, 1989
- Ամպեր։ Տուն / Wolken. Heim (թատերգություն) — Steidl, 1990
- Իզաբել Յուպպերը «մորիու» մեջ. կինոսցենար / Isabelle Huppert in Malina։ ein Filmbuch - Suhrkamp, 1991
- Տոտենաու լեռը / Totenauberg (թատերգություն) — Rowohlt, 1991
- Թատերգություններ / Theaterstücke — Rowohlt, 1992
- Մեռածների երեխաները / Die Kinder der Toten (վեպ) — Rowohlt, 1995
- Փոթորիկ և պարտադրանք. նամակը, որպես սեռերի միջև պայքար / Sturm und Zwang։ Schreiben als Geschlechterkampf (Յուտտա Հայնրիխի եւ Ադոլֆ - Էրնստ Մայերի հետ միասին, էսսէ) — Klein, 1995
- Stecken, Stab und Stangl։ Raststätte (und andere) neue Theaterstücke (թատերգություն) — Rowohlt, 1997
- Սպորտային թատերերգություն / Ein Sportstück — Rowohlt, 1998
- Նա, որպես նա չէ / er nicht als er (թատերգություն) — Suhrkamp, 1998
- Ոչինչ. մահվան մի փոքրիկ եռագրություն / Macht nichts։ eine kleine Trilogie des Todes (թատերգություններ) — Rowohlt-Taschenbuch-Verlag, 1999
- Ժլատություն. մի հաճույք պատճառող վեպ / Gier։ ein Unterhaltungsroman (վեպ) — Rowohlt, 2000
- Ցտեսություն. 3 փոքրիկ դրամաներ / Das Lebewohl։ 3 kl. Dramen — Berlin-Verlag, 2000
- Ալպերում. երեք դրամաներ / In den Alpen։ drei Dramen — Berlin-Verlag, 2002
- Մահը և I—V աղջիկը։ արքայադստրերի դրամաները / Der Tod und das Mädchen I—V։ Prinzessinnendramen — Berliner Taschenbuch-Verlag, 2003
- Բեմբիլենդ, Բաբելոն. երեք թատերական տեքստ / Bambiland; Babel։ zwei Theatertexte (թատերգություններ) — Rowohlt, 2004
- Ոսկե Հռենոս. թատերական էսսե / rein GOLD. ein bühnenessay — Rowohlt, Reinbek bei Hamburg, 2013
Հայերեն թարգմանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Էլֆրիդե Ելինեկ, Դաշնակահարուհին (թրգ. գերմ.՝ Կարլեն Մատինյան), Անտարես, 2014
Ֆիլմագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- 2001 թվական՝ «Դաշնակահարուհին» (ռեժ. Միխայել Հանեկե, գլխ. դերերում՝ Իզաբել Հյուպպեր, Բենուա Մաժիմել, Աննի Ժիրարդո) - ըստ «Դաշնակահարուհին» վեպի
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Internet Speculative Fiction Database — 1995.
- ↑ 2,0 2,1 Discogs — 2000.
- ↑ 3,0 3,1 filmportal.de — 2005.
- ↑ https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/about/amounts/
- ↑ https://www.wien.gv.at/kultur/abteilung/ehrungen/preise/preistraeger.html#lit
- ↑ https://orf.at/stories/3181421/
- ↑ https://www.nachtkritik.de/index.php?option=com_content&view=article&id=20292:dankesworte-zur-verleihung-des-lebenswerk-nestroys-2021-von-elfriede-jelinek&catid=53&Itemid=60
- ↑ https://apa.at/news/elfriede-jelinek-wurde-ehrenbuergerin-der-stadt-wien/
- ↑ https://www.politik.steiermark.at/cms/beitrag/12933823/2494255/
- ↑ «Elfriede Jelinek: Writing Woman, Nation, and Identity (71 էջ)»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2021-04-28-ին։ Վերցված է 2017-10-02
- ↑ «107 Nobel laureates sign letter blasting Greenpeace over GMOs»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016-06-29-ին։ Վերցված է 2016-06-30
- ↑ «Laureates Letter Supporting Precision Agriculture (GMOs)»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2016-07-07-ին։ Վերցված է 2016-06-30
- ↑ «Նամակը ստորագրած Նոբելյան դափնեկիրների ցուցակը»։ Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-02-ին։ Վերցված է 2016-06-30
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Էլֆրիդե Ելինեկի «Դաշնակահարուհին» վեպը Archived 2015-02-05 at the Wayback Machine.(հայ.)
- Էլֆրիդե Ելինեկ, Գրեթերթ (հայ.)
- Գրանորություն. Էլֆրիդե Ելինեկ՝ «Դաշնակահարուհին» Archived 2016-03-05 at the Wayback Machine.(հայ.)
- Զավեն Բոյաջյան, Խուժանական հարցազրույց (հայ.)
| ||||||||||||||||
- Հոկտեմբերի 20 ծնունդներ
- 1946 ծնունդներ
- Ապրող անձինք
- Լեզվի և պոեզիայի գերմանական ակադեմիայի անդամներ
- Գրականության բնագավառում Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Անձինք այբբենական կարգով
- Գրողներ այբբենական կարգով
- Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ
- Ավստրիացի արձակագիրներ
- Ավստրիացի կին գրողներ
- 20-րդ դարի բանաստեղծներ
- Նոբելյան մրցանակի կին դափնեկիրներ
- 20-րդ դարի վիպասաններ
- 20-րդ դարի կին գրողներ
- Սոցիալիստ ֆեմինիստներ
- Կոմունիստ կին գրողներ
- Ավստրիացի ֆեմինիստներ
- Հրեա նոբելյան մրցանակակիրներ
- Գերմանալեզու բանաստեղծներ
- Ավստրիացի սցենարիստներ
- Ավստրիացի կին դրամատուրգներ
- Ավստրիացի թարգմանիչներ
- Բանաստեղծներ այբբենական կարգով