Զաքարի խաչքար (Հռիփսիմե, Վաղարշապատ)
 | |
|---|---|
 Զաքարի խաչքար | |
| Երկիր | Հայաստան |
| Տարածաշրջան | Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ քաղաքի արևելյան մասում, Մեսրոպ Մաշտոց - Գրիգոր Նարեկացի փողոցների խաչմերուկ մոտ գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցում։ |
| Սկզբնական տեղադրություն | Նախկինում գտնվել է Սուրմալուի գավառի Խալֆալու գյուղում։ |
| Ներկա տեղադրություն | Կանգնեցված է Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցու արևելյան կողմում՝ արձանագիր պատվանդանին։ |
| Ներկա վիճակ | կանգուն |
| Ժառանգության կարգավիճակ | Պատմաճարտարապետական հուշարձան |
| Նվիրված | Հովհաննեսի որդի Զաքարին։ |
| Խաչագործ | Անհայտ է։ |
| Պատվիրող | Անհայտ է։ |
| Ճարտարապետական ոճ | Հայկական ճարտարապետություն |
| Ստեղծման տարեթիվ | Խաչքարը՝ 16-17-րդ դարեր, պատվանդանը 1282 թվական |
| Զարդաքանդակի նկարագրություն | Խաչքարը քանդակներ չունի։ |
| Նյութ | բազալտ |
| Արձանագրություն | Խաչքարը ունի արձանագրություններ։ |
| Վայր | Գերեզմանոց |
 | |
 | |
 Khatchkars of St. Hripsime church Վիքիպահեստում | |
Զաքարի խաչքար, գտնվում է Հայաստանի Արմավիրի մարզի Վաղարշապատ քաղաքի արևելյան մասում, Մեսրոպ Մաշտոց - Գրիգոր Նարեկացի փողոցների խաչմերուկ մոտ գտնվող Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցում, որն ընդգրկված է ՅՈւՆԵՍԿՕ-ի Համաշխարհային ժառանգության ցանկում։ Հաշվառված է Հայաստանի պատմության և մշակույթի անշարժ հուշարձանների պետական ցանկում (4.2/17.9.3)[1]։
Տեղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գտնվում է Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցու արևելյան կողմում, միանավ եկեղեցու արևմտյան կողմում, արձանագիր, տեղադրված՝ արձանագիր պատվանդանին[2]։ Նախկինում գտնվել է Սուրմալուի գավառի Խալֆալու գյուղում[3]։
Խաչքարի նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչքարը իր քանդակային և հնագրական արձանագրություններով թվագրվում է է 16-17-րդ դարեր[2][3]։
Խաչքարի վիմական արձանագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Խաչքարի քիվին 2 տող վիմական արձանագրություն[2][3].
- [ՍԲ] ԽԱՉՍ ԲԱՐԷԽԱՒՍ ԶԱԳԱՐԻՆ :ՈՐԴՈ
- ՈՎԱՆԻՆԷՍԻՆ ՈՎ ՈՐ ԿԱՐԴԱՅ ՈՂ[ՈՐՄԻ]
Համաձայն արձանագրության՝ խաչքարը նվիրված է Հովհաննեսի որդուն՝ Զաքարին։
Պատվանդանի նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատվանդանն ունի 0.98 X 0.70 չափերը, որի արևմտյան երեսին փորագրված գիրն առնված է ուղղանկյուն, իսկ վերին հատվածը՝ եռակամար կիսաշրջանակում, որն առանձնանում է իր տեսակի մեջ։ Հետաքրքիր է նաև արձանագրության թվականի քանդակային լուծման եղանակը, որը փորագրված է կենտրոնական կամարագծի աջ և ձախ անկյուններում՝ պարկանման քանդակների մեջ, որոնք ևս եզակի են որպես այդպիսիք։
Պատվանդանի պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սուրմալուի գավառի Խալֆալու գյուղի[4] Վանքատեղ կոչված վայրում 1874 թվականի գտնվել է պատվանդանը.
Համաձայն Ղևոնդ Ալիշանի տեղեկության՝ 1874 թվականին.
|
«…գեղջն Գալֆալու յայտնեցան յայլևայլ ժամանակս մնացուածք վաղեմի շինութեանց և անօթոց, ընդ որս և տապանագիրս այս...» - Ղ. Ալիշան, Այրարատ. Բնաշխարհ Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1890, էջ 125
|
|
Ըստ Բասմաջյանի վկայության՝ Վանքատեղը, որտեղից գտնվել է պատվանդանը.
|
|
«...հին մենաստան մը եղած է, ինչպէս ցոյց կուտան անունն եւ հոն գտնուած փոքրիկ եկեղեցւոյ մը աւերակն, որ այժմ Ս. Յովհաննէս կը կոչուի եւ ուխտատեղի դարձած է մօտակայ բնակչաց։ - Կ. Բասմաջեան, Մեր հնութիւնները, «Բանասէր. հանդէս հնախօսական, պատմական, լեզուաբանական եւ քննական», Փարիզ, 1901, Ν 1-4, էջ 133
|
|
Պատվանդանի վիմական արձանագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Պատվանդանին առկա է 8 տող վիմական արձանագրություն[2][3].
- ԹՎ[ԻՆ] ՉԼԱ. (1282)
- ՇՆՈՐՀԻՒՆ Ա̅Յ ԵՍ ՎԱՀՐԱՄ ԿՍԿԾ
- ԱԼԻ, ՈՐ ԵՒ ԶԽԱՉՍ ԿԱՆԿՆԵՑԻ ԱՌ ՔՍ ԲԱՐԷ
- ԽԱՒՍ Ի ՇՆՈՀՈՐԿԱՆ ԵՒ ԹԱՄԱՄԻ ՏՂԱՅ ԵՂԵ[Ա]Լ
- Ք ՅԱՅՍՄ [ԱՇԽ]ԱՐՀԻ ԿՍԿԻԾ ԹՈՂԻՆ ԱՆՄՈՌ[Ա]Ն
- ԱԼԻ ՀԱՒՐՆ ԵՒ ՄԱՒՐՆ ՍԵՒԱՍՏԻ, ՈՎ ԿԱՐԴԱ
- ՑՈՂ[Ք] [Ա]ՅՍՄՆ ԳՐԻ, ԶՄԵԶ ՅԻՇԵՑԷՔ ՏՐՆ ՈՂՈՐ
- Մ[Ի] [ԱՀԵ]Ղ [ԱՒՈՒ]Ր ԴԱՏԱՍՏԱՆԻ
Համաձայն վիմագրության` Վահրամը «կսկծալին» խաչքար է կանգնեցրել իր զավակների` Շնոհորիկի և Թամամի հիշատակին, որոնք կյանքից հեռացել են երիտասարդ հասակում` կսկիծ թողնելով ծնողների սրտում։ Արձանագրությունում հիշատակվում է նաև Վահրամի կնոջ` Սևաստի անունը։ Հր. Աճառյանն այդ անձնանվան հիշատակությանը հանդիպում է միայն մեկ անգամ` այն էլ հիշյալ վիմագրում։
Պատվանդանի թվագրության ճշտում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ղ. Ալիշանը պատվանդանի թվականը կարդացել է ԼԱ. (582)[5]:
Ղ. Ալիշանը նշում է, որ այս տապանագիրը տասնչորս տարի անց՝ 1888 թվականին, իրեն է ուղարկել Վրաստանի Հայոց առաջնորդ Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանը, ով հավելել է նաև հույժ կարևոր մի ծանոթություն.
|
|
«Այս տապանագիր գտաւ 14 ամօք յառաջ (1874), յիմում ծննդավայրի, ի Խալֆալու գեղջ Սուրմալու գաւառի, հեռի յԻգտիր աւանէ 5 վերստիւ ի փորելն գիւղականաց՝ գիւտի նպատակաւ զհողակոյտս ընդարձակ տեղւոջ միոյ ի հարաւակողմն գեղջ՝ այժմ ի բնակչաց Վանքատեղ անուանելոյ։ Պատահմամբ ի հայտ եկեալ յողողմանէ տեղւոյն ի ջուրցª արծաթեայ և պղնձեայ դրամբք՝ գրգիռ ետուն գիւղականաց փորփորելոյ զտեղին. և աշխատութիւն նոցա երբեմն զպահեստ
արծաթի դրամոց, երբեմն զմեծամեծ գինւոյ և զայլ անօթս ի յայտ ածելով, ի վերջոյ ած յերեւան ի փոշիախառն հողակուտէն զհիմունս փոքրիկ եկեղեցւոյ միոյ ի տաշեալ քարանց, և ընդ քանի մի կիսաբեկ խաչքարանց՝ զքարն անխաչ, որոյ վերայ տապանագիրն է վերոյիշեալ, որ երեւի լինել պատուանդան խաչքարի։ Թէպէտև թուական տապանագրոյն որպէս եդեալն է՝ կրէ այժմ միայն զԼ և Ա տառս, սակայն յանեղծութենէ և ի ձեւոյ տառիցն՝ մարթ է կասկածել վասն այդչափ հնութեան. և հաւանելի է թէ յառաջ քան զտառսն զայնոսիկ լեալ իցէ Չ գիր, որոյ հազիւ իմն աղօտ նշմարելի հետսª հաւանեալ եմ ընդունել։ Գիւղացիք զքանի մի խաչքարինս տարեալ եդեալ են ի վերայ գերեզմանաց»- Ղ. Ալիշան, Այրարատ. Բնաշխարհ Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1890, էջ 125
|
|
«Բանասէր» հանդեսում հրատարակած «Մեր հնությունները» հոդվածում Կարապետ Բասմաջյանը անդրադառնում է նաև հիշյալ արձանագրությանը՝ նշելով[6].
|
|
«…երկաթագիր արձանագրութիւնն ալ կը գտնուի Գէորգեան ճեմարանի բակում, եւ դուրս բերուած է Սուրմալի վիճակի Խալֆալու գիւղի ՙՎանքատեղ՚ կոչուած աւերակներից» |
|
Փաստորեն, մինչ Սուրբ Հռիփսիմեի վանք հասնելը պատվանդանը Խալֆալուից բերվել ու դրվել է Մայր տաճարի տարածքում, մասնավորապես Գևորգյան ճեմարանի դիմաց։
Բասմաջյանը նշում է նաև, որ արձանագրությունն Ալիշանի մոտ հրատարակված է թերի ու սխալաշատ, և եթե թվականն իրոք կարդանք ԼԱ (= 582), ապա գործ կունենանք բավականին հին արձանագրության հետ։ Սակայն կասկածից վեր է, որ թվականը ընդգրկող քանդակից դուրս՝ քիչ վեր, փորագրված է փոքրիկ «Չ», ինչն էլ հուշում է, որ արձանագրությունն ունի ոչ թե «ԼԱ» (582), այլ «ՉԼԱ» (1282) թվականը։
Թվականի` ՉԼԱ. (1282) տարբերակին է հակված նաև Պ. Հակոբյանը. նա կարծում է, որ կասկածները ծագել են այն հանգամանքից, որ «Չ» գիրը փորագրված է զարդաքանդակից դուրս` ավելի փոքր չափով, համաչափությունը չխախտելու համար[7]։
Այլ տեղեկատվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Սևաստ անվան ծագումը Հր. Աճառյանը կապում է հունական «օգոստափառուհի», «վեհափառուհի» ձևերի հետ. բացի այդ հայտնի է եղել կայսրուհիներին տրվող մի տիտղոս, որ հին հունարենում կարդացվել է «սեբաստէ» կամ «սեվաստի»[2][3][8]։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԱՐՄԱՎԻՐԻ ՄԱՐԶԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ԱՆՇԱՐԺ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆՆԵՐԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱԿԸ ՀԱՍՏԱՏԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Արսեն Հարությունյան, Վաղարշապատ. վանքերը և վիմական արձանագրությունները, Մայր Աթոռ սուրբ Էջմիածնի հրատարակչություն, 2016 թվական, էջ 101
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Արսեն հարությունյան, Մի խաչքար Ս. Հռիփսիմե վանքից, «ՎԷՄ», Դ (Ժ) ՏԱՐԻ ԹԻՎ 1 (37), ՀՈՒՆՎԱՐ-ՄԱՐՏ 2012
- ↑ Թ. Խ. Հակոբյան, Ստ. Տ. Մելիք-Բախշյան, Հ. Խ. Բարսեղյան, Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան, հ. 2, Եր., 1988, էջ 628։
- ↑ Ղ. Ալիշան, Այրարատ. Բնաշխարհ Հայաստանեայց, Վենետիկ, 1890, էջ 125
- ↑ Կ. Բասմաջեան, Մեր հնութիւնները, «Բանասէր. հանդէս հնախօսական, պատմական, լեզուաբանական եւ քննական», Փարիզ, 1901, Ν 1-4, էջ 130-133
- ↑ Պ. Հակոբյան, Էջմիածնի վիմագրերը Գալուստ ՏերՄկրտչյանի վերծանմամբ, էջ 86։
- ↑ Հրաչեայ Աճառեան։ Հայոց անձնանունների բառարան, Երևանի Պետական Համալսարան, Երևան, 1948։ Հատոր 4, Էջ 484