Էլեկտրոնային ծխախոտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Photo of device
Առաջին սերնդի էլեկտրոնային ծխախոտ, մարտկոցի մասով, որը կարելի է լիցքավորել USB հոսանքի լիցքավորիչի միջոցով
Photo of devices
Էլեկտրոնային ծխախոտների տարբեր տեսակներ, այդ թվում՝ մեկանգամյա օգտագործվող, վերալիցքավորվող, միջին և մեծ չափի բաքով էլեկտրոնային ծխախոտներ, էլեկտրոնային սիգարներ
Նոր սերնդի էլեկտրոնային ծխախոտներ (հայտնի է որպես վեյփ)

Էլեկտրոնային ծխախոտ (սովորաբար հայտնի է որպես վեյփ), սարք, որը փոխարինում է ավանդական ծխախոտին[1]։ Այն բաղկացած է փոշեցրիչից (բամբակյա տամպոն և շիկացնող տարր), էներգիայի աղբյուր հանդիսացող մարտկոցից և կոնտեյներից՝ քարթրիջ կամ հեղուկով լցված բաք։ Ծխի փոխարեն օգտագործողը ներշնչում է «գոլորշի» (տեխնիկապես հիմնականում աերոզոլ)[2]։ Որպես այդպիսին, էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը կոչվում է վեյփինգ՝ «գոլորշիացում»[3]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի տաքացնող տարրը գոլորշիացնում է հեղուկ լուծույթը[4], որն արագ սառչում է փոքրիկ կաթիլներից, գոլորշիներից և օդից բաղկացած աերոզոլի մեջ[5]։ Էլեկտրոնային ծխախոտներն ակտիվանում են կոճակը սեղմելուց հետո[3][6]։ Որոշ էլեկտրոնային ծխախոտներ նման են ավանդական ծխախոտի[3][7], և շատ տեսակներ կարող են օգտագործվել բազմակի անգամ։ Գոլորշին հիմնականում պարունակում են պրոպիլեն գլիկոլ և/կամ գլիցերին, նիկոտին և բուրավետ նյութ։ Գոլորշու ճշգրիտ կազմը տարբեր է և կախված է մի շարք բաներից, ներառյալ օգտագործման ռեժիմից։

Էլեկտրոնային ծխախոտն ավելի քիչ վնասակար է, քան ավանդական ծխախոտը[8][9][10]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշիները պարունակում են ավելի քիչ տոքսիններ, քան ծխախոտի ծուխը, ինչպես նաև ծխախոտի ծխի մեջ չհայտնաբերված վնասակար նյութեր[10]։

Բաղադրության մեջ առկա նիկոտինից[11][12][13] օգտագործողների մոտ առաջանում է ֆիզիկական և հոգեկան կախվածություն[14]։ Դեռ հայտնի չէ, թե որքան է վնասակար էլեկտրոնային ծխախոտի երկարաժամկետ օգտագործումը[15][16], որովհետև բազմաթիվ մարդիկ օգտագործում են և՛ էլեկտրոնային, և՛ սովորական ծխախոտ, և դժվար է առանձնացնել էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման հետևանքները սովորական ծխախոտի հետևանքներից[17], բացի դրանից էլեկտրոնային ծխախոտները բավականաչափ երկար չեն օգտագործվել, որպեսզի հստակ կարողանան առանձնացնել էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման հետևանքները[18][19][20]։

Մարդկանց, որոնք փորձում են թողնել ծխելը, էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը նիկոտինային փոխարինող թերապիայի հետ մեկտեղ, հանգեցնում է ավելի արագ ծխելը դադարեցնելուն[21][22]։ Նրանց համար, ովքեր փորձում են թողնել ծխելը առանց բժշկական օգնության, ապացուցված չէ էլեկտրոնային ծխախոտով ծխելը թողնելու մակարդակի բարձրացումը[23]։

Կառուցվածք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The first image is displaying an exploded view of an e-cigarette with a transparent clearomizer and changeable dual-coil head.
Էլեկտրոնային ծխախոտ՝ թափանցիկ մաքրիչով և փոփոխվող երկակի գլխիկով

Էլեկտրոնային ծխախոտը կազմված է փոշեցրիչից (բամբակյա տամպոն և շիկացնող տարր), էներգիայի աղբյուր հանդիսացող մարտկոցից և կոնտեյներից՝ քարթրիջ կամ հեղուկով լցված բաքից։

Էլեկտրոնային ծխախոտները ժամանակի ընթացքում զարգացել են և դասակարգվում են մի քանի սերունդներով։ Առաջին սերնդի սարքերը նման են ավանդական ծխախոտներին[24][25]։ Երկրորդ սերնդի սարքերը ավելի մեծ են և քիչ են նման ավանդական ծխախոտին[26]։ Երրորդ սերնդի սարքերն ունեն մեխանիկական ռեժիմ և փոփոխական լարում[24]։ Չորրորդ սերնդի սարքերն ունեն 1 Օհմ-ից պակաս էլեկտրոնային դիմադրություն և ջերմաստիճանի վերահսկողություն[27]։ Կան սարքեր, որոնք օգտագործում են պրոտոնացված նիկոտին, այլ ոչ թե ազատ հիմքով նիկոտին, որը հայտնաբերված է ավելի վաղ սերնդի սարքերում՝ ապահովելով նիկոտինի ավելի բարձր մակարդակ[28][29][30]։

էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նյութերի այն խառնուրդը, որն օգտագործվում է էլեկտրոնային ծխախոտների (վեյփ) մեջ, կոչվում է էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկ[31], որի կազմությունը կարող է լինել բավականին տարբեր[25][32]։ Տիպիկ էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկը բաղկացած է պրոպիլեն գլիկոլից, գլիցերինից (95%) և բուրավետ նյութերի, նիկոտինի և այլ հավելումների խառնուրդից (5%)[33][34]։ Բուրավետ նյութերը կարող են լինել բնական, արհեստական[32] կամ օրգանական[35]։ Ավելի քան 80 թունավոր քիմիկատներ, ինչպիսիք են ֆորմալդեհիդը և մետաղական նանոմասնիկները, հայտնաբերվել են էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկում[36]։ Կան էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկ արտադրող բազմաթիվ ընկերություններ և ավելի քան 15000 համային տեսականի[37]։

Մի շարք երկրներում սահմանվում է էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկի բաղադրությունը։ ԱՄՆ-ում կան Սննդի և դեղերի վարչության (FDA) արտադրության պարտադիր ստանդարտներ[38] և ամերիկյան էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկների արտադրության ստանդարտների ասոցիացիայի (AEMSA) առաջարկվող արտադրական ստանդարտներ[39]։ Եվրոպական միության ստանդարտները հրապարակվել են ԵՄ ծխախոտի արտադրանքի հրահանգում[40]։

Գործածում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ճանաչվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2003 թվականին շուկա մուտք գործելուց հետո էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը արագորեն աճել է[41][42][43]։ 2011 թվականին աշխարհում կար էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործող մոտ 7 միլիոն չափահաս, 2020 թվականին նրանց թիվը դարձել է 68 միլիոն, իսկ ավանդական ծխախոտ օգտագործողների թիվը 1,1 միլիարդ էր[44]։ 2021 թվականին գրանցվել է էլեկտրոնային ծխախոտի 82 միլիոն օգտագործողների թվի աճ[45]։ Այս աճը վերագրվել է նպատակային շուկայավարմանը՝ ավելի ցածր գին և անվտանգություն՝ համեմատած ավանդական ծխախոտի հետ[46]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը ամենաշատը տարածված է Չինաստանում, ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում[6][47]։

Դրդապատճառ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման պատճառներ

Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման տարբեր պատճառներ կան[6]։ Ծխողների մեծամասնությունը փորձում է թողնել ծխելը[48], նրանք հիմնականում օգտագործում են ծխախոտը որպես հանգստի նպատակով կամ որպես ծխախոտն արգելող օրենքները շրջանցելու փորձ[6][7][48][49]։ Շատերն օգտագործում են էլեկտրոնային ծխախոտ, որովհետև կարծում են, որ այն ավելի անվտանգ է, քան ավանդական ծխախոտը[50][51][52]։ Կարևոր գործոններ են նաև համերի լայն ընտրանին և ավանդական ծխախոտի հետ համեմատ ցածր գինը[53]։

Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման այլ դրդապատճառներից է ծխի հոտի նվազումը[54]։

Դեղերի մեկնարկային տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ այս տեսության՝ ավելի քիչ վնասակար նյութերի շարունակական օգտագործումը կարող է հանգեցնել ավելի վնասակար նյութերի օգտագործման[55] Ապացույցները ցույց են տալիս, որ շատ ծխողներ, ովքեր սկսում ենլ օգտագործել էլեկտրոնային ծխախոտ, հետագայում սկսում են օգտագործել ավանդական ծխախոտ[56][57][56][58][59]։ Հոգեկան հիվանդություններ ունեցող մարդկանց մոտ ավելի բարձր է նիկոտինային կախվածության առաջացումը, և նրանք համարվում են ռիսկի խումբ[60][61]։

Այնուամենայնիվ, այս տեսությունը ենթադրում է, որ էլեկտրոնային և ավանդական ծխախոտի օգտագործման միջև կապի առկայությունը պարտադիր չէ[62]։ Մարդիկ կարող են ունենալ հիմնական հատկանիշներ, որոնք նախատրամադրում են նրանց միաժամանակ երկու տեսակի ծխախոտների օգտագործումանը[63][64]։ Կա գենետիկ կապ ծխելու, էլեկտրոնային, ավանդական ծխախոտների օգտագործման, խաղամոլության և ռիսկային այլ վարքագծերի միջև[65]։ Երիտասարդները, որոնք հակված են վատ սովորությունների, էլեկտրոնային, ավանդական ծխախոտներ և ալկոհոլ են օգտագործում իրենց հասակակիցներից ավելի բարձր տեմպերով[66]։ Էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողների մոտ մեծ է նաև մարիխուանայի, Ադերրալլի ու Ռիտալինի օգտագործման ռիսկը[67]։

Դեռահասների և երիտասարդների կողմից օգտագործում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամբողջ աշխարհում աճել է երիտասարդների կողմից էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը[68][69], և նվազել է ավանդական ծխախոտի օգտագործումը 75%-ով[70][71][72][73]։

Էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողներից շատերը երբեք չեն օգտագործում ավանդական ծխախոտ[74], բայց նրանց մի զգալի փոքրամասնություն օգտագործում է և՛ էլեկտրոնային, և՛ ավանդկան ծխախոտ[75]։ Երիտասարդները, որոնք օգտագործում են ավանդական ծխախոտ, մարիխուանա, ալկոհոլ, ունեն էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման ավելի մեծ հակում[76][77]։ Հիմնականում երիտասարդները առաջին անգամ էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը սկսում են բուրավետ տեսակներից[76][78]։

Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը փոխկապակցված է ավանդական ծխախոտի օգտագործման հետ[79][80]։ 2015 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ անչափահասներն ավելի քիչ են հակված էլեկտրոնային ծխախոտներ օգտագործելուն[81]։ Դեռահասները հաճախ չեն խոստովանում, որ օգտագործում են էլեկտրոնային ծխախոտներ, փոխարենը հայտնում են նարգիլեի օգտագործման մասին, արդյունքում հարցումներում ինքնազեկուցումը լինում է ավելի ցածր[82]։

Վերջին հետազոտությունները ցույց են տվել էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործող երիտասարդների թվի ավելացում։ 2018 թվականին ավագ դպրոցի աշակերտների 20%-ն օգտագործում էր էլեկտրոնային ծխախոտ։ 2020 թվականին, սակայն, այս թիվն աճել է՝ ընդգրկելով ավագ դպրոցի աշակերտների մինչև 50%-ը, որոնք հայտնել են էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման մասին[83]։ Կանադայում 2017 թվականին գրանցվել է էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործող երիտասարդների թվի 29%-ով ավելացում, իսկ 2018 թվականին՝ 37%-ով ավելացում[84]։

Առողջության վրա ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առողջության վրա էլեկտրոնային ծխախոտի թողած ազդեցությունները հստակ հայտնի չեն, այնուամենայնիվ լուրջ ազդեցությունների ռիսկը համարվում է ցածր[20][85], և էլեկտրոնային ծխախոտները, հավանաբար, ավելի անվտանգ են, քան ավանդական ծխախոտները[80][86]։ Գիտությունների, ինժեներիայի և բժշկության ազգային ակադեմիաների համաձայն՝ Էլեկտրոնային ծխախոտի բաղադրիչների լաբորատոր թեստերը, in vitro թունաբանական թեստերը և մարդկանց կարճաժամկետ հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ էլեկտրոնային ծխախոտները, շատ ավելի քիչ վնասակար են, քան ավանդական ծխախոտը[10]։ Պատահական վերահսկվող փորձարկումները ապացուցել են, որ նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտների օգտագործումն ավելի արդյունավետ է, քան ավանդական ծխախոտի օգտագործման համար կիրառվող նիկոտինային փոխարինող թերապիան, ինչպես նաև ապացուցել է, որ դրանք ավելի արդյունավետ են, քան նիկոտինից զերծ էլեկտրոնային ծխախոտները[21]։

Ամենատարածված ազդեցություններից մի քանիսն են՝ որովայնի ցավ, գլխացավ, մշուշոտ տեսողություն[87],կոկորդի և բերանի գրգռում, փսխում, սրտխառնոց և հազ[75]։ Նիկոտինը կախվածություն է առաջացնում և վնասակար է պտղի, երեխաների և երիտասարդների համար[88]։ 2019 և 2020 թվականներին ԱՄՆ-ում, ըստ հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնի, թոքերի գազափոխանակության ծանր հիվանդությունների բռնկումը խիստ կապված էր վիտամին E ացետատի հետ։ Չնայած դեռ լայնորեն քննարկվում է, թե էլեկտրոնային հեղուկի կոնկրետ, որ բաղադրիչն է հիվանդության զարգացնան պատճառը, այնուամենայնիվ վիտամին E ացետատը համարվել է հիվանդության զարգացման հիմնական պատճառ[89][90][91]։

Նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտները 40%-ով բարձրացնում են ասթմայի և 50%-ով թոքի քրոնիկ հիվանդությունների ռիսկը[92]։

Հղիություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեծ Բրիտանիայի Մանկաբարձների քոլեջը նշում է. «Թեև էլեկտրոնային սիգարները, ծխախոտները պարունակում են որոշ թունավոր նյութեր, այնուամենայնիվ դրանց քանակը քիչ է, և եթե ծխող հղի կինը նախընտրում է ծխելը թողնելու համար օգտագործել էլեկտրոնային ծխախոտ, պետք է աջակցել նրան»։ Դեռևս չկա ապացույց, որ էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը բացասաբար է ազդում կրծքով կերակրման վրա»։ Մեծ Բրիտանիայի Առողջապահության ազգային ծառայությունն ասում է. «Ծխելը դադարեցնելու համար էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը շատ ավելի անվտանգ, քան ծխելը շարունակելը»։

Շատ կանայք, որոնք օգտագործում են ավանդական ծխախոտ, հղիության ընթացքում շարունակում են ծխել՝ ավանդական ծխախոտը փոխարինելով էլեկտրոնային ծխախոտով[93]։

Միացյալ Նահանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ որոշ հետազոտությունների՝ 2015 թվականին Մերիլենդի կլինիկայում 316 հղի կանանց շրջանում անցկացված հարցումը ցույց է տվել, որ նրանց մեծամասնությունը լսել է էլեկտրոնային ծխախոտների մասին, 13%-ն օգտագործել է, որից 0,6%-ը oգտագործել է ամեն օր[76]։ Այս հետազոտությունների արդյունքները մտահոգիչ էին, քանի որ ավանդական ծխախոտի համեմատ, էլեկտրոնային ծխախոտի միջոցով օրգանիզմին փոխանցվող նիկոտինի չափաբաժինն ավելի բարձր էր[76]։

ԱՄՆ-ի երկու նահանգների, Հղիության ռիսկի գնահատման համակարգի (PRAMS) տվյալները ցույց են տվել, որ 2015 թվականին՝ մոտավորապես հետազոտության շրջանի կեսին, հետազոտվողների 10.8%-ը օգտագործել էին էլեկտրոնային ծխախոտ հղիությանը նախորդող երեք ամիսների ընթացքում, մինչդեռ 7.0%, 5.8% և 1,4%-ն օգտագործել էր էլեկտրոնային ծխախոտ՝ համապատասխանաբար հղիության ժամանակ, առաջին եռամսյակում և ծննդյան ժամանակ[94]։ Համաձայն 2014-ից մինչև 2017 թվականների Առողջապահության ազգային հետազոտության տվյալների՝ ոչ հղի, վերարտադրողական տարիքի կանանց միայն 13,5%-ը և հղի կանանց 38,9%-ն են օգտագործել էլեկտրոնային ծխախոտ[95]։ Առողջապահության տնտեսական ուսումնասիրությունը պարզել է, որ ԱՄՆ-ում էլեկտրոնային ծխախոտի վաճառքի նվազագույն օրինական տարիքի մասին օրենքի ընդունումը 0,6% -ով ավելացրել է հղիների շրջանում ծխելու դեպքերը և պտղի առողջության վրա չի ազդել[96]։ Այնուամենայնիվ, կա լրացուցիչ հետազոտությունների անցկացման անհրաժեշտություն, հղիության ընթացքում էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման հետևանքները պարզելու համար[97]։

Ըստ ԱՄՆ-ի հիվանդությունների վերահսկման և կանխարգելման կենտրոնների՝ էլեկտրոնային ծխախոտներն անվտանգ չեն հղիության ընթացքում։ Չնայած էլեկտրոնային ծխախոտի աերոզոլն ընդհանուր առմամբ պարունակում է ավելի քիչ վնասակար նյութեր, քան ավանդական ծխախոտի ծուխը, այնուամենայնիվ էլեկտրոնային ծխախոտները և նիկոտին պարունակող այլ ապրանքներն անվտանգ չեն հղիության ընթացքում։ Նիկոտինը, ինչպես նաև որոշ բուրավետ նյութերը, վտանգավոր են հղիների և զարգացող պտղի առողջության համար և կարող է վնասել ուղեղը և թոքերը[98]։

Վնասի նվազեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Switching from tobacco to vaping may reduce weight gain after smoking cessation, increase exercise tolerance, reduce exposure to toxic chemicals, and reduce risk of death. Vaping may reduce shortness of breath, reduce coughing, reduce spitting, and reduce sore throat compared to tobacco.
Էլեկտրոնային ծխախոտի ազդեցությունը՝ համեմատած ավանդական ծխախոտի ազդեցության հետ[99]

Նիկոտինի վնասի նվազագույն մակարդակի հասցնելը նշանակում է վերացնել ավանդական ծխախոտի ազդեցությունը՝ այն փոխարինելով էլեկտրոնային ծխախոտով [100]։ Էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են նվազեցնել ավանդական ծխախոտի մեջ հայտնաբերված քաղցկեղածինների և այլ թունավոր քիմիական նյութերի ազդեցությունը[4]։

Ծխախոտի վնասակարության նվազեցումը եղել է ծխախոտի դեմ պայքարի վիճահարույց ոլորտ։ Առողջապահության ներկայացուցիչները դանդաղ են աջակցել վնասի նվազեցմանը, որովհետև ծխախոտ արտադրող ընկերություններին չէին վստահում ծխախոտի արտադրանքի և վաճառքի հարցում[101]։ Ծխողների մեծամասնությունը ցանկանում էր նվազեցնել ծխելու վնասակար ազդեցությունը՝ օգտագործելով էլեկտրոնային ծխախոտներ[102]։ Ծխելը թողնելը ծխախոտի վնասակարության նվազեցման ամենաարդյունավետ մեթոդն է[103]։

Ավանդական ծխախոտի ծուխը պարունակում է 100 հայտնի քաղցկեղածին և 900 պոտենցիալ քաղցկեղ առաջացնող քիմիկատներ, սակայն էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշիները պարունակում են ավելի քիչ քաղցկեղածիններ, քան ավանդական ծխախոտը[104]։ 2015 թվականին երրորդ սերնդի էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործմամբ կատարված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ֆորմալդեհիդի մակարդակն ավելի մեծ է էլեկտրոնային ծխախոտի, քան ավանդական ծխախոտի բաղադրության մեջ[105]։ Էլեկտրոնային ծխախոտը չի կարելի համարել անվտանգ, քանի որ այնուամենայնիվ պարունակում է քաղցկեղածիններ որոշակի մակարդակ[101]։ Ավանդական ծխախոտի հետ իրենց նմանության պատճառով էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են կարևոր դեր խաղալ ծխախոտի վնասակարության նվազեցման գործում[106]։

Ավանդական ծխախոտ օգտագործողների մոտ, որոնք ծխելը դադարեցնելու համար օգտագործում են էլեկտրոնային ծխախոտ, կարող է զարգանալ այլընտրանքային նիկոտինային կախվածություն[101]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը կարող է նվազեցնել ավանդական ծխախոտով պայմանավորված մահացության և հիվանդությունների ռիսկը[101][107], սակայն հիմնավոր ապացույցներն անհայտ են[108]։ Խորհուրդ Է տրվում ծխելը թողնել ցանկացողներին, անցնել էլեկտրոնային ծխախոտների՝ որպես ծխելուն ավելի անվտանգ այլընտրանք[109]։

Հասարակական առողջության բժիշկների ամերիկյան ասոցիացիան առաջարկում է նրանց, ովքեր չեն ցանկանում թողնել ծխախոտը կամ չեն կարողանում թողնել ծխելը բժշկական խորհրդատվության և դեղագործական մեթոդների միջոցով, նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտի երկարաժամկետ օգտագործում [110]։

Ծխախոտի օգտագործման դադարեցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծխելը թողնելու համար Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը հակասական է[111]։ Սահմանափակ ապացույցները ցույց են տալիս, որ Էլեկտրոնային ծխախոտները, հավանաբար, օգնում են մարդկանց դադարեցնել ծխելը, երբ օգտագործվում են կլինիկական պայմաններում[112]։ 2020 թվականի մայիսին բժիշկ Փիթեր Հաջեկի ուսումնասիրությունը հանգեցրեց նրան, որ ավելի շատ ծխողներ դարձան ծխախոտի երկակի օգտագործողներ, քան հաջողվեց լիակատար դադարեցնել դրա օգտագործումը։ Նիկոտինի շարունակական օգտագործումը և կախվածության զարգացումը, ինչպես նաև ծխախոտի կրկնակի օգտագործողների քանակի ավելացումը, խնդիրներ էին ստեղծում այս ուսումնասիրության ժամանակ։ Բացի այդ, Էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողների 18%-ը լիակատար դադարեցրել է ծխախոտի օգտագործումը, 25%-ը (110/438) դարձել է ծխախոտի երկակի օգտագործող (օգտագործում էին և՛ էլեկտրական, և՛ սովորական ծխախոտ)[113]։

Վերջին ուսումնասիրությունը (2019 թ.) պարզել է, որ Էլեկտրոնային ծխախոտը առանձնապես չի մեծացնում ծխելը թողնելու հավանականությունը[114]։ 2016 թվականի վերանայումը ցույց է տվել, որ պոտենցիալ հետազոտություններում Էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողների թվի համակցված մակարդակը կազմել է 29,1%[111]։ Նույն վերանայումը նշում է, որ Էլեկտրոնային ծխախոտների արդյունավետության վերաբերյալ դեռևս մի քանի կլինիկական փորձարկումներ և հեռանկարային ուսումնասիրություններ են իրականացվել, և միայն մեկ պատահական կլինիկական փորձարկում է ներառել ծխելը թողնելու այլ մեթոդներ օգտագործող խումբ[111]։

Էլեկտրոնային ծխախոտների՝ որպես ծխելը դադարեցնելու միջոց օգտագործելու երկարաժամկետ փորձարկումներ չեն իրականացվել[115]։It is still not evident as to whether vaping can adequately assist with quitting smoking at the population level.[116] 2015 թվականի Անգլիայի հանրային առողջապահություն զեկույցը ծխողներին, որոնք չեն կարող կամ չեն ցանկանում թողնել ծխելը, խորհուրդ է տալիս օգտագործել Էլեկտրոնային ծխախոտ՝ որպես ծխելու հետևանքով առաջացացած հիվանդությունների նվազեցման հիմնական քայլ[117], մինչդեռ 2015 թվականին ԱՄՆ-ի Հասարակական անվտանգության ուսումնական հաստատության հայտարարությունը ցույց է տվել, որ բավարար ապացույցներ չկան մեծահասակների, հղի կանանց և դեռահասների համար, որպես ծխելը թողնելու միջոց Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը[118]։

2021 թվականին ԱՄՆ-ի Հասարակական անվտանգության ուսումնական հաստատությունը եզրակացրեց, որ որպես ծխելը թողնելու միջոց Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման վերաբերյալ ապացույցները դեռևս անբավարար են, քանի որ դրա օգուտների և վնասների հավասարակշռությունը հնարավոր չէ որոշել[119]։ Համակարգված վերանայումները միասնական համաձայնության են եկել, որ բավարար ապացույցներ չկան որոշելու համար, թե արդյոք թլեկտրական ծխախոտները օգնե՞լ է մարդկանց հրաժարվել ծխելուց[120]։

2022 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են մարդկանց իրականում դրդել ծխելուն, քանի որ Էլեկտրոնային ծխախոտներում պարունակվող նիկոտինը կախվածություն է առաջացնում[121]։

Քնի վրա կրկնակի ծխելու թողած ազդեցությունը ուսումնասիրելու համար կատարվել է մի փորձարկում։ Այս փորձարկման ժամանակ ընտրվել էին այնպիսի խմբեր, որոնց անդամներն օգտագործում էին ավանդական ծխախոտ՝ ծխելը թողնելու կամ նվազեցնելու համար։ Այս հետազոտության արդյունքները ցույց են տվել, որ այն մարդկանց մոտ, որոնք օգտագործում էին էլեկտրոնային, ինչպես նաև ավանդական ծխախոտ, զարգացել էր քնի միջինից մինչև ծանր աստիճանի խանգարում, ինչպես նաև դյուրագրգռություն, անհանգիստ քուն։

Արդյունքները ցույց էին տվել դրական հարաբերակցություն երկակի ծխելու և քնի հետ կապված խնդիրների միջև[122]։ Փոքր թվով հետազոտություններ ուսումնասիրել են, էլեկտրոնային ծխախոտի միջոցով ծխողների օգտագործած ծխախոտի թվի նվազումը[123]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը կարող է նվազեցնել օգտագործած ծխախոտների քանակը։ Օրական ընդամենը մեկից չորս ծխախոտի օգտագործումը զգալիորեն մեծացնում է սիրտ-անոթային հիվանդությունների առաջացման վտանգը[124][125]։

Դեռ պարզ չէ, թե արդյոք էլեկտրոնային ծխախոտներն օգտակար են միայն ծխողների որոշակի տեսակների համար, թե ոչ[126]։ Նիկոտինով էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են նվազեցնել ավանդական ծխախոտի օգտագործումը ամենօրյա ծխողների շրջանում[127]։

Համեմատելով էլեկտրոնային ծխախոտները նիկոտինի փոխարինող թերապիայի հետ՝ 2022 թվականին ապացուցվել է, որ ծխելը թողնելու համար նիկոտինով էլեկտրոնային ծխախոտներն ավելի արդյունավետ են, քան նիկոտինային փոխարինող թերապիան[128]։ Այնուամենայնիվ, որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ նրանք, որոնք էլեկտրոնային ծխախոտ են օգտագործել, ավելի հավանական է, որ հրաժարվեն ծխելուց, քան նրանք, որոնք չեն օգտագործել[129]։

Էլեկտրոնային ծխախոտի պոտենցիալ անբարենպաստ ազդեցություններն ամբողջապես ուսումնասիրված չեն[130]։ Մի շարք հարցումներ արձանագրել են, որ բարելավվել է ծխելու դադարեցումը, հատկապես էլեկտրոնային ծխախոտներ ինտենսիվ օգտագործողների մոտ[131]։ Ծխելը դադարեցնելու համար օգտագործվող դեղամիջոցներից ցիտիզինը ամենաարդյունավետ և անվտանգ, ինչպես նաև գնային առումով էժան դեղամիջոցն է։ Ի տարբերություն էլեկտրոնայինն ծխախոտների՝ նիկոտինին փոխարինող միջոցների այլ տեսակներ սովորաբար առողջապահական համակարգերի կողմից լիցենզավորված են լինում[132]։

Կան վաճառվող էլեկտրոնային ծխախոտների հարյուրավոր բրենդներ և մոդելներ, որոնք տարբերվում են սարքերի ձևավորման և շահագործման տեսակով, հեղուկի բաղադրությունով և այլ հատկանիշներով[133]։ Ապացույցներ կան, որ ծխողները ավելի հաճախ են կարողանում ամբողջությամբ թողնել ծխելը, օգտագործելով բալոնային էլեկտրոնային ծխախոտներ, քան առաջին սերնդի սարքեր, ինչը կարող է պայմանավորված լինել նիկոտինի՝ օրգանիզմին ավելի արդյունավետ կերպով, առաքմամբ[134]։

Գոյություն ունեն որոշ ապացույցներ, որ նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտներն օգնում են երկարաժամկետ ծխողներին դադարեցնել ծխելը` համեմատած նիկոտինից զերծ էլեկտրոնային սարքերի հետ[134][135]։ 2013 թվականին անցկացված ուսումնասիրությունը ծխողների շրջանում, որոնք չէին փորձում թողնել ծխելը, ցույց տվեց, որ նիկոտինով կամ առանց նիկոտինի, էլեկտրոնային ծխախոտները նվազեցնում էին օգտագործվող ծխախոտի քանակը[136]։

2020 թվականի դրությամբ հղիության ընթացքում ծխելը թողնելու համար էլեկտրոնային ծխախոտների օգտագործման արդյունավետությունն ու անվտանգությունը անհայտ էր, և դրանց վերաբերյալ մանրամասն հետազոտություններ չէին արվել[137][138]։ Կային հիմնավոր ապացույցներ, որ ծխելը թողնելու համար, դեռահասների շրջանում էլեկտրոնային ծխախոտների կիրառումն արդյունավետ չէ[139]։ Հաշվի առնելով ապացույցների պակասը՝ էլեկտրոնային ծխախոտների օգտագործումը խորհուրդ չի տրվում քաղցկեղով հիվանդներին, թեև բոլոր հիվանդների համար դրանց օգտագործումը, հավանաբար, ավելի քիչ վտանգավոր է, քան ավանդական ծխախոտը[140]։ Դեռ անհայտ է ռիսկի խմբերում ծխելը թողնելու համար էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման արդյունավետությունը[141]։

Անվտանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2015 թվականի դրությամբ հետազոտություններով ամբողջությամբ չեն ներկայացվել էլեկտրոնային ծխախոտի ռիսկերը[118][142][143]։ Էլեկտրոնային ծխախոտների անվտանգության մասին քիչ տվյալներ են հայտնի։ Էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկների զգալի բազմազանությունը օգտագործվում է աերոզոլի կազմում[125][144]։ Կան տարբեր եզրակացություններ Էլեկտրոնային ծխախոտների անվտանգության վերաբերյալ[145]։ ԱՀԿ-ի 2014 թվականի զեկույցը նշել է էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման հնարավոր ռիսկերը[146]։ Ըստ ԱՄՆ-ի Սննդի և դեղերի վարչության՝ նիկոտինային ինհալատորները, կարող են ավելի անվտանգ լինել, քան էլեկտրոնային ծխախոտները[147], սակայն էլեկտրոնային ծխախոտներն ընդհանուր առմամբ համարվում են ավելի անվտանգ, քան ավանդական ծխախոտը և սիգարը[148]։

Քանի որ էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշին չի պարունակում սովորական ծխախոտի կազմում առկա վնասակար նյութեր, օգտագործողները կարող են խուսափել սովորական ծխախոտի ծխում սովորաբար հայտնաբերվող վնասակար նյութերից[149], ինչպիսիք են մոխիրը, խեժը և ածխածնի օքսիդը[150]։ Այնուամենայնիվ, էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը նիկոտինով կամ առանց դրա չի կարող վտանգավոր ռիսկեր չունենալ[151]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի երկարատև օգտագործման հետևանքները անհայտ են[134][152][153]։

Possible side effects of nicotine include increased clotting tendency, atherosclerosis, enlargement of the aorta, bronchospasm, muscular tremor and pain, gastrointestinal nausea, dry mouth, dyspepsia, diarrhea, heartburn, peptic ulcer, cancer, lightheadedness, headache, sleep disturbances, abnormal dreams, irritability, dizziness, blood restriction, increased or decreased heart rate, increased blood pressure, tachycardia, more (or less) arrhythmias, coronary artery constriction, coronary artery disease, high insulin, insulin resistance, and risks to the child later in life during pregnancy include type 2 diabetes, obesity, hypertension, neurobehavioral defects, respiratory dysfunction, and infertility.
Նիկոտինի հնարավոր կողմնակի ազդեցությունները[154]

Էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկի ցիտոտոքսիկությունը տարբեր է[155]։ Հեղուկի մեջ կարող են հայտնաբերվել տարբեր քիմիական նյութեր[156]։ Էլեկտրոնային ծխախոտի մետաղական մասերը, որոնք շփվում են հեղուկի հետ, կարող են այն աղտոտվել մետաղական մասնիկներով[149]։ Շատ քիմիական նյութեր, ներառյալ կարբոնիլային միացությունները, ինչպիսիք են ֆորմալդեհիդը, կարող են առաջանալ այն ժամանակ, երբ նիկրոմի մետաղալարը (ջեռուցման տարրը), դիպչի Էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկին, տաքացվի և քիմիապես փոխազդի հեղուկի հետ։ Էլեկտրոնային ծխախոտների սովորական օգտագործումը[105], և նվազեցված լարման (3,0 Վ) սարքերը առաջացնում են ֆորմալդեհիդի շատ ցածր մակարդակ։

Ավելի բարձր սերնդի և ավելի բարձր լարման էլեկտրոնային ծխախոտները (5.0 Վ)[155] կարող են առաջացնել ֆորմալդեհիդի ավելի բարձր մակարդակ[131]։ Անգլիայի հանրային առողջապահության 2015 թվականի զեկույցը ցույց է տվել, որ ֆորմալդեհիդի բարձր մակարդակ առաջանում է միայն գերտաքացած, չոր օդի հոսանքի դեպքում[157]։ Էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողների մոտ մեծ քանակով ալդեհիդի առաջացման հետևանքով կարող է առաջանալ տհաճ համ[158]։

Էլեկտրոնային ծխախոտի հեղուկում հայտնաբերված քիմիական նյութերից են կետոնները։ Ներշնչվելուց հետո կետոնները անցնում են թոքեր, վնասում թոքերի հյուսվածքի բջջային կառուցվածքը, ինչը հանգեցնում է բջիջների կենսագործունեության նվազման, որի արդյունքում խանգարվում է գազաջոխանակությունը։ Սա կարող է հանգեցնել շնչահեղձության, ինչպես նաև այլ օրգան-համակարգերի խանգարումների առաջացման, ինչպիսիք են հաճախասրտությունը, շնչառական անբավարարությունը։ Նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտներ օգտագործողները, ենթարկվում են նիկոտինի պոտենցիալ վնասակար ազդեցությանը[159]։

Նիկոտինը կարող է առաջացնել սիրտանոթային հիվանդություններ, հնարավոր բնածին արատներ և թունավորումներ[133]։ Նիկոտինի քաղցկեղածնությունը ապացուցվել է in vitro ուսումնասիրություններով, իսկ in vivo ուսումնասիրություններում չի ապացուցվել[133]։ Ըստ որոշ հետազոտությունների քաղցկեղածնության ռիսկը ցածր է պրոպիլեն գլիկոլի և գլիցերինի օգտագործման դեպքում։

Էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշիները բաղկացած են մանր մասնիկների նուրբ և ծայրահեղ նուրբ մասնիկներից, որոնց մեծ մասը գտնվում է ծայրահեղ նուրբ տիրույթում[125]։ Պարզվել է, որ գոլորշին պարունակում է պրոպիլեն գլիկոլ, գլիցերին, նիկոտին, բուրավետիչներ, փոքր քանակությամբ թունավոր նյութեր, քաղցկեղածին նյութեր և ծանր մետաղներ, ինչպես նաև մետաղական նանոմասնիկներ և այլ նյութեր[125][125]։ Էլեկտրոնային ծխախոտներում հայտնաբերվել են բազմաթիվ քաղցկեղածին միացություններ, ինչպիսիք են N-Nitrosonornicotine (NNN), N-Nitrosoanatabine (NAT) և այլն, որոնք բոլորն էլ վնասակար են մարդու առողջության համար[160]։ Այն, թե կոնկրետ ինչից է բաղկացած գոլորշին, տարբերվում է բաղադրությամբ և կոնցենտրացիայով, և կախված է հեղուկի պարունակությունից, սարքի ֆիզիկական և էլեկտրական կառուցվածքից և օգտագործողի վարքագծից՝ ի թիվս այլ գործոնների[161]։

Էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշին պարունակում է վնասակար քիմիական նյութեր, որոնք չեն հայտնաբերվել սովորական ծխախոտի ծխում։ Սովորական ծխախոտի ծխում հայտնաբերված թունավոր քիմիական նյութերի մեծ մասը բացակայում է էլեկտրոնային ծխախոտի գոլորշու մեջ, իսկ այն նյութերը, որոնք հանդիպում են ավանդական ծխախոտի ծխում, հիմնականում համապատասխան թույլատրելի ցածր մակարդակով են[162]։

Կախվածություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նիկոտինն էլեկտրոնային ծխախոտի հիմնական բաղադրիչն է[163]։ Ինչպես հերոինն ու կոկաինը, այնպես էլ նիկոտինն առաջացնում է կախվածություն։ Նիկոտինի ուժեղացնող ազդեցության հիմքում ընկած է դրա շարունակական օգտագործումը[164]։ Առաջին անգամ նիկոտին օգտագործողների մոտ կախվածություն է առաջանում դեպքերի մոտ 32%-ում[165]։ Նիկոտինի քրոնիկ օգտագործուման հետևանքով առաջանում է ինչպես հոգեբանական, այնպես էլ ֆիզիկական կախվածություն[166]։ Նիկոտին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման հետևանքով առաջանում է օրգանիզմի կենսաքիմիական, ֆիզիոլոգիական և վարքային փոփոխություններ[167]։ Նիկոտինն ազդում է նյարդային, մկանային, սիրտանոթային, շնչառական, իմունային և մարսողական համակարգերի վրա[168]։

Ուղեղում նեյրոպլաստիկությունն առաջանում է նիկոտինի երկարատև օգտագործման հետևանքով, ինչը հանգեցնում է նիկոտինային կախվածության[169]։ Նեյրոֆիզիոլոգիական գործունեությունը, որը նիկոտինային կախվածության հիմքն է, բարդ է[170]։ Այն կախված է գենետիկայից, տարիքից, սեռից և շրջակա միջավայրից[170]։ Նիկոտինային կախվածությունը խանգարում է, դոֆամիներգիկ, գլյուտամատերգիկ, ԳԱԿԹ-երգիկ, սերոտոնիներգիկ համակարգերի գործունեությունը[171]։ Նիկոտինի երկարատև օգտագործումը ազդում է այն գեների վրա, որոնք կարգավորում են նյարդային ազդակի փոխանցումը, նյարդային ազդակի փոխակերպումը և սինապսների ձևավորումը[172]։

An image of the human brain. The reinforcing effects of addictive drugs, such as nicotine, are associated with their ability to excite the mesolimbic and dopaminergic systems. How does the nicotine in e-cigarettes affect the brain? Until about age 25, the brain is still growing. Each time a new memory is created or a new skill is learned, stronger connections – or synapses – are built between brain cells. Young people's brains build synapses faster than adult brains. Because addiction is a form of learning, adolescents can get addicted more easily than adults. The nicotine in e-cigarettes and other tobacco products can also prime the adolescent brain for addiction to other drugs such as cocaine.
Կախվածություն առաջացնող դեղամիջոցների ուժեղացնող ազդեցությունը, ինչպիսին է նիկոտինը, կապված է մեզոլիմբիկ և դոֆամիներգիկ համակարգերը գրգռելու ունակության հետ[173]։ Ինչպե՞ս է էլեկտրոնային ծխախոտի նիկոտինը ազդում ուղեղի վրա[174]։ Մոտավորապես մինչև 25 տարեկանը ուղեղը դեռ աճում է[174]։ Ամեն անգամ, նոր հիշողության ստեղծման կամ նոր հմտություն սովորելու ժամանակ, ուղեղի բջիջների միջև ավելի ամուր սինապսային կապեր են ստեղծվում կապեր կամ սինապսներ են ստեղծվում[174]։ Երիտասարդների ուղեղն ավելի արագ է սինապսներ ստեղծում, քան մեծահասակների ուղեղը[174]։ Քանի որ կախվածության ժամանակ առաջանում են սինապսային կապեր, ուստի դեռահասները ավելի հեշտ կախվածություն ձեռք բերել, քան մեծահասակները[174]։ Ուղեղը բացի նիկոտինից կարող է խթանվել նաև այլ թմրամիջոցներից, օրինակ կոկաինից[174]։

Նիկոտինը պարասիմպաթոմիմետիկ խթանիչ է[175],որը կապում և ակտիվացնում է ուղեղի նիկոտինային ացետիլխոլինի ընկալիչները, հետագայում առաջացնում է դոֆամինի և այլ նեյրոհաղորդիչների արտազատում, ինչպիսիք են նորէպինեֆրինը, ացետիլխոլինը, սերոտոնինը, գամմա-ամինաբուտիրաթթուն, գլուտամատը, էնդորֆինները[176],և մի քանի նեյրոպեպտիդներ, այդ թվում՝ պրոոպիոմելանոկորտինից ստացված α-MSH և ադրենոկորտիկոտրոպ հորմոն[177]։ և մի քանի նեյրոպեպտիդներ, այդ թվում՝ պրոօպիոմելանոկորտինից ստացված α-MSH և ադրենոկորտիկոտրոպ հորմոն[178]։ Նիկոտինի շարունակական ազդեցությունը կարող է առաջացնել նիկոտինային ընկալիչների քանակի ավելացում, որը, ինչպես ենթադրվում է, ընկալիչների դեզենսիտիզացիայի և ընկալիչների հետագա վերկարգավորման արդյունք է[176]։

Նիկոտինի երկարատև ազդեցությունը կարող է նաև հանգեցնել գլյուտամատային փոխադրիչ 1-ի զգայունության նվազեցմանը[179]։ Նիկոտինի երկարատև ազդեցությունը բարձրացնում է կեղևի նիկոտինային ընկալիչների զգայունությունը, բայց նաև նվազեցնում է նիկոտինային ընկալիչների ակտիվությունը կեղևի անոթների լայնացման շրջանում[180]։ Նիկոտինի մշտական օգտագործման դեպքում առաջանում է նրա նկատմամբ հանդուրժողականություն (տոլերանտություն), որը ուղեղում նիկոտինային ացետիլխոլինի նոր ընկալիչների զարգացման արդյունք է[176]։

Մի քանի ամիս նիկոտինից հրաժարվելուց հետո ընկալիչների թիվը վերադառնում է նախկին քանակին։ Նիկոտինի օգտագործման հետևանքով ուղեղում տեղի ունեցող փոփոխությունները դեռևս ամբողջովին պարզ չեն[172]։ Նիկոտինը նաև խթանում է մակերիկամի ուղեղային մասում նիկոտինային ացետիլխոլինի ընկալիչները, ինչը հանգեցնում է էպինեֆրինի և բետա-էնդորֆինի մակարդակի բարձրացմանը[176]։ Դրա ֆիզիոլոգիական ազդեցությունը բխում է նիկոտինային ացետիլխոլինի ընկալիչների խթանումից, որոնք տեղակայված են կենտրոնական և ծայրամասային նյարդային համակարգերում։

Երբ նիկոտինի ընդունումը դադարեցման հետևանքով առաջանում են հեռացման ախտանիշներ։ Այս ախտանիշները կարող են ներառել նիկոտինի ընդունման ցանկություն, զայրույթ, դյուրագրգռություն, անհանգստություն, դեպրեսիա, անհամբերություն, քնի խանգարումներ, քաղցի զգացողություն, քաշի ավելացում և կենտրոնանալու դժվարություն[181]։ Ուղեղի փոփոխությունները հանգեցնում են նրան, որ նիկոտին օգտագործողն իրեն վատ է զգում նիկոտին չօգտագործելիս[182]։ Որպեսզի իրեն նորմալ զգա, օգտագործողը պետք է ապահովի իր մարմինը նիկոտինով[182]։ Էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են նվազեցնել ծխախոտի հանդեպ ցանկությունը[183]։

Պարզ չէ, թե էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործումը նվազեցնում թե բարձրացնում է ընդհանուր նիկոտինային կախվածությունը, սակայն էլեկտրոնային ծխախոտներում նիկոտինի պարունակությունը բավարար է նիկոտինային կախվածությունը պահպանելու համար[184]։ Նիկոտինի քրոնիկ օգտագործումը առաջացնում է նեյրոպլաստիկ հարմարվողականություն, ինչը դժվարացնում է ծխելը թողնելը[170]։ 2015 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ ոչ նիկոտինային էլեկտրոնային ծխախոտ օգտագործողների մոտ կախվածության նշաններ են դրսևորվել[185]։ Փորձառու օգտագործողները հակված են ավելի երկար օգատործել, ինչը կարող է հանգեցնել նիկոտինի ավելի մեծ քանակների ընդունմանը[186]։

Դիրքորոշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԵՄ-ի էլեկտրոնային ծխախոտի արտադրանքի վերանայված հրահանգն ուժի մեջ է մտել 2016 թվականի մայիսին՝ նախատեսելով էլեկտրոնային ծխախոտի ավելի խիստ կանոնակարգեր[187]։ 2010 թվականի փետրվարին ԱՄՆ-ի շրջանային դատարանը վճռեց Սննդի և դեղերի վարչության կողմից էլեկտրոնային ծխախոտների առգրավումը որպես «թմրամիջոց», իսկ 2010 թվականի դեկտեմբերին ԱՄՆ Վերաքննիչ դատարանը հաստատեց, որ դրանք ծխախոտի տեսակ են, որոնք մինչ այդ ենթակա էին 2009 թվականի Միացյալ Նահանգների Կոնգրեսի կողմից ներկայացված ծխելու կանխարգելման և ծխախոտի դեմ պայքարի մասին օրենքին[188]։ 2016 թվականի օգոստոսին ԱՄՆ Սննդի և դեղերի վարչությունն ընդլայնեց իր կարգավորող լիազորությունը՝ ներառելով էլեկտրոնային ծխախոտները, սիգարները և բոլոր ծխախոտային արտադրանքները[189]։

ԱՄՆ-ի և Եվրոպայի գիտական համայնքն առաջին հերթին մտահոգված է հանրային առողջության վրա էլեկտրոնային ծխախոտների հնարավոր ազդեցությամբ[190]։ Հանրային առողջապահության փորձագետների շրջանում մտահոգություն կա, որ էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են վերականգնել ծխելը, թուլացնել ծխախոտի դեմ պայքարի միջոցները[191] և ծառայել որպես ծխելու պատճառ երիտասարդների շրջանում[192]։ Հանրային առողջապահական համայնքի մի մասը դեմ է էլեկտրոնային ծխախոտներին աջակցելու հարցում, քանի որ դրանց անվտանգությունն ու արդյունավետությունը ծխելը թողնելու համար պարզ չէ[106]։ Հանրային առողջապահական համայնքում շատերն ընդունում են ծխելը թողնելու և վնասակար օգուտների նվազման ներուժը, սակայն կա մտահոգություն էլեկտրոնային ծխախոտների երկարաժամկետ օգտագործման հետևանքով նիկոտինից կախվածություն ձեռք բերելու հնարավորության վերաբերյալ[192]։ Ծխախոտի դեմ պայքարի շրջանում անհանգստություն կա, որ էլեկտրոնային ծխախոտների գոլորշին կբերի իր առանձնահատուկ, բայց դեռևս անհայտ առողջական խնդիրների առաջացման[193]։

Բժշկական տարբեր կազմակերպություններ էլեկտրոնային ծխախոտների վերաբերյալ ունեն տարբեր տեսակետներ[194]։ Ըստ ընդհանուր տեսակետի, էլեկտրոնային ծխախոտներն ավելի քիչ թունավոր նյութեր են պարունակում, քան սովորական ծխախոտները[134]։

Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպության (ԱՀԿ) 2019 թվականի զեկույցը պարզել է, որ գիտական ապացույցները, որոնք պնդում են, որ էլեկտրոնային ծխախոտներն ավելի քիչ վնասակար են, քան սովորական ծխախոտները, և որ բավարար ապացույցներ չկան էլեկտրոնային ծխախոտի վաճառքին աջակցելու համար՝ որպես ծխելը դադարեցնելու միջոց[195][196][197]։ Մեծ Բրիտանիայի առողջապահական կազմակերպությունները (ներառյալ Բժիշկների թագավորական քոլեջը և Անգլիայի Հանրային Առողջապահությունը) առաջարկել են ծխողներին օգտագործել էլեկտրոնային ծխախոտ կամ նիկոտին պարունակող այլ միջոցներ, եթե նրանք չեն կարողանում թողնել ծխելը[198][199]։ Ամերիկյան քաղցկեղի միությունը, Ամերիկյան սրտաբանների ասոցիացիան և Միացյալ Նահանգների ընդհանուր վիրաբուժության միությունը զգուշացրել են, որ կուտակված ապացույցները ցույց են տալիս, որ էլեկտրոնային ծխախոտները կարող են բացասական ազդեցություն ունենալ սրտի և թոքերի վրա և չպետք է օգտագործվեն ծխելը թողնելու համար՝ առանց դրանց անվտանգության և արդյունավետության մասին բավարար ապացույցների[76]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սովորաբար նշվում է, որ ժամանակակից էլեկտրոնային ծխախոտը հայտնագործվել է 2003 թվականին չինացի դեղագործ Հոն Լիքի կողմից, սակայն ծխախոտային ընկերությունները նիկոտինային աերոզոլի արտադրության սարքեր են մշակել դեռևս 1963 թվականից[200]։

Վաղ էլեկտրոնային ծխախոտներ։ 1920-90-ական թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1927 թվականին Ջոզեֆ Ռոբինսոնը էլեկտրոնային ծխախոտի օգտագործման արտոնագրի համար դիմել է բժշկական միությունների[201]։ Արտոնագիրը հաստատվել է 1930 թվականին, սակայն սարքը երբեք շուկա չի դուրս բերվել[202]։ 1930 թվականին Միացյալ Նահանգների արտոնագրային և ապրանքային նշանների գրասենյակը զեկուցել է արտոնագիր, այն սարքերի վերաբերյալ, որոնք օգտագործվում են բուժիչ նպատակով[202]։ Հետագայում 1934 և 1936 թվականներին կիրառվել են նմանատիպ արտոնագրեր[202]։

Ամենավաղ էլեկտրոնային ծխախոտը կարելի է հայտնաբերել ամերիկացի Հերբերտ Ա. Գիլբերտի մոտ, ով 1963 թվականին արտոնագիր է ներկայացրել էլեկտրոնային ծխախոտի համար, և արտոնագրում նշել է, որ այրվող ծխախոտն ու թուղթը փոխարինել է տաքացվող, խոնավ, բուրավետ գոլորշիներով[203][204]։ Այս սարքը արտադրում էր նիկոտինից զուրկ բուրավետ գոլորշի։ Արտոնագիրը տրվել է 1965 թվականին[205]։ Գիլբերտի գյուտը կատարվել էր այն ժամանակ, երբ դեռ մոդայիկ էր ոսվորական ծխախոտի օգտագործումը այդ իսկ պատճառով նրա գյուտն արժանացավ քիչ ուշադրության և չառևտրայնացվեց[206][207][208]։ Գիլբերտը 2013 թվականին հայտարարեց, որ այսօրվա Էլեկտրոնային ծխախոտները հետևում են իր սկզբնական արտոնագրում ամրագրված հիմնական դիզայնին[205]։

Ժամանակակից էլեկտրոնային ծխախոտ։ 2000-ական թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինացի դեղագործ և գյուտարար Հոն Լիկը, ով աշխատում էր դեղագործական մի ընկերությունում որպես հետազոտող, զբաղվում էր ժենշենի արտադրությամբ[209], և նրան է հաճախ վերագրվում ժամանակակից էլեկտրոնային ծխախոտի գյուտը[200]։ Հոնը մոլի ծխող էր, նա թողեց ծխելը, երբ հայրը, որը նույնպես մոլի ծխող էր, մահացավ թոքերի քաղցկեղից[209]։ 2001 թվականին նա փորձեց օգտագործել բարձր հաճախականությամբ, պիեզոէլեկտրական ուլտրաձայներ արձակող տարր՝ նիկոտին, պարունակող հեղուկի ճնշման շիթը, գոլորշիացնելու համար[210]։ Այս դիզայնը ստեղծում էր ծխի նման գոլորշի[209]։ Ըստ Հոնի, մեծ դիմադրությամբ ջերմային էներգիայի օգտագործումն ավելի լավ արդյունքներ էր գրանցել, և դժվարությունը սարքի չափերի փոքրացումն էր[210]։ Հոնի գյուտը ծխելու այլընտրանքային միջոց էր[210]։ Ի վերջո, Հոն Լիկը չթողեց ծխելը և դարձավ երկակի ծխող՝ օգտագործելով և՛ էլեկտրոնային, և՛ սովորական ծխախոտ[211]։

Ruyan first-generation electronic cigar.
Ռույան էլեկտրոնային ծխախոտ, առաջին անգամ թողարկվել է Չինաստանում 2004 թվականին[212]։

Հոն Լիկը 2003 թվականին գրանցել է էլեկտրոնային ծխախոտի ժամանակակից դիզայնի արտոնագիր[210]։ Հոնին է վերագրվում առաջին կոմերցիոն էլեկտրոնային ծխախոտի մշակումը[213]։ Էլեկտրոնային ծխախոտն առաջին անգամ Չինաստանի ներքին շուկայում ներկայացվել է 2004 թվականին[209]։ Բազմաթիվ տարբերակներ հասանում էին ԱՄՆ, որոնք վաճառվում էին հիմնականում ինտերնետով, փոքր մարքեթինգային ընկերությունների կողմից[209]։ Էլեկտրոնային ծխախոտները մուտք են գործել եվրոպական և ամերիկյան շուկաներ համապատասխանաբար 2006 և 2007 թվականներին[167]։ Ընկերությունը (Golden Dragon Holdings), որում աշխատում էր Հոնը, ստացավ միջազգային արտոնագիր 2007 թվականի նոյեմբերին[214]։ Ընկերությունը նույն ամսին փոխեց իր անունը՝ անվանվելով Ռույան (如烟, բառացիորեն՝ «ծխի նման»)[209], նույն ամսվա վերջին ընկերությունը սկսեց արտահանել իր արտադրանքը[209][215]։

ԱՄՆ-ի և Չինաստանի մի շարք էլեկտրոնային ծխախոտ արտադրող ընկերություններ անօրինական կերպով պատճենել էին Հոնի դիզայնը, ուստի Հոնն իր գյուտի համար մեծ ֆինանսական պարգև չի ստացել (չնայած որոշ ԱՄՆ արտադրող ընկերություններ Հոնին փոխհատուցել են, նրա դիզայինն իրենց արտադրանքում օգտագործելու համար)[216]։ Հետագայում փոխվեց Ռույանը ընկերության անվանումը՝ դառնալով Dragonite International Limited[215]։ 2014 թվականի դրությամբ էլեկտրոնային ծխախոտների մեծ մասը, ուլտրաձայնային դիզայնի փոխարեն, օգտագործում էր մարտկոցով աշխատող ջեռուցման տարր[25]։

Միջազգային աճ։ 2010-ական թվականներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սովորական ծխախոտի մեծ ընկերություններ, որոնք ձեռք են բերել էլեկտրոնային ծխախոտի մի քանի ընկերություններ[3]
Սովորական ծխախոտի ընկերություն Մասնաճյուղ ընկերություն Էլեկտրոնային ծխախոտի ընկերություն
Imperial Tobacco Fontem Ventures and Dragonite Puritane[155] blu eCigs[217]
British American Tobacco CN Creative and Nicoventures Vype[155]
R. J. Reynolds Tobacco Company R. J. Reynolds Vapor Company Vuse[155]
Altria Nu Mark, LLC[155] MarkTen, Green Smoke[218][note 1]
Acquired a 35% stake in Juul Labs.[219]
Japan Tobacco International Ploom E-lites[155] LOGIC[220]

Ծխախոտի միջազգային ընկերությունները սկզբում անտեսում էին էլեկտրոնային ծխախոտների արտադրանքը[221]։ Այնուամենայնիվ, գիտակցելով պոտենցիալ նոր շուկայական հատվածի զարգացումը, որը կարող էր ավանդական ծխախոտի արտադրանքը դարձնել հնացած[222], նրանք սկսեցին արտադրել և շուկա հանել էլեկտրոնային ծխախոտների իրենց ապրանքանիշերը և ձեռք բերել էլեկտրոնային ծխախոտի առկա ընկերություններ[223]։ Նրանք գնում էին էլեկտրոնային ծխախոտի խոշորագույն ընկերություններ[106]։ blue eCigs-ը՝ ԱՄՆ-ի հայտնի էլեկտրոնային ծխախոտ արտադրող ընկերությունը, ձեռք է բերվել Lorillard Inc.-ի կողմից 135 միլիոն դոլարով, 2012 թվականի ապրիլին[224][225]։

Բրիտանա-ամերիկյան ծխախոտն առաջին ծխախոտային ընկերությունն էր, որը վաճառում էր էլեկտրոնային ծխախոտներ Մեծ Բրիտանիայում[226]։ Նրանք գործարկել էին Vype էլեկտրոնային ծխախոտը 2013 թվականի հուլիսին[226], մինչդեռ Imperial Tobacco-ի Fontem Ventures-ը ձեռք բերեց Հոն Լիկին պատկանող ընկերությունը, 75 միլիոն ԱՄՆ դոլարով 2013 թվականին, և թողարկեց Puritane-ը Boots UK-ի հետ համատեղ[227]։ 2013 թվականի հոկտեմբերի 1-ին Lorillard Inc.-ը ձեռք բերեց էլեկտրոնային ծխախոտի ևս մեկ ընկերություն, այս անգամ Մեծ Բրիտանիայում գործող SKYCIG ընկերությունը։ SKY-ը վերաբրենդավորվեց որպես blu[228]։

2014 թվականի փետրվարի 3-ին Ալտրիա գրուփը 110 միլիոն դոլարով ձեռք բերեց հայտնի Green Smoke էլեկտրոնային ծխախոտի ապրանքանիշը[229]։ Գործարքն ավարտվեց 2014 թվականի ապրիլին՝ 110 միլիոն դոլարով, 20 միլիոն դոլարի խրախուսական վճարներով[230]։ Ալտրիան նաև շուկա էր հանում իր սեփական էլեկտրոնային ծխախոտը՝ MarkTen-ը, մինչդեռ Reynolds American-ը ոլորտ էր մտել իր Vuse արտադրանքով[223]։ Աշխարհի խոշորագույն ծխախոտ արտադրող Philip Morris ընկերությունը գնել էր բրիտանական Nicocigs ընկերությունը 2014 թվականի հունիսին[231]։ 2015 թվականի ապրիլի 30-ին Japan Tobacco-ն գնել էր ԱՄՆ Logic էլեկտրոնային ծխախոտի ապրանքանիշը[220]։ Japan Tobacco-ն գնել էր նաև բրիտանական E-Lites ապրանքանիշը 2014 թվականի հունիսին[220]։ 2014 թվականի հուլիսի 15-ին Lorillard Inc.-ը 7,1 միլիարդ դոլարով վաճարել էր blu Imperial Tobacco-ին[217]։ Էլեկտրոնային ծխախոտների 95%-ը արտադրվում էր Չինաստանում[28]։

Նորագույն տեխնոլոգիաներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մշակվել են օրգանիզմին նիկոտին մատակարարող ինհալացիոն այլ սարքեր[232]։ Նրանք նմանակում են ավանդական ծխախոտին[232]։

Բրիտանաամերիկյան ծխախոտն իր մասնաճյուղ ձեռնարկության՝ Nicoventures-ի միջոցով լիցենզավորել է բրիտանական Kind Consumer առողջապահական ընկերության կողմից[233]։ 2014թ.-ի սեպտեմբերին Voke անվան վրա հիմնված արտադրանքը հաստատվել է Միացյալ Թագավորության դեղերի և առողջապահական արտադրանքի կարգավորող գործակալության կողմից[234]։

2011 թվականին Philip Morris International-ը գնել է Դյուկի համալսարանում, Ջեդ Ռոուզի կողմից մշակված, նիկոտինի պիրուվատ պարունակող տեխնոլոգիայի կիրառման իրավունքը[235]։ Տեխնոլոգիան հիմնված է պիրոխաղողաթթվի և նիկոտինի միջև, քիմիական ռեակցիայի վրա, որի արդյունքում առաջանում է ներշնչվող նիկոտինի պիրուվատի գոլորշի[236]։ Philip Morris Products S.A.-ն ստեղծել է տարբեր տեսակի էլեկտրոնային ծխախոտ, որոնք անվանվել են P3L[237]։ Սարքն աշխատում է քարթրիջով, որի տարբեր մասերում պարունակում է նիկոտին և կաթնաթթու։ Երբ սարքն միացվում և տաքացվում է, նիկոտինային աղը, որը կոչվում է նիկոտին լակտատ, ձևավորում է աէրոզոլ[237]։

Philip Morris International's iQOS device with charger and tobacco stick.
Philip Morris International-ի IQOS սարքը, լիցքավորիչով և ծխախոտի սթիքերով

IQOS-ը տաքացվող ծխախոտի համակարգ է, որը շուկա է հանվել Philip Morris International-ի կողմից[238]։ Այն տաքացնում է ծխախոտը ավելի ցածր ջերմաստիճանում, քան ավանդական ծխախոտը[239]։ Ծխախոտի սթիքերի ջերմաստիճանը հասնում է մինչև 350°[240]։ Այն առաջին անգամ վաճառվել է Ճապոնիայում 2014 թվականի նոյեմբերից ի վեր։ 2016 թվականի դեկտեմբերին United Tobacco Vapor Group-ը (UTVG) հայտարարել է, որ արտոնագիր է ստացել իրենց գոլորշիացնող համակարգի օգտագործման համար[241]։ UTVG-ից Qmos-ը չի պարունակում տամպոն կամ սպունգ, և բաղադրիչների քանակը 5 է՝ համեմատած սովորական էլեկտրոնային ծխախոտների 20-ի հետ[241]։

Pax Labs ընկերությունը թողարկել է էլեկտրոնային ծխախոտներ, որոնցում տաքացվում են ծխախոտի տերևները՝ նիկոտինային գոլորշի առաջացնելու համար[242][243]։ 2015 թվականի հունիսին նրանք ներկայացրեցին Juul էլեկտրոնային ծխախոտի մի տեսակ, որը մատակարարում է 10 անգամ ավելի շատ նիկոտին, քան մյուս էլեկտրոնային ծխախոտները, ինչը համարժեք է ավանդական ծխախոտին[244]։ Juul-ը առանձնացել է Pax Labs-ից 2017 թվականի հունիսին և այժմ հասանելի է անկախ Juul Labs ընկերության կողմից[245]։ Vapor Tobacco Manufacturing-ից eTron 3T-ը թողարկվել է 2014 թվականի դեկտեմբերին[246], որի Էլեկտրոնային հեղուկը պարունակում է օրգանական ծխախոտ, օրգանական գլիցերին և ջուր[246]։

2013 թվականի դեկտեմբերին Japan Tobacco-ն Ճապոնիայում թողարկել է Ploom-ը[247]։ 2016 թվականի հունվարին նրանք գործարկել են Ploom TECH-ը[248], որն արտադրում էր գոլորշի, ծխախոտի հատիկավոր տերևների պարկուճում շարժվող տաքացած հեղուկից[249]։ 2016 թվականին Բրիտանաամերիկյան ծխախոտն (BAT) թողարկեց ջերմային, բայց ոչ այրման տեխնոլոգիայի իր սեփական տարբերակը, որը կոչվեց glo Ճապոնիայում[250] և Շվեյցարիայում[251]։ Այն օգտագործում էր ծխախոտի սթիքեր, այլ ոչ թե նիկոտինային հեղուկ[252] և ուղղակիորեն չէր տաքացնում կամ այրում ծխախոտը[253]։ Ջեռուցվող ծխախոտի արտադրանքն առաջին անգամ ներկայացվել է 1988 թվականին, սակայն կոմերցիոն հաջողություն չի ունեցել[254]

BLOW ընկերությունը սկսել է էլեկտրոնային նարգիլեների վաճառքը 2014 թվականին[255]։ Էլեկտրոնային նարգիլեի յուրաքանչյուր խողովակի բռնակ պարունակում է տաքացնող տարր և հեղուկ, որը գոլորշի է արտադրում[256]։ Կանադայի Տորոնտո քաղաքում գտնվող Gopal Bhatnagar-ը հորինել է 3D սարք՝ սովարական նարգիլեն էլեկտրոնային նարգիլեի վերածելու համար[257]։ Այն օգտագործվում է շիշա ծխախոտ պարունակող կերամիկական գավաթի փոխարեն[258]։ Մի քանի ընկերություններ, այդ թվում կանադական Eagle Energy Vapor-ը, նիկոտինի փոխարեն վաճառում էր կոֆեին պարունակող էլեկտրոնային ծխախոտներ[259]։

Մատենագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Vaporizers, E-Cigarettes, and other Electronic Nicotine Delivery Systems (ENDS)»։ United States Food and Drug Administration։ 14 February 2020  This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  2. ↑ Cheng T. (2014)։ «Chemical evaluation of electronic cigarettes»։ Tobacco Control 23 (Supplement 2): ii11–ii17։ ISSN 0964-4563։ PMC 3995255։ PMID 24732157։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2013-051482 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Orellana-Barrios Menfil A., Payne Drew, Mulkey Zachary, Nugent Kenneth (2015)։ «Electronic cigarettes-a narrative review for clinicians»։ The American Journal of Medicine 128 (7): 674–81։ ISSN 0002-9343։ PMID 25731134։ doi:10.1016/j.amjmed.2015.01.033 
  4. ↑ 4,0 4,1 Weaver Michael, Breland Alison, Spindle Tory, Eissenberg Thomas (2014)։ «Electronic Cigarettes»։ Journal of Addiction Medicine 8 (4): 234–240։ ISSN 1932-0620։ PMC 4123220։ PMID 25089953։ doi:10.1097/ADM.0000000000000043 
  5. ↑ David Grégory, Parmentier Evelyne A., Taurino Irene, Signorell Ruth (December 2020)։ «Tracing the composition of single e-cigarette aerosol droplets in situ by laser-trapping and Raman scattering»։ Scientific Reports 10 (1): 7929։ Bibcode:2020NatSR..10.7929D։ PMC 7220912 ։ PMID 32404884 ։ doi:10.1038/s41598-020-64886-5 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Rahman Muhammad, Hann Nicholas, Wilson Andrew, Worrall-Carter Linda (2014)։ «Electronic cigarettes: patterns of use, health effects, use in smoking cessation and regulatory issues»։ Tobacco Induced Diseases 12 (1): 21։ PMC 4350653։ PMID 25745382։ doi:10.1186/1617-9625-12-21 
  7. ↑ 7,0 7,1 Pepper J. K., Brewer N. T. (2013)։ «Electronic nicotine delivery system (electronic cigarette) awareness, use, reactions and beliefs: a systematic review»։ Tobacco Control 23 (5): 375–384։ ISSN 0964-4563։ PMC 4520227։ PMID 24259045։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2013-051122 
  8. ↑ (National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine 2018): "Laboratory tests of e-cigarette ingredients, in vitro toxicological tests, and short-term human studies suggest that e-cigarettes are likely to be far less harmful than combustible tobacco cigarettes."
  9. ↑ Health and Care Excellence The National Institute for (30 November 2021)։ «Recommendations on treating tobacco dependence Tobacco: preventing uptake, promoting quitting and treating dependence. Guidance NICE»։ www.nice.org.uk։ Վերցված է 13 November 2022։ «use of e‑cigarettes is likely to be substantially less harmful than smoking» 
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 Balfour David J. K., Benowitz Neal L., Colby Suzanne M., Hatsukami Dorothy K., Lando Harry A., Leischow Scott J., Lerman Caryn, Mermelstein Robin J., Niaura Raymond, Perkins Kenneth A., Pomerleau Ovide F., Rigotti Nancy A., Swan Gary E., Warner Kenneth E., West Robert (September 2021)։ «Balancing Consideration of the Risks and Benefits of E-Cigarettes»։ American Journal of Public Health 111 (9): 1661–1672։ PMC 8589069 ։ PMID 34410826 ։ doi:10.2105/AJPH.2021.306416։ «Among potentially toxic substances common to both products, cigarette smoke generally contains substantially larger quantities than e-cigarette aerosol. However, e-cigarette aerosol contains some substances not found in cigarette smoke."» 
  11. ↑ «Policy on Electronic Nicotine Delivery Systems (ENDS)»։ American Academy of Pediatrics։ 2020։ Վերցված է 13 November 2022 
  12. ↑ «Position Statements on e-cigarettes»։ American Academy of Otolaryngology-Head and Neck Surgery (AAO-HNS)։ 21 April 2021։ Արխիվացված է օրիգինալից 13 November 2022-ին։ Վերցված է 13 November 2022 
  13. ↑ Schraufnagel Dean E., Blasi Francesco, Drummond M. Bradley, Lam David C. L., Latif Ehsan, Rosen Mark J., Sansores Raul, Van Zyl-Smit Richard (15 September 2014)։ «Electronic Cigarettes. A Position Statement of the Forum of International Respiratory Societies»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 190 (6): 611–618։ ISSN 1073-449X։ PMID 25006874։ doi:10.1164/rccm.201407-1198PP։ Վերցված է 13 November 2022 
  14. ↑ Miyasato K. (March 2013)։ «[Psychiatric and psychological features of nicotine dependence]»։ Nihon Rinsho. Japanese Journal of Clinical Medicine (ճապոներեն) 71 (3): 477–481։ PMID 23631239 
  15. ↑ Marques Patrice, Piqueras Laura, Sanz Maria-Jesus (December 2021)։ «An updated overview of e-cigarette impact on human health»։ Respiratory Research 22 (1): 151։ PMC 8129966 ։ PMID 34006276 ։ doi:10.1186/s12931-021-01737-5։ «the safety of e-cigarette consumption and its potential as a smoking cessation method remain controversial due to limited evidence...the potential long-term effects of e-cigarette consumption have been scarcely investigated.» 
  16. ↑ Walley Susan C., Wilson Karen M., Winickoff Jonathan P., Groner Judith (1 June 2019)։ «A Public Health Crisis: Electronic Cigarettes, Vape, and JUUL»։ Pediatrics 143 (6): e20182741։ PMID 31122947 ։ doi:10.1542/peds.2018-2741։ «Because e-cigarettes have only been marketed for ~10 years... scientific data are limited and will continue to emerge. Because e-cigarette solutions and emissions have been shown to contain nicotine and many of the same harmful toxicants and carcinogens as cigarettes, it is reasonable to assume that there is the potential for similar health effects for e-cigarette use, particularly with emerging data of tobacco toxicant exposure found among e-cigarette users.» 
  17. ↑ Kim Sooyong, Selya Arielle S (12 June 2020)։ «The Relationship Between Electronic Cigarette Use and Conventional Cigarette Smoking Is Largely Attributable to Shared Risk Factors»։ Nicotine & Tobacco Research 22 (7): 1123–1130։ PMC 7291806 ։ PMID 31680169 ։ doi:10.1093/ntr/ntz157։ «past research remains inconclusive due to heavy confounding between cigarette and e-cigarette use» 
  18. ↑ Gotts Jeffrey E, Jordt Sven-Eric, McConnell Rob, Tarran Robert (30 September 2019)։ «What are the respiratory effects of e-cigarettes?»։ BMJ 366: l5275։ PMC 7850161 ։ PMID 31570493 ։ doi:10.1136/bmj.l5275։ «We reiterate that, to date, no long term vaping toxicological/safety studies have been done in humans; without these data, saying with certainty that e-cigarettes are safer than combustible cigarettes is impossible.» 
  19. ↑ Benowitz Neal L., Burbank Andrea D. (August 2016)։ «Cardiovascular toxicity of nicotine: Implications for electronic cigarette use»։ Trends in Cardiovascular Medicine 26 (6): 515–523։ PMC 4958544։ PMID 27079891։ doi:10.1016/j.tcm.2016.03.001։ «It is difficult to distinguish the independent roles of nicotine vs tobacco combustion products in cigarette smokers because all smokers are exposed to both.» 
  20. ↑ 20,0 20,1 Bals Robert, Boyd Jeanette, Esposito Susanna, Foronjy Robert, Hiemstra Pieter, Jiménez-Ruiz Carlos A., Katsaounou Paraskevi, Lindberg Anne, Metz Carlos, Schober Wolfgang, Spira Avrum, Blasi Francesco (February 2019)։ «Electronic cigarettes: a task force report from the European Respiratory Society»։ European Respiratory Journal 53 (2): 1801151։ ISSN 0903-1936։ PMID 30464018 ։ doi:10.1183/13993003.01151-2018։ «The long-term effects of ECIG use are unknown, and there is therefore no evidence that ECIGs are safer than tobacco in the long term. Based on current knowledge, negative health effects cannot be ruled out.» 
  21. ↑ 21,0 21,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Cochrane2022 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  22. ↑ Hartmann-Boyce Jamie, McRobbie Hayden, Butler Ailsa R., Lindson Nicola, Bullen Chris, Begh Rachna, Theodoulou Annika, Notley Caitlin, Rigotti Nancy A., Turner Tari, Fanshawe Thomas R. (14 September 2021)։ «Electronic cigarettes for smoking cessation»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 9 (11): CD010216։ ISSN 1469-493X։ PMC 8438601 ։ PMID 34519354 ։ doi:10.1002/14651858.CD010216.pub6 
  23. ↑ Hedman L, Galanti MR, Ryk L, Gilljam H, Adermark L (13 October 2021)։ «Electronic cigarette use and smoking cessation in cohort studies and randomized trials: A systematic review and meta-analysis»։ Tobacco Prevention and Cessation (European Network for Smoking and Tobacco Prevention) 7 (62): 62։ PMC 8508281 ։ PMID 34712864 ։ doi:10.18332/tpc/142320 
  24. ↑ 24,0 24,1 Farsalinos KE, Spyrou A, Tsimopoulou K, Stefopoulos C, Romagna G, Voudris V (2014)։ «Nicotine absorption from electronic cigarette use: Comparison between first and new-generation devices»։ Scientific Reports 4: 4133։ Bibcode:2014NatSR...4E4133F։ PMC 3935206։ PMID 24569565։ doi:10.1038/srep04133 
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Bhatnagar2014 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  26. ↑ Hayden McRobbie (2014)։ «Electronic cigarettes»։ National Centre for Smoking Cessation and Training։ էջեր 1–16 
  27. ↑ Konstantinos Farsalinos (2015)։ «Electronic cigarette evolution from the first to fourth generation and beyond»։ Global Forum on Nicotine։ էջ 23։ Արխիվացված է օրիգինալից 8 July 2015-ին 
  28. ↑ 28,0 28,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ JenssenBoykan2019 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  29. ↑ Weedston Lindsey (8 April 2019)։ «FDA To Investigate Whether Vaping Causes Seizures»։ The Fix 
  30. ↑ Barrington-Trimis Jessica L., Leventhal Adam M. (2018)։ «Adolescents' Use of "Pod Mod" E-Cigarettes — Urgent Concerns»։ New England Journal of Medicine 379 (12): 1099–1102։ ISSN 0028-4793։ PMC 7489756 ։ PMID 30134127 ։ doi:10.1056/NEJMp1805758 
  31. ↑ Jankowski Mateusz, Brożek Grzegorz, Lawson Joshua, Skoczyński Szymon, Zejda Jan (2017)։ «E-smoking: Emerging public health problem?»։ International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health 30 (3): 329–344։ ISSN 1232-1087։ PMID 28481369։ doi:10.13075/ijomeh.1896.01046 
  32. ↑ 32,0 32,1 Bertholon J.F., Becquemin M.H., Annesi-Maesano I., Dautzenberg B. (2013)։ «Electronic Cigarettes: A Short Review»։ Respiration 86 (5): 433–8։ ISSN 1423-0356։ PMID 24080743։ doi:10.1159/000353253 
  33. ↑ England Lucinda J., Bunnell Rebecca E., Pechacek Terry F., Tong Van T., McAfee Tim A. (2015)։ «Nicotine and the Developing Human»։ American Journal of Preventive Medicine 49 (2): 286–93։ ISSN 0749-3797։ PMC 4594223։ PMID 25794473։ doi:10.1016/j.amepre.2015.01.015 
  34. ↑ Jimenez Ruiz CA, Solano Reina S, de Granda Orive JI, Signes-Costa Minaya J, de Higes Martinez E, Riesco Miranda JA, Altet Gómez N, Lorza Blasco JJ, Barrueco Ferrero M, de Lucas Ramos P (August 2014)։ «The electronic cigarette. Official statement of the Spanish Society of Pneumology and Thoracic Surgery (SEPAR) on the efficacy, safety and regulation of electronic cigarettes»։ Archivos de Bronconeumologia 50 (8): 362–7։ PMID 24684764։ doi:10.1016/j.arbres.2014.02.006 
  35. ↑ Dan Nosowitz (5 June 2015)։ «America's First Certified Organic E-Cigarette Vaping Liquid Is Here»։ Modern Farmer 
  36. ↑ Thirión-Romero Ireri, Pérez-Padilla Rogelio, Zabert Gustavo, Barrientos-Gutiérrez Inti (2019)։ «Respiratory Impact of Electronic Cigarettes and Low-Risk Tobacco»։ Revista de investigación Clínica 71 (1): 17–27։ ISSN 0034-8376։ PMID 30810544 ։ doi:10.24875/RIC.18002616 
  37. ↑ Henry Travis S., Kligerman Seth J., Raptis Constantine A., Mann Howard, Sechrist Jacob W., Kanne Jeffrey P. (2020)։ «Imaging Findings of Vaping-Associated Lung Injury»։ American Journal of Roentgenology 214 (3): 498–505։ ISSN 0361-803X։ PMID 31593518 ։ doi:10.2214/AJR.19.22251 
  38. ↑ «Manufacturing»։ United States Food and Drug Administration։ 12 August 2016 
  39. ↑ E-Liquid Manufacturing Standards։ US: American E-Liquid Manufacturing Standards Association (AEMSA)։ 4 September 2015։ էջեր 1–13 
  40. ↑ Famele M., Ferranti C., Abenavoli C., Palleschi L., Mancinelli R., Draisci R. (2014)։ «The Chemical Components of Electronic Cigarette Cartridges and Refill Fluids: Review of Analytical Methods»։ Nicotine & Tobacco Research 17 (3): 271–279։ ISSN 1462-2203։ PMC 5479507 ։ PMID 25257980։ doi:10.1093/ntr/ntu197 
  41. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Rom2014 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  42. ↑ Bourke Liam, Bauld Linda, Bullen Christopher, Cumberbatch Marcus, Giovannucci Edward, Islami Farhad, McRobbie Hayden, Silverman Debra T., Catto James W.F. (2017)։ «E-cigarettes and Urologic Health: A Collaborative Review of Toxicology, Epidemiology, and Potential Risks»։ European Urology 71 (6): 915–923։ ISSN 0302-2838։ PMID 28073600։ doi:10.1016/j.eururo.2016.12.022 
  43. ↑ Schraufnagel Dean E., Blasi Francesco, Drummond M. Bradley, Lam David C. L., Latif Ehsan, Rosen Mark J., Sansores Raul, Van Zyl-Smit Richard (2014)։ «Electronic Cigarettes. A Position Statement of the Forum of International Respiratory Societies»։ American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine 190 (6): 611–618։ ISSN 1073-449X։ PMID 25006874։ doi:10.1164/rccm.201407-1198PP 
  44. ↑ Shapiro Harry (2020)։ «Burning Issues: The Global State of Tobacco Harm Reduction» 
  45. ↑ «82 million vapers worldwide in 2021: the GSTHR estimate»։ Global State of Tobacco Harm Reduction։ Վերցված է 13 November 2022 
  46. ↑ Camenga Deepa R., Klein Jonathan D. (2016)։ «Tobacco Use Disorders»։ Child and Adolescent Psychiatric Clinics of North America 25 (3): 445–460։ ISSN 1056-4993։ PMC 4920978։ PMID 27338966։ doi:10.1016/j.chc.2016.02.003 
  47. ↑ Cai Hua, Wang Chen (2017)։ «Graphical review: The redox dark side of e-cigarettes; exposure to oxidants and public health concerns»։ Redox Biology 13: 402–406։ ISSN 2213-2317։ PMC 5493817 ։ PMID 28667909։ doi:10.1016/j.redox.2017.05.013 
  48. ↑ 48,0 48,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Siu2015 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  49. ↑ Glantz Stanton A., Bareham David W. (January 2018)։ «E-Cigarettes: Use, Effects on Smoking, Risks, and Policy Implications»։ Annual Review of Public Health 39 (1): 215–235։ ISSN 0163-7525։ PMC 6251310 ։ PMID 29323609։ doi:10.1146/annurev-publhealth-040617-013757 
  50. ↑ Tomashefski A (21 March 2016)։ «The perceived effects of electronic cigarettes on health by adult users: A state of the science systematic literature review.»։ Journal of the American Association of Nurse Practitioners 28 (9): 510–515։ PMID 26997487։ doi:10.1002/2327-6924.12358 
  51. ↑ Wang Meng, Wang Jian-Wei, Cao Shuang-Shuang, Wang Hui-Qin, Hu Ru-Ying (2016)։ «Cigarette Smoking and Electronic Cigarettes Use: A Meta-Analysis»։ International Journal of Environmental Research and Public Health 13 (1): 120։ ISSN 1660-4601։ PMC 4730511։ PMID 26771624։ doi:10.3390/ijerph13010120 
  52. ↑ McNeill, 2018, էջ 178
  53. ↑ Hefner Kathryn, Valentine Gerald, Sofuoglu Mehmet (2017)։ «Electronic cigarettes and mental illness: Reviewing the evidence for help and harm among those with psychiatric and substance use disorders»։ The American Journal on Addictions 26 (4): 306–315։ ISSN 1055-0496։ PMID 28152247։ doi:10.1111/ajad.12504   This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  54. ↑ Gibson Laura A., Creamer MeLisa R., Breland Alison B., Giachello Aida Luz, Kaufman Annette, Kong Grace, Pechacek Terry F., Pepper Jessica K., Soule Eric K., Halpern-Felsher Bonnie (2018)։ «Measuring perceptions related to e-cigarettes: Important principles and next steps to enhance study validity»։ Addictive Behaviors 79: 219–225։ ISSN 0306-4603։ PMC 5807230 ։ PMID 29175027։ doi:10.1016/j.addbeh.2017.11.017 
  55. ↑ Lee Peter N (2015)։ «Appropriate and inappropriate methods for investigating the "gateway" hypothesis, with a review of the evidence linking prior snus use to later cigarette smoking»։ Harm Reduction Journal 12 (1): 8։ ISSN 1477-7517։ PMC 4369866։ PMID 25889396։ doi:10.1186/s12954-015-0040-7 |cc=by4|url=https://harmreductionjournal.biomedcentral.com/articles/10.1186/s12954-015-0040-7?optIn=false%7Cauthor=Peter N Lee}}
  56. ↑ 56,0 56,1 Baenziger Olivia, Ford Laura, Yazidjoglou Amelia, Joshy Grace, Banks Emily (2021)։ «E-cigarette use and combustible tobacco cigarette smoking uptake among non-smokers, including relapse in former smokers: umbrella review, systematic review and meta-analysis»։ BMJ Open 11 (3): e045603։ ISSN 2044-6055։ PMC 8011717 ։ PMID 33785493 ։ doi:10.1136/bmjopen-2020-045603 
  57. ↑ WHO, 2014, էջ 6
  58. ↑ Franck C., Budlovsky T., Windle S. B., Filion K. B., Eisenberg M. J. (2014)։ «Electronic Cigarettes in North America: History, Use, and Implications for Smoking Cessation»։ Circulation 129 (19): 1945–1952։ ISSN 0009-7322։ PMID 24821825։ doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.113.006416 
  59. ↑ Yoong Sze Lin, Hall Alix, Turon Heidi, Stockings Emily, Leonard Alecia, Grady Alice, Tzelepis Flora, Wiggers John, Gouda Hebe, Fayokun Ranti, Commar Alison, Prasad Vinayak M, Wolfenden Luke (2021)։ «Association between electronic nicotine delivery systems and electronic non-nicotine delivery systems with initiation of tobacco use in individuals aged < 20 years. A systematic review and meta-analysis»։ PLOS ONE 16 (9)։ e0256044։ Bibcode:2021PLoSO..1656044Y։ PMC 8425526 ։ PMID 34495974 ։ doi:10.1371/journal.pone.0256044 
  60. ↑ Dautzenberg B., Adler M., Garelik D., Loubrieu J.F., Mathern G., Peiffer G., Perriot J., Rouquet R.M., Schmitt A., Underner M., Urban T. (2017)։ «Practical guidelines on e-cigarettes for practitioners and others health professionals. A French 2016 expert's statement»։ Revue des Maladies Respiratoires 34 (2): 155–164։ ISSN 0761-8425։ PMID 28189437։ doi:10.1016/j.rmr.2017.01.001 
  61. ↑ Nansseu Jobert Richie N., Bigna Jean Joel R. (2016)։ «Electronic Cigarettes for Curbing the Tobacco-Induced Burden of Noncommunicable Diseases: Evidence Revisited with Emphasis on Challenges in Sub-Saharan Africa»։ Pulmonary Medicine 2016: 1–9։ ISSN 2090-1836։ PMC 5220510 ։ PMID 28116156։ doi:10.1155/2016/4894352 
  62. ↑ Etter Jean-François (2017-06-19)։ «Gateway effects and electronic cigarettes: Gateway effects and e-cigarettes»։ Addiction (անգլերեն) 113 (10): 1776–1783։ PMID 28786147։ doi:10.1111/add.13924 
  63. ↑ Hall Wayne, Chan Gary (2021-03-18)։ «The "gateway" effect of e-cigarettes may be explained by a genetic liability to risk-taking»։ PLOS Medicine (անգլերեն) 18 (3): e1003554։ ISSN 1549-1676։ PMC 7971461 ։ PMID 33735167 ։ doi:10.1371/journal.pmed.1003554 
  64. ↑ Kozlowski Lynn T., Warner Kenneth E. (2017-05-01)։ «Adolescents and e-cigarettes: Objects of concern may appear larger than they are»։ Drug and Alcohol Dependence (անգլերեն) 174: 209–214։ ISSN 0376-8716։ PMID 29350617։ doi:10.1016/j.drugalcdep.2017.01.001 
  65. ↑ Khouja Jasmine N., Wootton Robyn E., Taylor Amy E., Smith George Davey, Munafò Marcus R. (2021-03-18)։ «Association of genetic liability to smoking initiation with e-cigarette use in young adults: A cohort study»։ PLOS Medicine (անգլերեն) 18 (3): e1003555։ ISSN 1549-1676։ PMC 7971530 ։ PMID 33735204 ։ doi:10.1371/journal.pmed.1003555 
  66. ↑ Pentz Mary Ann, Shin HeeSung, Riggs Nathaniel, Unger Jennifer B., Collison Katherine L., Chou Chih-Ping (2015-03-01)։ «Parent, peer, and executive function relationships to early adolescent e-cigarette use: A substance use pathway?»։ Addictive Behaviors (անգլերեն) 42: 73–78։ ISSN 0306-4603։ PMC 4292878։ PMID 25462657։ doi:10.1016/j.addbeh.2014.10.040 
  67. ↑ Bentivegna Kathryn, Atuegwu Nkiruka C., Oncken Cheryl, DiFranza Joseph R., Mortensen Eric M. (2021-01-01)։ «Electronic Cigarettes Associated With Incident and Polysubstance Use Among Youth»։ Journal of Adolescent Health (English) 68 (1): 123–129։ ISSN 1054-139X։ PMID 32641242 ։ doi:10.1016/j.jadohealth.2020.05.026 
  68. ↑ Schneider Sven, Diehl Katharina (2016)։ «Vaping as a Catalyst for Smoking? An Initial Model on the Initiation of Electronic Cigarette Use and the Transition to Tobacco Smoking Among Adolescents»։ Nicotine & Tobacco Research 18 (5): 647–653։ ISSN 1462-2203։ PMID 26386472։ doi:10.1093/ntr/ntv193 
  69. ↑ Yoong Sze Lin, Stockings Emily, Chai Li Kheng, Tzelepis Flora, Wiggers John, Oldmeadow Christopher, Paul Christine, Peruga Armando, Kingsland Melanie, Attia John, Wolfenden Luke (2018)։ «Prevalence of electronic nicotine delivery systems (ENDS) use among youth globally: a systematic review and meta-analysis of country level data»։ Australian and New Zealand Journal of Public Health 42 (3): 303–308։ ISSN 1326-0200։ PMID 29528527։ doi:10.1111/1753-6405.12777 
  70. ↑ Levy David T., Warner Kenneth E., Cummings K. Michael, Hammond David, Kuo Charlene, Fong Geoffrey T., Thrasher James F., Goniewicz Maciej Lukasz, Borland Ron (1 November 2019)։ «Examining the relationship of vaping to smoking initiation among US youth and young adults: a reality check»։ Tobacco Control (անգլերեն) 28 (6): 629–635։ ISSN 0964-4563։ PMC 6860409 ։ PMID 30459182 ։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2018-054446 
  71. ↑ West Robert, Brown Jamie, Jarvis Martin (7 October 2019)։ «Epidemic of youth nicotine addiction? What does the National Youth Tobacco Survey reveal about high school e-cigarette use in the USA? (Preprint)»։ Qeios։ ISSN 2632-3834։ doi:10.32388/745076.3։ Վերցված է 24 February 2020 
  72. ↑ Hallingberg Britt, Maynard Olivia M., Bauld Linda, Brown Rachel, Gray Linsay, Lowthian Emily, MacKintosh Anne-Marie, Moore Laurence, Munafo Marcus R., Moore Graham (1 March 2020)։ «Have e-cigarettes renormalised or displaced youth smoking? Results of a segmented regression analysis of repeated cross sectional survey data in England, Scotland and Wales»։ Tobacco Control 29 (2): 207–216։ ISSN 0964-4563։ PMC 7036293 ։ PMID 30936390 ։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2018-054584 
  73. ↑ «Historical NYTS Data and Documentation»։ www.cdc.gov։ Centers for Disease Control and Prevention։ 17 December 2019։ Վերցված է 24 February 2020 
  74. ↑ Zhong Jieming, Cao Shuangshuang, Gong Weiwei, Fei Fangrong, Wang Meng (2016)։ «Electronic Cigarettes Use and Intention to Cigarette Smoking among Never-Smoking Adolescents and Young Adults: A Meta-Analysis»։ International Journal of Environmental Research and Public Health 13 (5): 465։ ISSN 1660-4601։ PMC 4881090։ PMID 27153077։ doi:10.3390/ijerph13050465 
  75. ↑ 75,0 75,1 Grana R, Benowitz, N, Glantz, SA (13 May 2014)։ «E-cigarettes: a scientific review.»։ Circulation 129 (19): 1972–86։ PMC 4018182։ PMID 24821826։ doi:10.1161/circulationaha.114.007667 
  76. ↑ 76,0 76,1 76,2 76,3 76,4 U.S. Department of Health and Human Services (2016). E-Cigarette Use Among Youth and Young Adults. A Report of the Surgeon General (Report). Atlanta, GA: U.S. Department of Health and Human Services, Centers for Disease Control and Prevention, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, Office on Smoking and Health. pp. 1–298. https://e-cigarettes.surgeongeneral.gov/documents/2016_SGR_Full_Report_non-508.pdf.  This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  77. ↑ Chadi Nicholas, Schroeder Rachel, Jensen Jens Winther, Levy Sharon (2019)։ «Association Between Electronic Cigarette Use and Marijuana Use Among Adolescents and Young Adults»։ JAMA Pediatrics 173 (10): e192574։ ISSN 2168-6203։ PMC 6692686 ։ PMID 31403684 ։ doi:10.1001/jamapediatrics.2019.2574 
  78. ↑ Cormet-Boyaka Estelle, Zare Samane, Nemati Mehdi, Zheng Yuqing (2018)։ «A systematic review of consumer preference for e-cigarette attributes: Flavor, nicotine strength, and type»։ PLOS ONE 13 (3)։ e0194145։ Bibcode:2018PLoSO..1394145Z։ ISSN 1932-6203։ PMC 5854347 ։ PMID 29543907։ doi:10.1371/journal.pone.0194145 
  79. ↑ Chatterjee Kshitij, Alzghoul Bashar, Innabi Ayoub, Meena Nikhil (2018)։ «Is vaping a gateway to smoking: a review of the longitudinal studies»։ International Journal of Adolescent Medicine and Health 30 (3)։ ISSN 2191-0278։ PMID 27505084։ doi:10.1515/ijamh-2016-0033 
  80. ↑ 80,0 80,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ KnorstBenedetto2014 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  81. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Hildick-SmithPesko2015 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  82. ↑ Schraufnagel Dean E. (2015)։ «Electronic Cigarettes: Vulnerability of Youth»։ Pediatric Allergy, Immunology, and Pulmonology 28 (1): 2–6։ ISSN 2151-321X։ PMC 4359356։ PMID 25830075։ doi:10.1089/ped.2015.0490 
  83. ↑ Virgili Fabrizio, Nenna Raffaella, Ben David Shira, Mancino Enrica, Di Mattia Greta, Matera Luigi, Petrarca Laura, Midulla Fabio (December 2022)։ «E-cigarettes and youth: an unresolved Public Health concern»։ Italian Journal of Pediatrics (անգլերեն) 48 (1): 97։ ISSN 1824-7288։ PMC 9194784 ։ PMID 35701844 ։ doi:10.1186/s13052-022-01286-7 
  84. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Jiahong, Xi - American Journal of Public Health անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  85. ↑ Paley Grace L., Echalier Elizabeth, Eck Thomas W., Hong Augustine R., Farooq Asim V., Gregory Darren G., Lubniewski Anthony J. (2016)։ «Corneoscleral Laceration and Ocular Burns Caused by Electronic Cigarette Explosions»։ Cornea 35 (7): 1015–1018։ ISSN 0277-3740։ PMC 4900417։ PMID 27191672։ doi:10.1097/ICO.0000000000000881 
  86. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Burstyn2014 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  87. ↑ Breland Alison B., Spindle Tory, Weaver Michael, Eissenberg Thomas (2014)։ «Science and Electronic Cigarettes»։ Journal of Addiction Medicine 8 (4): 223–233։ ISSN 1932-0620։ PMC 4122311։ PMID 25089952։ doi:10.1097/ADM.0000000000000049 
  88. ↑ Edgar Julie (12 November 2013)։ «E-Cigarettes: Expert Q&A With the CDC»։ WebMD 
  89. ↑ Boudi F Brian, Patel Sonia, Boudi Ava, Chan Connie (2019)։ «Vitamin E Acetate as a Plausible Cause of Acute Vaping-related Illness»։ Cureus 11 (12): e6350։ ISSN 2168-8184։ PMC 6952050 ։ PMID 31938636 ։ doi:10.7759/cureus.6350 
  90. ↑ King Brian A., Jones Christopher M., Baldwin Grant T., Briss Peter A. (2020)։ «The EVALI and Youth Vaping Epidemics — Implications for Public Health»։ New England Journal of Medicine 382 (8): 689–691։ ISSN 0028-4793։ PMC 7122126 ։ PMID 31951683 ։ doi:10.1056/NEJMp1916171 
  91. ↑ «Outbreak of Lung Injury Associated with the Use of E-Cigarette, or Vaping, Products»։ Centers for Disease Control and Prevention։ 17 January 2020 
  92. ↑ Wills Thomas A., Soneji Samir S., Choi Kelvin, Jaspers Ilona, Tam Elizabeth K. (10 October 2020)։ «E-cigarette Use and Respiratory Disorder: An Integrative Review of Converging Evidence from Epidemiological and Laboratory Studies»։ European Respiratory Journal 56 (5): 363–380։ ISSN 1399-3003։ PMC 7817920 ։ PMID 33154031 ։ doi:10.1183/13993003.01815-2019 
  93. ↑ Qasim Hanan, Karim Zubair A., Rivera Jose O., Khasawneh Fadi T., Alshbool Fatima Z. (2017)։ «Impact of Electronic Cigarettes on the Cardiovascular System»։ Journal of the American Heart Association 6 (9): e006353։ ISSN 2047-9980։ PMC 5634286 ։ PMID 28855171։ doi:10.1161/JAHA.117.006353 
  94. ↑ Kapaya Martha (2019)։ «Use of Electronic Vapor Products Before, During, and After Pregnancy Among Women with a Recent Live Birth — Oklahoma and Texas, 2015»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report (en-us) 68 (8): 189–194։ PMC 6394383 ։ PMID 30817748 ։ doi:10.15585/mmwr.mm6808a1 
  95. ↑ Liu Buyun, Xu Guifeng, Rong Shuang, Santillan Donna A., Santillan Mark K., Snetselaar Linda G., Bao Wei (2019)։ «National Estimates of e-Cigarette Use Among Pregnant and Nonpregnant Women of Reproductive Age in the United States, 2014-2017»։ JAMA Pediatrics 173 (6): 600–602։ ISSN 2168-6211։ PMC 6547070 ։ PMID 31034001 ։ doi:10.1001/jamapediatrics.2019.0658 
  96. ↑ Pesko Michael F., Currie Janet M. (1 July 2019)։ «E-cigarette minimum legal sale age laws and traditional cigarette use among rural pregnant teenagers»։ Journal of Health Economics 66: 71–90։ ISSN 0167-6296։ PMC 7051858 ։ PMID 31121389 ։ doi:10.1016/j.jhealeco.2019.05.003 
  97. ↑ Կաղապար:Harvc
  98. ↑ «E-Cigarettes and Pregnancy»։ Centers for Disease Control։ March 2019 
  99. ↑ Detailed reference list is located at a separate image page.
  100. ↑ Abrams David B., Glasser Allison M., Pearson Jennifer L., Villanti Andrea C., Collins Lauren K., Niaura Raymond S. (2018)։ «Harm Minimization and Tobacco Control: Reframing Societal Views of Nicotine Use to Rapidly Save Lives»։ Annual Review of Public Health 39 (1): 193–213։ ISSN 0163-7525։ PMC 6942997 ։ PMID 29323611։ doi:10.1146/annurev-publhealth-040617-013849 
  101. ↑ 101,0 101,1 101,2 101,3 Cahn Z., Siegel M. (February 2011)։ «Electronic cigarettes as a harm reduction strategy for tobacco control: a step forward or a repeat of past mistakes?»։ Journal of Public Health Policy 32 (1): 16–31։ PMID 21150942։ doi:10.1057/jphp.2010.41 
  102. ↑ Britton John, Bogdanovica Ilze (15 May 2014)։ «Electronic cigarettes – A report commissioned by Public Health England»։ Public Health England 
  103. ↑ Scherer Gerhard (2018)։ «Suitability of biomarkers of biological effects (BOBEs) for assessing the likelihood of reducing the tobacco related disease risk by new and innovative tobacco products: A literature review»։ Regulatory Toxicology and Pharmacology 94: 203–233։ ISSN 0273-2300։ PMID 29428304։ doi:10.1016/j.yrtph.2018.02.002 
  104. ↑ Oh Anne Y., Kacker Ashutosh (December 2014)։ «Do electronic cigarettes impart a lower potential disease burden than conventional tobacco cigarettes?: Review on e-cigarette vapor versus tobacco smoke»։ The Laryngoscope 124 (12): 2702–2706։ PMID 25302452։ doi:10.1002/lary.24750 
  105. ↑ 105,0 105,1 Wilder, 2016, էջ 82
  106. ↑ 106,0 106,1 106,2 Franck Caroline, Filion Kristian B., Kimmelman Jonathan, Grad Roland, Eisenberg Mark J. (2016)։ «Ethical considerations of e-cigarette use for tobacco harm reduction»։ Respiratory Research 17 (1): 53։ ISSN 1465-993X։ PMC 4869264։ PMID 27184265։ doi:10.1186/s12931-016-0370-3 
  107. ↑ Drummond MB, Upson D (February 2014)։ «Electronic cigarettes. Potential harms and benefits.»։ Annals of the American Thoracic Society 11 (2): 236–242։ PMC 5469426 ։ PMID 24575993։ doi:10.1513/annalsats.201311-391fr 
  108. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ FranksSando2018 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  109. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Hajek2014 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  110. ↑ «Principles to Guide AAPHP Tobacco Policy»։ American Association of Public Health Physicians։ June 2013 
  111. ↑ 111,0 111,1 111,2 Orellana-Barrios MA, Payne D, Medrano-Juarez RM, Yang S, Nugent K (2016)։ «Electronic Cigarettes for Smoking Cessation.»։ The American Journal of the Medical Sciences 52 (4): 420–426։ PMID 27776725։ doi:10.1016/j.amjms.2016.07.013 
  112. ↑ Hartmann-Boyce Jamie, McRobbie Hayden, Butler Ailsa R., Lindson Nicola, Bullen Chris, Begh Rachna, Theodoulou Annika, Notley Caitlin, Rigotti Nancy A., Turner Tari, Fanshawe Thomas R. (14 September 2021)։ «Electronic cigarettes for smoking cessation»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 9 (11): CD010216։ ISSN 1469-493X։ PMC 8438601 ։ PMID 34519354 ։ doi:10.1002/14651858.CD010216.pub6 
  113. ↑ Traboulsi Hussein, Cherian Mathew, Abou Rjeili Mira, Preteroti Matthew, Bourbeau Jean, Smith Benjamin M., Eidelman David H., Baglole Carolyn J. (15 May 2020)։ «Inhalation Toxicology of Vaping Products and Implications for Pulmonary Health»։ International Journal of Molecular Sciences 21 (10): 3495։ PMC 7278963 ։ PMID 32429092 ։ doi:10.3390/ijms21103495 
  114. ↑ Khoudigian S., Devji T., Lytvyn L., Campbell K., Hopkins R., O'Reilly D. (29 January 2016)։ «The efficacy and short-term effects of electronic cigarettes as a method for smoking cessation: a systematic review and a meta-analysis»։ International Journal of Public Health 61 (2): 257–267։ ISSN 1661-8556։ PMID 26825455։ doi:10.1007/s00038-016-0786-z 
  115. ↑ Mulhall Patrick, Criner Gerard (2016)։ «Non-pharmacological treatments for COPD»։ Respirology 21 (5): 791–809։ ISSN 1323-7799։ PMID 27099216։ doi:10.1111/resp.12782 
  116. ↑ Villanti Andrea C., Feirman Shari P., Niaura Raymond S., Pearson Jennifer L., Glasser Allison M., Collins Lauren K., Abrams David B. (2018)։ «How do we determine the impact of e-cigarettes on cigarette smoking cessation or reduction? Review and recommendations for answering the research question with scientific rigor»։ Addiction 113 (3): 391–404։ ISSN 0965-2140։ PMC 6947656 ։ PMID 28975720։ doi:10.1111/add.14020 
  117. ↑ McNeill, 2015, էջ 80
  118. ↑ 118,0 118,1 Siu AL (22 September 2015)։ «Behavioral and Pharmacotherapy Interventions for Tobacco Smoking Cessation in Adults, Including Pregnant Women: U.S. Preventive Services Task Force Recommendation Statement.»։ Annals of Internal Medicine 163 (8): 622–634։ PMID 26389730։ doi:10.7326/M15-2023 
  119. ↑ US Preventive Services Task Force, Krist A. H., Davidson K. W., Mangione C. M., Barry M. J., Cabana M., Caughey A. B., Donahue K., Doubeni C. A., Epling Jr J. W., Kubik M., Ogedegbe G., Pbert L., Silverstein M., Simon M. A., Tseng C. W., Wong J. B. (19 January 2021)։ «Interventions for Tobacco Smoking Cessation in Adults, Including Pregnant Persons: US Preventive Services Task Force Recommendation Statement»։ JAMA 325 (3): 265–279։ PMID 33464343 ։ doi:10.1001/jama.2020.25019 
  120. ↑ National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine (2018), էջ. 576, EVIDENCE REVIEW: RESULTS, Evaluation of the Evidence from Systematic Reviews.
  121. ↑ Sun Jiahong, Xi Bo, Ma Chuanwei, Zhao Min, Bovet Pascal (April 2022)։ «Prevalence of E-Cigarette Use and Its Associated Factors Among Youths Aged 12 to 16 Years in 68 Countries and Territories: Global Youth Tobacco Survey, 2012‒2019»։ American Journal of Public Health (անգլերեն) 112 (4): 650–661։ ISSN 0090-0036։ PMC 8961851 ։ PMID 35319939 ։ doi:10.2105/AJPH.2021.306686 
  122. ↑ Advani Ira, Gunge Deepti, Boddu Shreyes, Mehta Sagar, Park Kenneth, Perera Samantha, Pham Josephine, Nilaad Sedtavut, Olay Jarod, Ma Lauren, Masso-Silva Jorge, Sun Xiaoying, Jain Sonia, Malhotra Atul, Crotty Alexander Laura E. (15 February 2022)։ «Dual use of e-cigarettes with conventional tobacco is associated with increased sleep latency in cross-sectional Study»։ Scientific Reports (անգլերեն) 12 (1): 2536։ Bibcode:2022NatSR..12.2536A։ ISSN 2045-2322։ PMC 8847556 ։ PMID 35169234 ։ doi:10.1038/s41598-022-06445-8 
  123. ↑ El Dib Regina, Suzumura Erica A, Akl Elie A, Gomaa Huda, Agarwal Arnav, Chang Yaping, Prasad Manya, Ashoorion Vahid, Heels-Ansdell Diane, Maziak Wasim, Guyatt Gordon (2017)։ «Electronic nicotine delivery systems and/or electronic non-nicotine delivery systems for tobacco smoking cessation or reduction: a systematic review and meta-analysis»։ BMJ Open 7 (2): e012680։ ISSN 2044-6055։ PMC 5337697 ։ PMID 28235965։ doi:10.1136/bmjopen-2016-012680 
  124. ↑ Orr KK, Asal NJ (November 2014)։ «Efficacy of electronic cigarettes for smoking cessation.»։ The Annals of Pharmacotherapy 48 (11): 1502–1506։ PMID 25136064։ doi:10.1177/1060028014547076 
  125. ↑ 125,0 125,1 125,2 125,3 125,4 Grana R, Benowitz, N, Glantz, SA (13 May 2014)։ «E-cigarettes: a scientific review.»։ Circulation 129 (19): 1972–86։ PMC 4018182։ PMID 24821826։ doi:10.1161/circulationaha.114.007667 
  126. ↑ Malas Muhannad, van der Tempel Jan, Schwartz Robert, Minichiello Alexa, Lightfoot Clayton, Noormohamed Aliya, Andrews Jaklyn, Zawertailo Laurie, Ferrence Roberta (25 April 2016)։ «Electronic Cigarettes for Smoking Cessation: A Systematic Review»։ Nicotine & Tobacco Research 18 (10): 1926–1936։ ISSN 1462-2203։ PMID 27113014։ doi:10.1093/ntr/ntw119 
  127. ↑ Vanderkam Paul, Boussageon Rémy, Underner Michel, Langbourg Nicolas, Brabant Yann, Binder Philippe, Freche Bernard, Jaafari Nematollah (2016)։ «Efficacité et sécurité de la cigarette électronique pour la réduction du tabagisme : revue systématique et méta-analyse»։ La Presse Médicale 45 (11): 971–985։ ISSN 0755-4982։ PMID 27597300։ doi:10.1016/j.lpm.2016.05.026 
  128. ↑ Hartmann-Boyce J, Lindson N, Butler AR, McRobbie H, Bullen C, Begh R, Theodoulou A, Notley C, Rigotti NA, Turner T, Fanshawe TR, Hajek P (17 November 2022)։ «Electronic cigarettes for smoking cessation.»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 2022 (11): CD010216։ PMC 9668543 ։ PMID 36384212 ։ doi:10.1002/14651858.CD010216.pub7 
  129. ↑ Rinkoo ArvindVashishta, Kaur Jagdish (2017)։ «Getting real with the upcoming challenge of electronic nicotine delivery systems: The way forward for the South-East Asia region»։ Indian Journal of Public Health 61 (5): S7–S11։ ISSN 0019-557X։ PMID 28928312։ doi:10.4103/ijph.IJPH_240_17 
  130. ↑ R. C. van de Graaf, O. C. P. van Schayck (2017)։ «[Helping people to give up smoking; efficacy and safety of smoking cessation interventions]»։ Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 161: D1131։ PMID 28224877 
  131. ↑ 131,0 131,1 Orellana-Barrios Menfil A., Payne Drew, Mulkey Zachary, Nugent Kenneth (2015)։ «Electronic cigarettes-a narrative review for clinicians»։ The American Journal of Medicine 128 (7): 674–81։ ISSN 0002-9343։ PMID 25731134։ doi:10.1016/j.amjmed.2015.01.033 
  132. ↑ Hartmann-Boyce Jamie, Begh Rachna, Aveyard Paul (2018)։ «Electronic cigarettes for smoking cessation»։ BMJ 360: j5543։ ISSN 0959-8138։ PMID 29343486։ doi:10.1136/bmj.j5543 
  133. ↑ 133,0 133,1 133,2 Jerry JM, Collins GB, Streem D (2015)։ «E-cigarettes: Safe to recommend to patients?»։ Cleve Clin J Med 82 (8): 521–526։ PMID 26270431։ doi:10.3949/ccjm.82a.14054 
  134. ↑ 134,0 134,1 134,2 134,3 Hartmann-Boyce Jamie, McRobbie Hayden, Bullen Chris, Begh Rachna, Stead Lindsay F, Hajek Peter, Hartmann-Boyce Jamie (2016)։ «Electronic cigarettes for smoking cessation»։ Cochrane Database Syst Rev 9 (9)։ CD010216։ PMC 6457845 ։ PMID 27622384։ doi:10.1002/14651858.CD010216.pub3 
  135. ↑ Rahman Muhammad Aziz (30 March 2015)։ «E-Cigarettes and Smoking Cessation: Evidence from a Systematic Review and Meta-Analysis.»։ PLOS ONE 10 (3): e0122544։ Bibcode:2015PLoSO..1022544R։ PMC 4378973։ PMID 25822251։ doi:10.1371/journal.pone.0122544 
  136. ↑ Lindson-Hawley Nicola, Hartmann-Boyce Jamie, Fanshawe Thomas R, Begh Rachna, Farley Amanda, Lancaster Tim, Lindson-Hawley Nicola (2016)։ «Interventions to reduce harm from continued tobacco use»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 10 (12): CD005231։ PMC 6463938 ։ PMID 27734465։ doi:10.1002/14651858.CD005231.pub3 
  137. ↑ Claire Ravinder, Chamberlain Catherine, Davey Mary-Ann, Cooper Sue E., Berlin Ivan, Leonardi-Bee Jo, Coleman Tim (4 March 2020)։ «Pharmacological interventions for promoting smoking cessation during pregnancy»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 2020 (3): CD010078։ ISSN 1469-493X։ PMC 7059898 ։ PMID 32129504 ։ doi:10.1002/14651858.CD010078.pub3 
  138. ↑ Franks Andrea S, Sando Karen, McBane Sarah (2018)։ «Do Electronic Cigarettes Have a Role in Tobacco Cessation?»։ Pharmacotherapy: The Journal of Human Pharmacology and Drug Therapy 38 (5): 555–568։ ISSN 0277-0008։ PMID 29573440։ doi:10.1002/phar.2103 
  139. ↑ Chatterjee Kshitij, Alzghoul Bashar, Innabi Ayoub, Meena Nikhil (2018)։ «Is vaping a gateway to smoking: a review of the longitudinal studies»։ International Journal of Adolescent Medicine and Health 30 (3)։ ISSN 2191-0278։ PMID 27505084։ doi:10.1515/ijamh-2016-0033 
  140. ↑ Lucchiari Claudio, Masiero Marianna, Botturi Andrea, Pravettoni Gabriella (2016)։ «Helping patients to reduce tobacco consumption in oncology: a narrative review»։ SpringerPlus 5 (1): 1136։ ISSN 2193-1801։ PMC 4954805։ PMID 27504234։ doi:10.1186/s40064-016-2798-9 
  141. ↑ Gentry Sarah, Forouhi Nita, Notley Caitlin (2018)։ «Are Electronic Cigarettes an Effective Aid to Smoking Cessation or Reduction Among Vulnerable Groups? A Systematic Review of Quantitative and Qualitative Evidence»։ Nicotine & Tobacco Research 21 (5): 602–616։ ISSN 1462-2203։ PMC 6697178 ։ PMID 29608714։ doi:10.1093/ntr/nty054 
  142. ↑ Ebbert Jon O., Agunwamba Amenah A., Rutten Lila J. (2015)։ «Counseling Patients on the Use of Electronic Cigarettes»։ Mayo Clinic Proceedings 90 (1): 128–134։ ISSN 0025-6196։ PMID 25572196։ doi:10.1016/j.mayocp.2014.11.004 
  143. ↑ Harrell PT, Simmons VN, Correa JB, Padhya TA, Brandon TH (4 June 2014)։ «Electronic Nicotine Delivery Systems ("E-cigarettes"): Review of Safety and Smoking Cessation Efficacy.»։ Otolaryngology–Head and Neck Surgery 151 (3): 381–393։ PMC 4376316։ PMID 24898072։ doi:10.1177/0194599814536847 
  144. ↑ Patnode Carrie D., Henderson Jillian T., Thompson Jamie H., Senger Caitlyn A., Fortmann Stephen P., Whitlock Evelyn P. (September 2015)։ «Behavioral Counseling and Pharmacotherapy Interventions for Tobacco Cessation in Adults, Including Pregnant Women: A Review of Reviews for the U.S. Preventive Services Task Force»։ Annals of Internal Medicine 163 (8): 608։ ISSN 0003-4819։ PMID 26491759։ doi:10.7326/M15-0171 
  145. ↑ Farsalinos Konstantinos, LeHouezec Jacques (2015)։ «Regulation in the face of uncertainty: the evidence on electronic nicotine delivery systems (e-cigarettes)»։ Risk Management and Healthcare Policy 8: 157–167։ ISSN 1179-1594։ PMC 4598199։ PMID 26457058։ doi:10.2147/RMHP.S62116 
  146. ↑ WHO, 2014, էջ 10
  147. ↑ Drummond MB, Upson D (February 2014)։ «Electronic cigarettes. Potential harms and benefits.»։ Annals of the American Thoracic Society 11 (2): 236–242։ PMC 5469426 ։ PMID 24575993։ doi:10.1513/annalsats.201311-391fr 
  148. ↑ Knorst Marli Maria, Benedetto Igor Gorski, Hoffmeister Mariana Costa, Gazzana Marcelo Basso (2014)։ «The electronic cigarette: the new cigarette of the 21st century?»։ Jornal Brasileiro de Pneumologia 40 (5): 564–572։ ISSN 1806-3713։ PMC 4263338։ PMID 25410845։ doi:10.1590/S1806-37132014000500013 
  149. ↑ 149,0 149,1 Farsalinos K. E., Polosa R. (2014)։ «Safety evaluation and risk assessment of electronic cigarettes as tobacco cigarette substitutes: a systematic review»։ Therapeutic Advances in Drug Safety 5 (2): 67–86։ ISSN 2042-0986։ PMC 4110871։ PMID 25083263։ doi:10.1177/2042098614524430 
  150. ↑ Smith L, Brar K, Srinivasan K, Enja M, Lippmann S (June 2016)։ «E-cigarettes: How "safe" are they?»։ J Fam Pract 65 (6): 380–385։ PMID 27474819 
  151. ↑ Glover Marewa, Breier Bernhard H., Bauld Linda (2016)։ «Could Vaping be a New Weapon in the Battle of the Bulge?»։ Nicotine & Tobacco Research 19 (12): 1536–1540։ ISSN 1462-2203։ PMID 27798086։ doi:10.1093/ntr/ntw278 
  152. ↑ Bals Robert, Boyd Jeanette, Esposito Susanna, Foronjy Robert, Hiemstra Pieter, Jiménez-Ruiz Carlos A., Katsaounou Paraskevi, Lindberg Anne, Metz Carlos, Schober Wolfgang, Spira Avrum, Blasi Francesco (February 2019)։ «Electronic cigarettes: a task force report from the European Respiratory Society»։ European Respiratory Journal 53 (2): 1801151։ ISSN 0903-1936։ PMID 30464018 ։ doi:10.1183/13993003.01151-2018։ «The long-term effects of ECIG use are unknown, and there is therefore no evidence that ECIGs are safer than tobacco in the long term. Based on current knowledge, negative health effects cannot be ruled out.» 
  153. ↑ Brady Benjamin R., De La Rosa Jennifer S., Nair Uma S., Leischow Scott J. (2019)։ «Electronic Cigarette Policy Recommendations: A Scoping Review»։ American Journal of Health Behavior 43 (1): 88–104։ ISSN 1087-3244։ PMID 30522569 ։ doi:10.5993/AJHB.43.1.8 
  154. ↑ Detailed reference list is located at a separate image page.
  155. ↑ 155,0 155,1 155,2 155,3 155,4 155,5 155,6 Cooke Andrew, Fergeson Jennifer, Bulkhi Adeeb, Casale Thomas B. (2015)։ «The Electronic Cigarette: The Good, the Bad, and the Ugly»։ The Journal of Allergy and Clinical Immunology: In Practice 3 (4): 498–505։ ISSN 2213-2198։ PMID 26164573։ doi:10.1016/j.jaip.2015.05.022 
  156. ↑ Bertholon J.F., Becquemin M.H., Annesi-Maesano I., Dautzenberg B. (2013)։ «Electronic Cigarettes: A Short Review»։ Respiration 86 (5): 433–8։ ISSN 1423-0356։ PMID 24080743։ doi:10.1159/000353253 
  157. ↑ McNeill, 2015, էջ 77
  158. ↑ Rowell Temperance R, Tarran Robert (2015)։ «Will Chronic E-Cigarette Use Cause Lung Disease?»։ American Journal of Physiology. Lung Cellular and Molecular Physiology 309 (12): L1398–L1409։ ISSN 1040-0605։ PMC 4683316։ PMID 26408554։ doi:10.1152/ajplung.00272.2015 
  159. ↑ Virgili Fabrizio, Nenna Raffaella, Ben David Shira, Mancino Enrica, Di Mattia Greta, Matera Luigi, Petrarca Laura, Midulla Fabio (December 2022)։ «E-cigarettes and youth: an unresolved Public Health concern»։ Italian Journal of Pediatrics (անգլերեն) 48 (1): 97։ ISSN 1824-7288։ PMC 9194784 ։ PMID 35701844 ։ doi:10.1186/s13052-022-01286-7 
  160. ↑ Cetinkaya Pelin Duru, Pazarli Bostan Pinar, Salepci Banu, Gorekdilektasli Asli, Elbek Osman, Uyanusta Kucuk Filiz Cagla, Karadogan Dilek, Arpaz Seren, Dülger Seyhan, Atilla Uysal Mehmet, Uzaslan Esra, Özge Cengiz, Kılınç Oğuz, Dağlı Elif, Itil Oya (2022-07-18)։ «Turkish Thoracic Society's Statement Report on Electronic Cigarettes and Heated Tobacco Products»։ Turkish Thoracic Journal 23 (4): 296–301։ PMC 9361150 ։ PMID 35848438 ։ doi:10.5152/TurkThoracJ.2022.22018 
  161. ↑ Cheng T. (2014)։ «Chemical evaluation of electronic cigarettes»։ Tobacco Control 23 (Supplement 2): ii11–ii17։ ISSN 0964-4563։ PMC 3995255։ PMID 24732157։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2013-051482 
  162. ↑ Burstyn Igor (9 January 2014)։ «Peering through the mist: systematic review of what the chemistry of contaminants in electronic cigarettes tells us about health risks»։ BMC Public Health 14 (1): 18։ ISSN 1471-2458։ PMC 3937158։ PMID 24406205։ doi:10.1186/1471-2458-14-18 
  163. ↑ Kaisar Mohammad Abul, Prasad Shikha, Liles Tylor, Cucullo Luca (2016)։ «A Decade of e-Cigarettes: Limited Research & Unresolved Safety Concerns»։ Toxicology 365: 67–75։ ISSN 0300-483X։ PMC 4993660։ PMID 27477296։ doi:10.1016/j.tox.2016.07.020 
  164. ↑ D'Souza Manoranjan S. (2015)։ «Glutamatergic transmission in drug reward: implications for drug addiction»։ Frontiers in Neuroscience 9: 404։ ISSN 1662-453X։ PMC 4633516։ PMID 26594139։ doi:10.3389/fnins.2015.00404 
  165. ↑ MacDonald K, Pappa K (April 2016)։ «WHY NOT POT?: A Review of the Brain-based Risks of Cannabis»։ Innov Clin Neurosci 13 (3–4): 13–22։ PMC 4911936։ PMID 27354924 
  166. ↑ Kishioka Shiroh, Kiguchi Norikazu, Kobayashi Yuka, Saika Fumihiro (2014)։ «Nicotine Effects and the Endogenous Opioid System»։ Journal of Pharmacological Sciences 125 (2): 117–124։ ISSN 1347-8613։ PMID 24882143։ doi:10.1254/jphs.14R03CP 
  167. ↑ 167,0 167,1 Hiemstra Pieter S., Bals Robert (2016)։ «Basic science of electronic cigarettes: assessment in cell culture and in vivo models»։ Respiratory Research 17 (1): 127։ ISSN 1465-993X։ PMC 5055681 ։ PMID 27717371։ doi:10.1186/s12931-016-0447-z 
  168. ↑ Lee Peter N., Fariss Marc W. (2016)։ «A systematic review of possible serious adverse health effects of nicotine replacement therapy»։ Archives of Toxicology 91 (4): 1565–1594։ ISSN 0340-5761։ PMC 5364244 ։ PMID 27699443։ doi:10.1007/s00204-016-1856-y 
  169. ↑ D'Souza MS, Markou A (2011)։ «Neuronal mechanisms underlying development of nicotine dependence: implications for novel smoking-cessation treatments»։ Addict Sci Clin Pract 6 (1): 4–16։ PMC 3188825։ PMID 22003417 
  170. ↑ 170,0 170,1 170,2 Jackson K.J., Muldoon P.P., De Biasi M., Damaj M.I. (2015)։ «New mechanisms and perspectives in nicotine withdrawal»։ Neuropharmacology 96 (Pt B): 223–234։ ISSN 0028-3908։ PMC 4444410։ PMID 25433149։ doi:10.1016/j.neuropharm.2014.11.009 
  171. ↑ Hadjiconstantinou Maria, Neff Norton H. (2011)։ «Nicotine and endogenous opioids: Neurochemical and pharmacological evidence»։ Neuropharmacology 60 (7–8): 1209–1220։ ISSN 0028-3908։ PMID 21108953։ doi:10.1016/j.neuropharm.2010.11.010 
  172. ↑ 172,0 172,1 Korpi E. R., den Hollander B., Farooq U., Vashchinkina E., Rajkumar R., Nutt D. J., Hyytia P., Dawe G. S. (2015)։ «Mechanisms of Action and Persistent Neuroplasticity by Drugs of Abuse»։ Pharmacological Reviews 67 (4): 872–1004։ ISSN 1521-0081։ PMID 26403687։ doi:10.1124/pr.115.010967 
  173. ↑ Di Matteo Vincenzo, Pierucci Massimo, Di Giovanni Giuseppe, Benigno Arcangelo, Esposito Ennio (2007)։ «The Neurobiological Bases for the Pharmacotherapy of Nicotine Addiction»։ Current Pharmaceutical Design 13 (12): 1269–1284։ ISSN 1381-6128։ PMID 17504235։ doi:10.2174/138161207780618920 
  174. ↑ 174,0 174,1 174,2 174,3 174,4 174,5 «Know The Risks: E-Cigarettes & Young People – Addiction»։ Surgeon General of the United States։ 2016  This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  175. ↑ Richard Beebe, Jeff Myers (19 July 2012)։ Professional Paramedic, Volume I: Foundations of Paramedic Care։ Cengage Learning։ էջեր 640–։ ISBN 978-1-133-71465-1 
  176. ↑ 176,0 176,1 176,2 176,3 Drug Therapeutics Bulletin (26 November 2014)։ «Republished: Nicotine and health»։ BMJ 349։ 2014.7.0264rep։ ISSN 1756-1833։ PMID 25428425։ doi:10.1136/bmj.2014.7.0264rep 
  177. ↑ Atta-ur-Rahman, Allen B. Reitz (1 January 2005)։ Frontiers in Medicinal Chemistry։ Bentham Science Publishers։ էջեր 279–։ ISBN 978-1-60805-205-9 
  178. ↑ Bruijnzeel Adrie W. (2012)։ «Tobacco addiction and the dysregulation of brain stress systems»։ Neuroscience & Biobehavioral Reviews 36 (5): 1418–1441։ ISSN 0149-7634։ PMC 3340450։ PMID 22405889։ doi:10.1016/j.neubiorev.2012.02.015 
  179. ↑ Alasmari Fawaz, Al-Rejaie Salim S., AlSharari Shakir D., Sari Youssef (2016)։ «Targeting glutamate homeostasis for potential treatment of nicotine dependence»։ Brain Research Bulletin 121: 1–8։ ISSN 0361-9230։ PMC 4783195։ PMID 26589642։ doi:10.1016/j.brainresbull.2015.11.010 
  180. ↑ Uchida Sae, Hotta Harumi (2009)։ «Cerebral Cortical Vasodilatation Mediated by Nicotinic Cholinergic Receptors: Effects of Old Age and of Chronic Nicotine Exposure»։ Biological & Pharmaceutical Bulletin 32 (3): 341–344։ ISSN 0918-6158։ PMID 19252275։ doi:10.1248/bpb.32.341 
  181. ↑ Laura J. Martin, David Zieve, Isla Ogilvie (7 June 2016)։ «Nicotine and Tobacco»։ Medline Plus 
  182. ↑ 182,0 182,1 «Nicotine»։ National Institute on Drug Abuse։ June 2007։ Արխիվացված է օրիգինալից 11 June 2019-ին։ Վերցված է 2 June 2019   This article incorporates text from this source, which is in the public domain.
  183. ↑ Shahab Lion, Brose Leonie S., West Robert (2013)։ «Novel Delivery Systems for Nicotine Replacement Therapy as an Aid to Smoking Cessation and for Harm Reduction: Rationale, and Evidence for Advantages over Existing Systems»։ CNS Drugs 27 (12): 1007–1019։ ISSN 1172-7047։ PMID 24114587։ doi:10.1007/s40263-013-0116-4 
  184. ↑ Schroeder M. J., Hoffman A. C. (2014)։ «Electronic cigarettes and nicotine clinical pharmacology»։ Tobacco Control 23 (Supplement 2): ii30–ii35։ ISSN 0964-4563։ PMC 3995273։ PMID 24732160։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2013-051469 
  185. ↑ Bold Krysten W., Sussman Steve, O'Malley Stephanie S., Grana Rachel, Foulds Jonathan, Fishbein Howard, Krishnan-Sarin Suchitra (2018)։ «Measuring E-cigarette dependence: Initial guidance»։ Addictive Behaviors 79: 213–218։ ISSN 0306-4603։ PMC 5807200 ։ PMID 29174664։ doi:10.1016/j.addbeh.2017.11.015 
  186. ↑ Breland Alison B., Spindle Tory, Weaver Michael, Eissenberg Thomas (2014)։ «Science and Electronic Cigarettes»։ Journal of Addiction Medicine 8 (4): 223–233։ ISSN 1932-0620։ PMC 4122311։ PMID 25089952։ doi:10.1097/ADM.0000000000000049 
  187. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ BI2016 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  188. ↑ «Sottera v US Food and Drug Administration»։ Public Health Law Center։ Արխիվացված է օրիգինալից 23 February 2020-ին։ Վերցված է 23 February 2020 
  189. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ FDA-August-2017 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  190. ↑ Gualano Maria Rosaria, Passi Stefano, Bert Fabrizio, La Torre Giuseppe, Scaioli Giacomo, Siliquini Roberta (September 2015)։ «Electronic cigarettes: assessing the efficacy and the adverse effects through a systematic review of published studies»։ Journal of Public Health 37 (3): 488–497։ ISSN 1741-3842։ PMID 25108741։ doi:10.1093/pubmed/fdu055 
  191. ↑ «Heart and Stroke Foundation: E-cigarettes in Canada»։ Heart and Stroke Foundation։ September 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 October 2014-ին 
  192. ↑ 192,0 192,1 «WHO Right to Call for E-Cigarette Regulation»։ World Lung Federation։ 26 August 2014 
  193. ↑ Bullen Chris, Knight-West Oliver (August 2016)։ «E-cigarettes for the management of nicotine addiction»։ Substance Abuse and Rehabilitation 7: 111–118։ ISSN 1179-8467։ PMC 4993405։ PMID 27574480։ doi:10.2147/SAR.S94264 
  194. ↑ «FCA Policy briefing Electronic Nicotine Delivery Systems»։ Framework Convention Alliance on Tobacco Control։ 13–18 October 2014։ Արխիվացված է օրիգինալից 6 March 2016-ին։ Վերցված է 2 March 2016 
  195. ↑ World Health Organization (2019). «Offer help to quit tobacco use». WHO report on the global tobacco epidemic, 2019 (Report). World Health Organization. ISBN 9789241516204. 
  196. ↑ WHO Study Group on Tobacco Product Regulation (2015). Report on the Scientific Basis of Tobacco Product Regulation: Fifth Report of a WHO Study Group (Report). WHO Technical Report Series. 989. Geneva: World Health Organization. ISBN 9789240693807. https://apps.who.int/iris/rest/bitstreams/715269/retrieve։ Վերցված է 14 November 2022. 
  197. ↑ Farber Harold J., Conrado Pacheco Gallego Manuel, Galiatsatos Panagis, Folan Patricia, Lamphere Thomas, Pakhale Smita (1 April 2021)։ «Harms of Electronic Cigarettes: What the Healthcare Provider Needs to Know»։ Annals of the American Thoracic Society 18 (4): 567–572։ ISSN 2329-6933։ PMID 33284731 ։ doi:10.1513/AnnalsATS.202009-1113CME 
  198. ↑ Royal College of Physicians։ «Nicotine Without Smoke -- Tobacco Harm Reduction»։ էջ 125։ Վերցված է 30 September 2020։ «Use of nicotine alone, in the doses used by smokers, represents little if any hazard to the user.» 
  199. ↑ «E-cigarettes: an emerging public health consensus»։ UK: Public Health England։ 15 September 2015 
  200. ↑ 200,0 200,1 Dutra Lauren M, Grana Rachel, Glantz Stanton A (2016)։ «Philip Morris research on precursors to the modern e-cigarette since 1990»։ Tobacco Control 26 (e2): tobaccocontrol–2016–053406։ ISSN 0964-4563։ PMC 5432409 ։ PMID 27852893։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2016-053406 
  201. ↑ Prashant Sharma (6 November 2015)։ «A Modern Device with an Illustrious History»։ TechPluto 
  202. ↑ 202,0 202,1 202,2 «A Historical Timeline of Electronic Cigarettes»։ The Consumer Advocates for Smoke-free Alternatives Association։ 2016 
  203. ↑ Noah Charney (7 December 2014)։ «America's vaping revolution: How suspicious should we really be of the e-cigarette craze?»։ Salon 
  204. ↑ «US Patent 3200819. Smokeless non-tobacco cigarette»։ 17 August 1965 
  205. ↑ 205,0 205,1 P.H. (17 March 2014)։ «A case of the vapers»։ Economist Group 
  206. ↑ Julie Beck (13 June 2014)։ «Schrödinger's Cigarette: Is Electronic Safer?»։ The Atlantic 
  207. ↑ Millstein Seth (25 April 2009)։ «The Push to Ban E-Cigarettes: Where's the Proof?»։ TimeLine։ Արխիվացված է օրիգինալից 2 July 2015-ին 
  208. ↑ «Electronic Cigarette Sales on the Rise»։ WalesOnline։ 24 August 2011 
  209. ↑ 209,0 209,1 209,2 209,3 209,4 209,5 209,6 Barbara Demick (25 April 2009)։ «A high-tech approach to getting a nicotine fix»։ Los Angeles Times 
  210. ↑ 210,0 210,1 210,2 210,3 Sridi Nicolas (10 July 2013)։ «I was sure that the electronic cigarette would be welcomed with open arms»։ Sciences et Avenir 
  211. ↑ Spencer Ben, Calver Tom (30 October 2021)։ «Vape nation: how did Britain end up so hooked on e‑cigarettes?»։ The Times 
  212. ↑ «E-cigarettes attracting attention — and scrutiny»։ NBCNews.com։ Associated Press։ 27 February 2009 
  213. ↑ Tom Hancock (4 October 2013)։ «Chinese e-cigarette inventor fights for royalties»։ The Japan Times։ Արխիվացված է օրիգինալից 1 August 2022-ին։ Վերցված է 22 August 2023 
  214. ↑ «Electronic Atomization Cigarette»։ Worldwide.espacenet.com։ 22 November 2007 
  215. ↑ 215,0 215,1 Staff (21 August 2013)։ «Dragonite Sells E-Vapor Business To ITG»։ Convenient Store Decisions 
  216. ↑ Tom Hancock (1 October 2013)։ «China's e-cigarette inventor fights for financial rewards»։ Fox News Channel 
  217. ↑ 217,0 217,1 Mangan Dan (15 July 2014)։ «Feeling blu? E-cig company spun off in major tobacco deal»։ CNBC 
  218. ↑ 218,0 218,1 Crook Jordan (20 December 2018)։ «Juul Labs gets $12.8 billion investment from Marlboro Maker Altria Group»։ TechCrunch 
  219. ↑ Younkman Jon (12 November 2019)։ «Altria Has a Juul in the Rough»։ The Motley Fool 
  220. ↑ 220,0 220,1 220,2 «Japan Tobacco's Global Ambitions Lead to Logic Acquisition»։ Convenience Store News։ 30 April 2015 
  221. ↑ Akam Simon (27 May 2015)։ «Big Tobacco fights back: how the cigarette kings bought the vaping industry»։ Newsweek 
  222. ↑ «Kodak moment»։ The Economist։ 28 September 2013 
  223. ↑ 223,0 223,1 Mike Esterl (3 February 2014)։ «Altria Expands in E-Cigarettes With Green Smoke»։ The Wall Street Journal 
  224. ↑ Brian Montopoli (11 June 2013)։ «Tobacco companies bet on electronic cigarettes»։ CBS News 
  225. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ Nasaw2012 անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  226. ↑ 226,0 226,1 Sanchez Manning (29 July 2013)։ «British American Tobacco enters electronic cigarette market in Britain with the 'Vype'»։ The Independent 
  227. ↑ Gustafsson Katarina (2 September 2013)։ «Imperial Tobacco Agrees to Acquire Dragonite's E-Cigarette Unit»։ Bloomberg News 
  228. ↑ «Lorillard to Rebrand SKYCIG as blu eCigs»։ Convenience Store News։ 27 March 2014 
  229. ↑ «RPT-Fitch: Altria Green Smoke Buy Highlights Industry e-Cig Interest»։ Reuters (անգլերեն)։ 5 February 2014։ Վերցված է 13 November 2022 
  230. ↑ Egan Matt (9 January 2016)։ «Altria Bolsters E-Cigarette Business With $110M Buy of Green Smoke»։ FOXBusiness։ Վերցված է 13 November 2022 
  231. ↑ Gideon Spanier (26 June 2014)։ «Philip Morris buys e-cigarette maker Nicocigs as it warns of falling profits»։ The Independent 
  232. ↑ 232,0 232,1 Giroud Christian, de Cesare Mariangela, Berthet Aurélie, Varlet Vincent, Concha-Lozano Nicolas, Favrat Bernard (2015)։ «E-Cigarettes: A Review of New Trends in Cannabis Use»։ International Journal of Environmental Research and Public Health 12 (8): 9988–10008։ ISSN 1660-4601։ PMC 4555324։ PMID 26308021։ doi:10.3390/ijerph120809988 
  233. ↑ «BAT unit to market nicotine inhaler»։ Tobacco Journal International։ 7 June 2011 
  234. ↑ Mark Odell (12 September 2014)։ «British American Tobacco nicotine inhaler wins regulatory approval»։ Financial Times 
  235. ↑ Michael Felberbaum (26 May 2011)։ «Philip Morris Int'l buys rights to nicotine system»։ The Boston Globe։ Associated Press 
  236. ↑ «New smoking cessation therapy proves promising»։ Esciencenews։ 27 February 2010 
  237. ↑ 237,0 237,1 National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine (2018), էջ. 96, Nicotine Salts.
  238. ↑ Taiga Uranaka, Ritsuko Shimizu (29 March 2016)։ «Big Tobacco Is Starting To Cash In On Vaping»։ HuffPost։ Reuters 
  239. ↑ Li Gerard, Saad Sonia, Oliver Brian, Chen Hui (2018)։ «Heat or Burn? Impacts of Intrauterine Tobacco Smoke and E-Cigarette Vapor Exposure on the Offspring's Health Outcome»։ Toxics 6 (3): 43։ ISSN 2305-6304։ PMC 6160993 ։ PMID 30071638 ։ doi:10.3390/toxics6030043 
  240. ↑ Tabuchi Takahiro, Kiyohara Kosuke, Hoshino Takahiro, Bekki Kanae, Inaba Yohei, Kunugita Naoki (2016)։ «Awareness and use of electronic cigarettes and heat-not-burn tobacco products in Japan»։ Addiction 111 (4): 706–713։ ISSN 0965-2140։ PMID 26566956։ doi:10.1111/add.13231 
  241. ↑ 241,0 241,1 «New Vaporizing Technology, qmos, set to Revolutionize Vaping and E-Cigarette Industries»։ Yahoo! Finance։ PR Newswire։ 2 December 2016 
  242. ↑ Brad Stone (21 November 2013)։ «Ploom's E-Cigarettes and Vaporizers Use Real Tobacco»։ Bloomberg Businessweek 
  243. ↑ Melissa Vonder Haar (11 March 2015)։ «PAX Labs CEO Teases 'Fundamentally Different' E-Cigarette»։ CSP Magazine։ Արխիվացված է օրիգինալից 19 April 2016-ին 
  244. ↑ Will Yakowicz (10 June 2015)։ «This Silicon Valley Company Just Raised $47 Million to Smoke Cigarette Makers»։ Inc. 
  245. ↑ Crook Jordan (8 February 2018)։ «PAX Labs brings on Bharat Vasan as new CEO»։ TechCrunch 
  246. ↑ 246,0 246,1 Tuinstra Taco (16 December 2014)։ «Certified organic e-liquids being launched by VTM»։ Tobacco Reporter 
  247. ↑ Tuinstra Taco (26 January 2016)։ «JT announces launch of next-generation Ploom»։ Tobacco Reporter 
  248. ↑ Rossel Stefanie (1 July 2016)։ «Blending nature and technology»։ Tobacco Reporter 
  249. ↑ Chambers Sam (3 February 2017)։ «Japan Tobacco Sees No Quick Fix for Heat-Not-Burn Shortage»։ Bloomberg News 
  250. ↑ «BAT finds strong Japan demand for its Glo smokeless tobacco device»։ The Japan Times։ Reuters։ 22 March 2017 
  251. ↑ «British American Says 2017 Trading in Line With Expectations»։ The New York Times։ Reuters։ 26 April 2017 
  252. ↑ Uranaka Taiga, Sarkar Himani (30 May 2017)։ «British American Tobacco will expand sales of its "glo" tobacco-heating device to Tokyo and Osaka from July»։ Reuters 
  253. ↑ ANI (6 March 2016)։ «Now, 'safer' e-cigarette with tobacco flavour, less harmful smoke»։ Penske Media Corporation։ India WebPortal Private Limited 
  254. ↑ Caputi TL (24 August 2016)։ «Heat-not-burn tobacco products are about to reach their boiling point.»։ Tobacco Control 26 (5): 609–610։ PMID 27558827։ doi:10.1136/tobaccocontrol-2016-053264 
  255. ↑ Candice Nguyen (1 February 2014)։ «'E-Hookah' Debuts in San Diego Amid Critics»։ NBCUniversal 
  256. ↑ Susie Ochs (20 February 2014)։ «Blow Hookah: No fire, no charcoal, just vapor and lasers»։ PC World։ TechHive։ Արխիվացված է օրիգինալից 18 March 2017-ին։ Վերցված է 2 June 2019 
  257. ↑ Debra Thimmesch (7 October 2014)։ «Canadian Doctor Promotes a 3D Printed Adapter for Converting Hookahs to E-Hookahs»։ 3DPrint.com։ 3DR Holdings 
  258. ↑ «3DPI.TV – 3D Printed e-Hookah Adapter Could Help Smokers»։ 3DPI.TV։ 3D Printing Industry։ 20 May 2014 
  259. ↑ Gaspard Glanz (17 December 2014)։ «France's First Cannabis E-Cigarette Is Completely Legal»։ Vice 

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Alteria no longer sells e-cigarettes.[218]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNF: 16710996r · GND: 7861338-3 · LCCN: sh2014000074, sh2016002039 · Microsoft: 2776970978 · NKC: ph916433
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Էլեկտրոնային_ծխախոտ&oldid=8847390» էջից