Զուտ բանականության քննադատություն

Զուտ բանականության քննադատություն գերմ.՝ Kritik der reinen Vernunft
Հեղինակ	Իմանուիլ Կանտ
Տեսակ	Փիլիսոփայություն
Ժանր	էսսե
Թեմա	Կանտյան ուսմունք, մետաֆիզիկա, իմացաբանություն և Տրանսցենդենտալ փիլիսոփայություն
Մասն է	Ցանկ արգելված գրքերի
Բնօրինակ լեզու	գերմաներեն
Հաջորդ	Critique of Practical Reason? և Պրոլեգոմեններ ապագա ամեն մետաֆիզիկայի
Երկիր	Պրուսիայի թագավորություն
Հրատարակման տարեթիվ	1781
Kritik der reinen Vernunft Վիքիպահեստում

Զուտ բանականության քննադատությունը (գեր` Kritik der reinen Vernunft, 1781 թվական, երկրորդ հրատարակություն 1787 թվական) գերմանացի փիլիսոփա Իմմանուիլ Կանտի գիրքն է, որում հեղինակը փորձում է որոշել մետաֆիզիկայի սահմանները։Այն նաև անվանվում է Կանտի «Առաջին քննադատություն», որին հաջորդել են նրա «Պրակտիկ Բանականության քննադատություն» (1788) և «Դատողունակության քննադատություն» (1790):Առաջին հրատարակության նախաբանում Կանտը բացատրում է, որ «Զուտ բանականության քննադատությամբ» նա նկատի ունի «բանականության ընդհանրական քննադատությունը՝ այն գիտելիքի նկատմամբ, որին այն կարող է ձգտել անկախ փորձից ընդհանրապես», և որ նրա նպատակը մետաֆիզիկայի «հնարավորության կամ անհնարինության» հարցը որոշելն է։

Կանտը հիմնվում է այնպիսի էմպիրիկ փիլիսոփաների աշխատանքի վրա, ինչպիսիք են Ջոն Լոքը և Դեյվիդ Հյումը, ինչպես նաև ռացիոնալիստ փիլիսոփաների, ինչպիսիք են Ռենե Դեկարտը, Գոթֆրիդ Լայբնիցը և Քրիստիան Վոլֆը։Նա նոր գաղափարներ է զարգացնում տարածության և ժամանակի բնույան վերաբերյալ և փորձում է լուծումներ առաջարկել Դևիդ Հյումի՝ պատճառահետևանքային կապի վերաբերյալ գիտելիքի հանդեպ սկեպտիցիզմին, ինչպես նաև Ռենե Դեկարտի՝ արտաքին աշխարհի վերաբերյալ գիտելիքի հանդեպ սկեպտիցիզմին։Այս միտքը հիմնավորվում է առարկաների տրանսցենդենտալ իդեալիզմով՝ որպես երևույթներ և դրանց ընկալման ձևով։Կանտը նախ ասում է, որ օբյեկտները որպես երևույթ միայն պատկերացումներ են, ոչ թե ինքնին իրեր, և հետո երևույթի ձևերը մեր զգայական ընկալման ձևերն են, այլ ոչ թե ինքնին իրերի բնորոշումները։Այսպիսով դա հնարավոր է դարձնում ապրիորի գիտելիքը, քանի որ օբեկտները որպես երևույթ «պետք է համապատասխանեն մեր պատկերացումներին… ինչը նշանակում է հաստատել ինչ-որ բան օբեկտների մասին մինչ դրանք մեզ կտրվեն»։ Կանտը գիտելիքը, որը անկախ է փորձից, կոչում է «ապրիորի» գիտելիք, իսկ փորձով ձեռք բերած գիտելիքը՝«ապոստերիորի»։Կանտի կարծիքով, դատողությունը ապրիորի է, եթե այն անհրաժեշտ է և ունիվերսալ։Դատողությունը անհրաժեշտ է, եթե այն ցանկացած դեպքում ճիշտ է և հետևաբար հնարավոր չէ մերժել։ Մերժումը հակասություն է։Դատողությունը ունիվերսալ է, եթե այն ճշմարիտ է բոլոր դեպքերում, և թույլ չի տալիս որևէ բացառություն։ Կանտը պնդում է, որ ապոստերիորի՝ զգայարանների միջոցով ձեռք բերված գիտելիքը երբեք չունի բացարձակ անհրաժեշտություն և ունիվերսալություն, քանի որ հնարավոր է հանդիպել բացառության։

Կանտը հետագայում մանրամասնորեն տարբերում է «վերլուծական» և «սինթետիկ» դատողությունները։ Դատողությունը անալիտիկ է, եթե նախադասության պրեդիկատ-գաղափարի բովանդակությունը արդեն պարունակվում է նախադասության սուբյեկտ-գաղափարում։ Կանտը համարում է, որ «Բոլոր մարմինները ունեն տարածություն» դատողությունը անալիտիկ է, քանի որ դատողության պրեդիկատ-գաղափարը («տարածություն») արդեն պարունակում է նախադասության սուբյեկտ-գաղափարը («մարմին»)։ Այսինքն, եթե մենք գիտենք, թե ինչ է «մարմինը», ապա ակամայից հասկանում ենք, որ այն տարածական է։Հետևաբար, վերլուծական դատողությունների առանձնահատկությունն այն էր, որ դրանց ճշմարիտ լինելը կարելի է ճանաչել պարզապես դրանցում պարունակվող հասկացությունների վերլուծության միջոցով. դրանք ճշմարիտ են ըստ սահմանման։Մյուս կողմից սինթետիկ դատողություններում պրեդիկատ‑գաղափարը նախապես չի պարունակում սուբյեկտ‑գաղափարը։ Դա նշանակում է, որ պրեդիկատը ավելացնում է նոր տեղեկություն առարկայի մասին, որը հնարավոր չէ ստանալ միայն սուբյեկտի հասկացությունից։Օրինակ՝ Կանտը «Բոլոր մարմինները ծանր են» համարում է սինթետիկ, քանի որ «մարմին» հասկացությունն արդեն իսկ չի պարունակում «ծանրություն» հասկացությունը։ Հետևաբար, սինթետիկ դատողությունները ինչ-որ բան են ավելացնում հասկացությանը, մինչդեռ վերլուծական դատողությունները բացատրում են միայն այն, ինչ ակամայիս արդեն պարունակվում է հասկացության մեջ։

Կանտից առաջ փիլիսոփաները կարծում էին, որ բոլոր ապրիորի գիտելիքները պետք է լինեն վերլուծական։Կանտը, սակայն, պնդում է, որ մաթեմատիկայի, բնական գիտության սկզբունքների և մետաֆիզիկայի մեր գիտելիքները և՛ ապրիորի են, և՛ սինթետիկ։Այս գիտելիքի յուրահատուկ բնույթը բացատրության է պահանջում։Հետևաբար, «Քննադատության» կենտրոնական խնդիրն այն հարցի պատասխանն է, թե «ինչպե՞ս են հնարավոր սինթետիկ ապրիորի դատողությունները» Կանտը պնդում է, որ մետաֆիզիկայի և մարդկային բանականության համար «կյանքի և մահվան հարց» է այս տեսակի գիտելիքի հիմքերի բացատրությունը։

Չնայած առաջին հրատարակության ժամանակ այն քիչ ուշադրության արժանացավ, հետագայում «Քննադատությունը» արժանացավ թե՛ էմպիրիկ, թե՛ ռացիոնալիստ քննադատների քննադատությանը և դարձավ վիճաբանության աղբյուր։Այն երկարատև ազդեցություն է ունեցել արևմտյան փիլիսոփայության վրա և նպաստել է գերմանական իդեալիզմի զարգացմանը։Գիրքը համարվում է վաղ մոդերն փիլիսոփայության մի քանի դարերի կուլնինացիա և ուշ մոդերն փիլիսոփայության բացումը։

Աղբյուրներ

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Զուտ բանականության քննադատություն հոդվածին

• Մաքուր բանականության քննադատություն (թարգմանություն անգ. Norman Kemp Smith)(անգլ.)
• Kritik der reinen Vernunft [1] Բնօրինակ գերմաներեն տարբերակը Դույսբուրգ-Էսսեն համալսարանում(գերմ.)
• [2] Philosophy of Immanuel Kant in the Catholic Encyclopedia(անգլ.)
• Modified texts for easier reading(անգլ.)
• Սթիվեն Պալմքվիստի 1993 թվականի գրքից(անգլ.)
• անգ. Ջ.Ջ. Մեթիի Կանտի մասին դասախոսության նշումները, որոնք մանրամասնորեն բացատրում են «Քննադատության» որոշ մասեր։(անգլ.)
• Beiser, Frederick C. (1987). The Fate of Reason: German Philosophy from Kant to Fichte. Harvard University Press. ISBN 0-226-50277-5.
• Caygill, Howard (1995). A Kant Dictionary. Wiley-Blackwell. ISBN 0-631-17535-0.(անգլ.)
• Copleston, Frederick (1994). A History of Philosophy Volume VI: Modern Philosophy from the French Enlightenment to Kant. Doubleday. ISBN 0-385-47043-6.
• Kant, Immanuel (1999). Մաքուր բանականության քննադատություն (Իմանուիլ Կանտի ստեղծագործությունների Քեմբրիջի հրատարակություն). անգ. Թարգմանել և խմբագրել են Փոլ Գայերը և Ալեն Վ. Վուդը. Cambridge University Press. ISBN 978-0-5216-5729-7.(անգլ.)
• Watkins, Eric (2005). Kant and the Metaphysics of Causality. Cambridge University Press. ISBN 0-521-54361-4.(անգլ.)