Էլիզաբեթ Զարուբինա
| Էլիզաբեթ Զարուբինա | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | հունվարի 1, 1900 |
| Ծննդավայր | Ռժավինցի, Khotinskij County, Բեսարաբյան գուբերնիա, Ռուսական կայսրություն |
| Մահացել է | մայիսի 14, 1987 (87 տարեկան) |
| Մահվան վայր | Մոսկվա, ԽՍՀՄ |
| Գերեզման | Կալիտնիկովի գերեզմանատուն |
| Քաղաքացիություն |  Ռուսական կայսրություն և  ԽՍՀՄ |
| Կրթություն | Չեռնովցիի համալսարան |
| Մասնագիտություն | հետախույզ |
| Աշխատատու | Միացյալ պետական դիրեկտորիատ |
| Ամուսին | Vasily Zarubin? |
| Պարգևներ և մրցանակներ |  |
Էլիզաբեթ Զարուբինա (հունվարի 1, 1900, Ռժավինցի, Khotinskij County, Բեսարաբյան գուբերնիա, Ռուսական կայսրություն - մայիսի 14, 1987, Մոսկվա, ԽՍՀՄ), ծնունդով՝ Էսթեր Ռոզենցվեյգ, հայտնի է նաև որպես Ելիզավետա Գորսկայա), Խորհրդային հետախույզ, պետանվտանգության փոխգնդապետ (1943)։
Կոդային անուններով՝ «Էռնա» և «Վարդո», Գերմանիայում նա աշխատել է Գուտշնեկեր ազգանունով, Ֆրանսիայում և Դանիայում՝ Կոչեկ, ԱՄՆ-ում՝ Զուբիլինա, կուսակցական կեղծանունով Ավստրիայում՝ Աննա Դոյչ։
Կենսագրություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սկիզբ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Էսթեր Յոյլևնա (Իոելևնա) Ռոզենցվեյգը ծնվել է 1900 թվականին հյուսիսային Բեսարաբիայի Ռժավենցի գյուղում (այժմ՝ Ուկրաինայի Չեռնովցիի մարզի Զաստավնովսկի շրջան), որտեղ նրա հայրը՝ Յոյլ Հասքելևիչ Ռոզենցվեյգը (1872, Խոտին - ?) աշխատել է որպես մենեջեր հողատեր Գաևսկու կալվածքում։ Մայրը՝ Իտա Գերշկովնա Ռոզենցվեյգը (ծն. Յակեր; 1873, Խոտին - ?), տնային տնտեսուհի էր[1]։ Շուտով ընտանիքը վերադարձել է գավառական Խոտին քաղաք, որտեղ նա ընդունվեց գիմնազիա, ծնվեց նրա կրտսեր եղբայր Մորդհեն,ով հետագայում դարձավ նշանավոր խորհրդային լեզվաբան Վիկտոր Յուլիևիչ Ռոզենցվեյգ: Բեսարաբիան Ռումինիային միացնելուց հետո նա նորից տեղափոխվում է, այս անգամ Չեռնովցի, որտեղ ավարտում է ռումինական գիմնազիան և 1920 թվականին ընդունվում Չեռնովցիի համալսարանի պատմա-բանասիրական ֆակուլտետը։ Այնուհետև ուսումը շարունակել է Պրահայի (1921-ից) և Վիեննայի (1922-1924) համալսարաններում՝ 1924-ին ավարտելով վերջինիս բանասիրական ֆակուլտետը (համալսարանի փաստաթղթերում անունը գրված է նաև Էսթեր Ռոզենցվեյգ)։ Իդիշից և ռուսերենից բացի, նա խոսում էր ռումիներեն, գերմաներեն, ֆրանսերեն, անգլերեն և իսպաներեն։
1919 թվականին Ելիզավետա Ռոզենցվեյգը միացել է Բեսարաբիայի ընդհատակյա կոմերիտական կազմակերպությանը, իսկ 1923 թվականին՝ Ավստրիայի կոմունիստական կուսակցության շարքերը (կուսակցության «Աննա Դոյչ» կեղծանունը)։ Վիեննայում (1923) նա ամուսնացավ ԽՍՀՄ ՊԱԿ-ի առաջին գլխավոր տնօրինության գործակալ Յուլիուս Գուտշենկերի հետ (ծածկագիր անունը Վասիլի Լվովիչ Սպիրու, 1898-1969), այս ամուսնությունը խզվեց 1925 թվականին:
1924-1925 թվականներին աշխատել է Վիեննայի ԽՍՀՄ դեսպանությունում և առևտրական ներկայացուցչությունում որպես թարգմանիչ, ստացել խորհրդային քաղաքացիություն: Միևնույն ժամանակ նա աշխատանքի է ընդունվել ԽՍՀՄ Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդին առընթեր ОГПУ-ի (Объединённое государственное политическое управление ) արտաքին վարչությունում, իսկ 1925-1928 թվականներին աշխատել է Վիեննայի ռեզիդենտությունում՝ որպես թարգմանիչ և կապի օպերատոր (ծածկագիրը՝ «Էռնա»), ապա գործուղվել է Ֆրանսիա։
Հետախուզություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1928 թվականի փետրվարից Էլիզաբեթը վերապատրաստում անցավ Մոսկվայում, որտեղ փաստաթղթեր ստացավ Ելիզավետա Յուլիևնա Գորսկայայի անունով և ամուսնացավ հետախույզ Վասիլի Միխայլովիչ Զարուբինի հետ (հետագայում՝ գեներալ-մայոր)։ 1929 թվականի հուլիսին նա դարձավ ОГПУ-ի արտասահմանյան մասի լիազոր ներկայացուցիչ: Հոկտեմբերին նա ОГПУ-ին հանձնեց իր լավ ընկեր և գործընկեր Յակով Բլյումկինին, ով խոստովանեց, որ այցելել է Տրոցկուն: Նույն թվականին Զարուբինները չեխոսլովակիացի գործարարների՝ Կոչեկների ամուսնական զույգի անվան տակ, օրինականացման ուղարկվեցին Դանիա, իսկ այնտեղից՝ Փարիզ։ Նույն թվականին Ստամբուլում Գորսկայան հսկում էր Յակով Բլումկինին, ով այնտեղ էր ուղարկվել Մերձավոր Արևելքի կայան ստեղծելու համար։ Գորսկայան ԽՍՀՄ-ից վտարված և Բույուկադում բնակվող Լ.Դ. Տրոցկու հետ նրա շփումների մասին հայտնել է ՆԿՎԴ-ին։
Մինչև 1933 թվականը Զարուբինները գործել են Դանիայում և Ֆրանսիայում (ծածկագիրը՝ «Վարդո»), այնուհետև 1933 թվականի դեկտեմբերից մինչև 1936 թվականը՝ նացիստական Գերմանիայում։ Այստեղ նրանք հավաքագրեցին գեստապոյի սպա Վիլի Լեմանին («Բրայտենբախ») և պատրաստեցին գործակալների լայն ցանց, որի որոշ գործակալներ շարունակեցին աշխատել նույնիսկ պատերազմից հետո (օրինակ՝ «Վինտերֆելդը»)։
|
Լիզա Զարուբինան... նշանավոր անձնավորություն էր: Հմայիչ և շփվող, նա հեշտությամբ ընկերական հարաբերություններ հաստատեց ամենալայն շրջանակներում: Դասական գեղեցկության հատկանիշներով, նուրբ բնավորությամբ նրբագեղ կին, նա մագնիսի պես գրավում էր մարդկանց դեպի իրեն։ Լիզան գործակալության ամենաբարձր որակավորում ունեցող հավաքագրողներից մեկն էր: Նա հավաքագրել է փախստականներ Լեհաստանից և Շիլարդի օգնականներից մեկին: Նա Սզիլարդի ճանապարհը գտավ Մոսկվայում նրա բարեկամներից մեկի միջոցով, ով աշխատում էր ավիացիոն տեխնոլոգիաների հատուկ ՆԿՎԴ լաբորատորիայում: Լիզան գերազանց տիրապետում էր անգլերենին, գերմաներենին, ֆրանսերենին և ռումիներենին - Պ.Ա.Սուդոպլատովի հուշերից
|
|
։
1937 թվականին մեկնել է ԱՄՆ, 1938 թվականին՝ Տալլին, Փարիզ և Լոնդոն։ 1939 թվականի մարտի 1-ին Ելիզավետա Զարուբինան հեռացվեց հետախուզությունից, բայց 1940 թվականի ապրիլի 19-ին նա վերականգնվեց որպես ԽՍՀՄ ՆԿՎԴ 5-րդ վարչության հետախույզ, իսկ 1941 թվականի ապրիլին ուղարկվեց Բեռլին[2], որտեղից հունիսի 29-ին Թուրքիայի տարածքով նրան վերադարձրել են ԽՍՀՄ։
1941 թվականի դեկտեմբերից զույգը, Զուբիլին նոր անունով, աշխատում էր ԱՄՆ-ում, որտեղ Վասիլի Զարուբինը ԽՍՀՄ դեսպանության առաջին քարտուղարն էր և նաև երկրում ՆԿՎԴ-ի գլխավոր ռեզիդենտը։ Ելիզավետա Յուլևնան պատասխանատու էր քաղաքական հետախուզության գծի համար, զբաղվում էր ատոմային զենքի մշակման վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքագրման հետ կապված անօրինական աշխատանքով (տե՛ս ԽՍՀՄ ատոմային նախագիծ), իր կնոջ միջոցով կապ հաստատելով Ռոբերտ Օպենհայմերի հետ ղեկավարել է Մանհեթենյան նախագիծը, ինչպես նաև Լեո Զիլարդի աշխատակիցներից մեկի հետ: Ընդհանուր առմամբ Զարուբինայի հետ կապի մեջ է եղել 22 գործակալ, այդ թվում՝ հետախույզ Յակով Գոլոսը։ Նրան հաջողվել է հավաքագրել ֆիզիկոս Գեորգի Գամովի կնոջը, ինչպես նաև քանդակագործ Ս. Տ. Կոնենկովի կնոջը՝ Մարգարիտա Վորոնցովային[3]։
Ատոմային զենքի մշակման վերաբերյալ տեղեկատվության հավաքագրմանը մասնակցելու համար 1944 թվականի հոկտեմբերի 22-ին նրան շնորհվել է Կարմիր աստղի շքանշան։
1944-1946 թվականներին, կոչումով փոխգնդապետ, աշխատել է Մոսկվայի արտաքին հետախուզության կենտրոնական ապարատում նախ որպես պետի տեղակալ, իսկ 1945 թվականին՝ որպես ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության ժողովրդական կոմիսարիատի 8-րդ արտաքին հետախուզության վարչության 3-րդ վարչության պետ։ 1946 թվականից՝ ՊԳՀ ՄԳԲ 8-րդ վարչության 1-ին բաժնի վարիչ (տեղեկատվական ծառայություն ամերիկյան ուղղությամբ)։ 1946 թվականի սեպտեմբերի 14-ից՝ պահուստում։
1953 թվականի մայիս-օգոստոս ամիսներին Ելիզավետա Զարուբինան կրկին աշխատել է Ներքին գործերի նախարարության 9-րդ վարչությունում (հետախուզություն և դիվերսիա) Պավել Սուդոպլատովի ղեկավարությամբ։ Բերիայի ձերբակալությունից հետո նա վերջնականապես հեռացվեց իշխանություններից։ Նրա՝ որպես իշխանության աշխատակցի անունը, առաջին անգամ հրապարակայնորեն հիշատակվեց միայն 1967 թվականին, երբ նշվում էր Չեկայի 50-ամյակը։
Զույգն ունեցել է որդի՝ Պյոտր Զարուբինը (1932-2017), որը եղել է լազերային տեխնիկայի բնագավառի գիտնական, տեխնիկական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր, ԽՍՀՄ պետական մրցանակի դափնեկիր։
Զարուբինան մահացել է 1987 թվականի մայիսի 14-ին տեղի ունեցած ճանապարհատրանսպորտային պատահարի (ավտոբուսի հարվածի) հետևանքով։
Զարուբինան թաղվել է Կալիտնիկովսկոե գերեզմանատանը[4]։
Գեղարվեստական գրականության մեջ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վարդգես Թևեքելյանը գրել է «Պարոն Կոչեկի գովազդային բյուրոն» (1966) վեպը Զարուբինների գործունեության մասին Ֆրանսիայում և Գերմանիայում։
Կինոյում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Զարուբինայի՝ որպես լրտեսի կյանքը պատմվում է 2015 թվականի «Սառը պատերազմի գաղտնիքները. գողանալ ատոմային ռումբը» ֆիլմում, որի ռեժիսորն է Ժերար Պուչմորելը [5][6][7]:
- «Հետախուզության պետ» սերիալում (2022) Զարուբինայի դերում հանդես է եկել Եկատերինա Վոլկովան։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Владимир Шляхтерман, Афанасий Мамедов «Щит, меч и корона советской разведки»». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-06-12-ին. Վերցված է 2017-06-14-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն) - ↑ «Таинственная Эрна». Արխիվացված օրիգինալից 2008-12-02. Վերցված է 2024-10-18-ին.
{{cite web}}: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) - ↑ Վորոնցովան դարձել է ՆԿՎԴ գործակալ «Լուկաս» օպերատիվ կեղծանունով։
- ↑ «Могила Е. Ю. Зарубиной». Արխիվացված է օրիգինալից 2017-05-02-ին. Վերցված է 2017-03-20-ին.
{{cite web}}: Unknown parameter|deadurl=ignored (|url-status=suggested) (օգնություն); no-break space character in|title=at position 10 (օգնություն) - ↑ Cold War Secrets: Stealing the Atomic Bomb. IMDb.com. Accessed 17 October 2022.
- ↑ "Elizabeth Zarubina, la espía de Stalin que le robó el secreto de la bomba atómica a los americanos", ValenciaPlaza.com. Accessed 17 October 2022.
- ↑ Documental: Dos bombas para una espía. El Mundo
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Эрвин Ставинский. Зарубины. Семейная резидентура. М.: ОЛМА-Пресс, 2003. — ISBN 5-94849-451-9.
- Судоплатов П. А. Спецоперации. Лубянка и Кремль 1930—1950 годы. — М.: ОЛМА-ПРЕСС, 1997. — ISBN 5-87322-726-8
- О работе Е.Ю. Зарубиной в разведке
- Служба внешней разведки России
- На сайте свободной энциклопедии Spartacus educationalԱրխիվացված 2018-06-22 Wayback Machine
- Документальный фильм. Режиссёр: Жерар Пюшморель. Франция. 2015 г (2017-01-24). «Одна шпионка и две бомбы / Cold war secrets: stealing the atomic bomb». Россия-Культура. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-06-09-ին. Վերցված է 2024-10-18-ին.
{{cite episode}}: Missing or empty|series=(օգնություն)
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Իրինա Տիտովա, "Խորհրդային լրտեսը, ով գերազանցեց Էյնշտեյնին", The Moscow Times, 28 հուլիսի 2004
- (ru) Զոյա Զարուբինա
- (ru) Խորհրդավոր Էռնա
| ||||||
