Զանգվածային սով

1921-1922 թվականների ռուսական սովի ժամանակ՝ քաղցից մահացած կին, տղամարդ և երեխա

Սով/Սովն ամբողջ աշխարհում սննդի լայնածավալ պակաս, որն առաջանում է մի շարք պատճառներով ինչպիսիք են՝ պատերազմը, բնական աղետները, համատարած աղքատությունը և այլն։ Այս երևույթին սովորաբար ուղեկցում են կամ հաջորդում տարածաշրջանային թերսնումը, քաղցը, համաճարակները և մահացության մակարդակի աճը։ Պատմության ընթացքում աշխարհում բնակեցված բոլոր մայրցամաքներն էլ ենթարկվել են սովի ժամանակաշրջանների։

19-րդ և 20-րդ դարերում ովիցա մենամեծ թվով զոհեր ը ղել են Հարավարևելյան և Հարավային Ասիայում, ինչպես նաև Արևելյան և Կենտրոնական Եվրոպայում։ Սովի պատճառով մահացությունների թիվը կտրուկ նվազել է սկսած 1970-ականներից, իսկ 2000 թվականից ի վեր նվազումը շարունակվել է։ 2010 թվականից իսկսածԱֆրիկան դարձել է աշխարհում սովից առավել տուժած մայրցամաքը։

Սահմանումներ

Ըստ ՄԱԿ-ի Համաշխարհային սննդի ծրագրի անգլ.՝ World Food Programme՝ սով հայտարարվում է այն ժամանակ, երբ թերսնումը լայն տարածում է ունենում, և մարդիկ սկսում են մահանալ բավարար և սննդարար սննդի հասանելիության բացակայության պատճառով: Համակցված սննդի անվտանգության փուլային դասակարգման չափանիշները անգլ.՝ Integrated Food Security Phase Classification «Սովի 5-րդ փուլ» հայտարարում են, երբ միաժամանակ առկա են հետևյալ երեք իրավիճակները.

• Տարածաշրջանի առնվազն 20%ը բախվում է ծայրահեղ սննդային պակասի և ունի սահմանափակ հնարավորություններ հաղթահարելու այն։
• Երեխաների շրջանում սուր թերսնուցման մակարդակը գերազանցում է 30%-ը։
• Մահացության մակարդակը գերազանցում է օրական երկու մարդ 10,000-ի հաշվարկով։

Սովի հայտարարումը որևէ պարտավորություն չի դնում ՄԱԿ-ի կամ անդամ պետությունների վրա, սակայն այն ծառայում է խնդրի վրա համաշխարհային ուշադրություն հրավիրելու նպատակին:

Այլ սահմանում

Սննդի պակաս են անվանում այն իրավիճակը, երբ սննդի մատչելիությունը բավարար չէ բնակչության պահանջարկը բավարարելու համար։ Սա հաճախ առաջանում է այնպիսի գործոնների հետևանքով, ինչպիսիք են գյուղատնտեսական արտադրողականության անկումը, կլիմայի փոփոխությունը, քաղաքական անկայունությունը կամ տնտեսական ճգնաժամը։ Սննդի այս տիպի պակասը կարող է հանգեցնել լայնածավալ սովի, թերսնուցման և սոցիալական անհանգստության, հատկապես խոցելի տարածաշրջաններում։

Սննդի պակասը ոչ միայն ազդում է անհատների առողջության և բարեկեցության վրա, այլև խթանում է անհավասարության խորացմանն ու տնտեսական անկմանը՝ կարևոր ապրանքների գների կտրուկ աճի հետևանքով, ինչը ավելի է սահմանափակում աղքատների հասանելիությունը սննդին։ Սննդի պակասի հաղթահարումը պահանջում է կայուն գյուղատնտեսական մեթոդների կիրառում, սննդի բաշխման համակարգերի բարելավում և աղքատության ու անհավասարության նվազեցման ուղղությամբ համակարգված գլոբալ ջանքեր։

Պատմություն

Հավելյալ տեղեկություն՝ List of famines

Մեծ Tenmei սով Ճապոնիայում(1782–1788)

Սովի ցիկլային դրսևորումը գոյություն է ունեցել հենց գյուղատնտեսության սկզբից և հանդիսացել է գյուղատնտեսությամբ զբաղվողների գոյության պայքարի մի մասը: Սովի հաճախականությունը և ինտենսիվությունը պատմության ընթացքում փոխվել է՝ կախված սննդի պահանջարկի փոփոխություններից, ինչպիսիք են բնակչության աճը և կլիմայական պայմանները:

Սովի նվազումը

16-րդ և 17-րդ դարերում ֆեոդալական համակարգի քայքայումը նպաստեց սոցիալական և գյուղատնտեսական փոփոխությունների։ Ավելի ապահովված գյուղացիները սկսեցին յուրացնել իրենց սեփական հողերը և բարելավել բերքատվությունը՝ ավելցուկային բերքը վաճառելու համար։ Այս կապիտալիստ հողատերերը իրենց աշխատողներին վճարում էին գումարով, այդպիսով խթանելով գյուղական հասարակության առևտրայնացումը։ Մրցակցային աշխատաշուկայում ավելի մեծ արժեք էր տրվում աշխատուժի արտադրողականությունը բարձրացնող նորարարական մեթոդներին։

Հարկերի բարձրացման պատճառով կենսապահովման տնտեսությամբ զբաղվող գյուղացիները նույնպես ստիպված էին առևտրայնացնել իրենց գործունեությունը։ Կառավարության հարկերը վճարելու համար գումար էր անհրաժեշտ, և գյուղացիները ստիպված էին բերք վաճառել։ Երբեմն նրանք արտադրում էին արդյունաբերական մշակաբույսեր և փնտրում էին արտադրությունը մեծացնելու համար ուղիներ, որպեսզի կարողանան բարելավել գոյատևման պահանջները և հարկային պարտավորությունները։ Գյուղացիները նաև գումարը օգտագործում էին արդյունաբերական ապրանքներ գնելու համար։

Այս գյուղատնտեսական և սննդի արտադրության աճին նպաստող սոցիալական զարգացումները սկսվեցին 16-րդ դարում և արագացան 17-րդ դարի սկզբին։

1590-ականներին այս միտումները բավականին զարգացած էին Հոլանդիայի հարուստ և առևտրայնացված նահանգներում, ինչը թույլ տվեց նրանց դիմակայել սովի ընդհանրացված բռնկմանը, որն այդ ժամանակ պատուհասում էր Արևմտյան Եվրոպային։ Դրա արդյունքում Նիդեռլանդները դարձան Եվրոպայի ամենառազմավարական գյուղատնտեսական համակարգ ունեցող երկրներից մեկը։ Նրանք աճեցնում էին արդյունաբերական մշակաբույսեր, ինչպիսիք են կտավատը, կանեփը և գայլուկը։ Գյուղատնտեսությունն ավելի ու ավելի մասնագիտացված ու արդյունավետ դարձավ։ 16-րդ դարի վերջին և 17-րդ դարի սկզբին Նիդեռլանդների գյուղատնտեսության արդյունավետությունը նպաստեց ավելի արագ քաղաքայնացման, ինչը բերեց արտադրողականության և բարեկեցության աճի՝ հնարավորություն տալով ապահովել կայուն սննդամատակարարում։

1650 թվականին Անգլիայի գյուղատնտեսությունը նույնպես առևտրայնացավ շատ ավելի լայն մասշտաբով։ Անգլիայում վերջին խաղաղ ժամանակների սովը գրանցվել է 1623-1624 թվականներին։ Չնայած սովի բռնկումները դեռ շարունակվում էին, ինչպես Նիդեռլանդներում,այնպես էլ Անգլիայում, բայց իսկական սով այլևս չէր լինում։

Հասարակական արոտավայրերը փակվեցին և օգտագործվեցին մասնավոր նպատակներով, և ձևավորվեցին մեծամասշտաբ, արդյունավետ ֆերմաներ։ Տեղի ունեցան այլ տեխնիկական զարգացումներ ինչպիսիք են ճահիճների չորացումը, հողերի ավելի արդյունավետ օգտագործման օրինակները և արդյունաբերական մշակաբույսերի ավելի լայն ներդրումը։ Այս գյուղատնտեսական զարգացումները նպաստեցին Անգլիայի լայն բարեկեցությանն ու քաղաքայնացմանը։ 17-րդ դարի ավարտին Անգլիայի գյուղատնտեսությունը դարձավ Եվրոպայում ամենաարտադրողականը։ Անգլիայում և Նիդեռլանդներում բնակչությունը կայունացավ 1650-1750 թվականների ընթացքում՝ հենց այն ժամանակահատվածում, երբ տեղի ունեցան գյուղատնտեսական այս փոփոխությունները։ Այնուամենայնիվ, սովը շարունակում էր պատուհասել Եվրոպայի այլ մասերին։ Արևելյան Եվրոպայում սովը շարունակվեց մինչև 20-րդ դար։

Սովի մեղմացման ջանքերը

Սկիբերին, Իռլանդիա Մեծ սովի ժամանակ, 1847 թ., Ջեյմս Մահոնիի նկարազարդում՝ Illustrated London News-ի համար

Սովն իր ծայրահեղ բնույթի պատճառով կառավարությունների և այլ իշխանությունների հիմնական մտահոգություններից մեկն էր։ Նախաարդյունաբերական Եվրոպայում սովի կանխումը և սննդի ժամանակին մատակարարումը բազմաթիվ կառավարությունների առաջնային խնդիրն էր, չնայած որ նրանց հնարավորությունները խիստ սահմանափակ էին՝ արտաքին առևտրի ցածր մակարդակի, թույլ ենթակառուցվածքների և բյուրոկրատիայի ոչ արդյունավետության պատճառով։ Սովը կառավարությունների համար վտանգավոր էր նաև այն պատճառով, որ կարող էր բերել ապստամբությունների և սոցիալական անկարգությունների։

19-րդ դարի կեսերին և արդյունաբերական հեղափոխության սկզբին կառավարություններին հնարավորություն տրվեց մեղմել սովի հետևանքները՝ գների վերահսկման, արտաքին շուկաներից մեծ քանակությամբ սննդի ներմուծման, պահեստավորման, ռացիոնալացման, արտադրության կարգավորման և բարեգործության միջոցով։ 1845 թվականի Իռլանդիայի Մեծ սովը սովի առաջին դեպքերից էր, որտեղ օգտագործվեցին նման միջամտություններ, թեև կառավարության արձագանքը հաճախ անարդյունավետ էր։

Բրիտանական կառավարության նախնական արձագանքը սովի վաղ փուլերին, ըստ Ֆ. Ս. Լ. Լիոնսի, «արագ և հարաբերականորեն հաջող» էր։ 1845 թվականի աշնանը, երբ սկսվեցին բերքի զանգվածային վնասները, վարչապետ Սըր Ռոբերտ Փիլը գաղտնի գնեց 100,000 ֆունտ ստեռլինգի չափով եգիպտացորեն և եգիպտացորենի ալյուր Ամերիկայից։ Գնման գործընթացը ղեկավարում էր անգլ.՝ Baring Brothers & Co-ն։ Կառավարությունը հույս ուներ, որ այս քայլերը չեն խոչընդոտի մասնավոր ձեռնարկատիրությանը և չեն նվազեցնի տեղական օգնության դերը։ Սակայն եղանակային պայմանների պատճառով առաջին խմբաքանակը Իռլանդիա հասավ միայն 1846 թվականի փետրվարի սկզբին։ Եգիպտացորենի ալյուրը վերավաճառվեց մեկ ֆունտ մեկ փեննի գնով։

1846 թվականին Փիլը նախաձեռնում է վերացնել Եգիպտացորենի օրենքները, որոնք հացահատիկի վրա սակագներ էին դնում և հացի գինը արհեստականորեն բարձր պահում։ Սակայն այդ տարի սովը ավելի էր վատթարանում, իսկ Եգիպտացորենի օրենքների վերացումը քիչ ազդեցություն ունեցավ քաղցած իռլանդացիների վրա։ Այս միջոցառումը բաժանեց Պահպանողական կուսակցությունը, ինչը հանգեցրեց Փիլի կառավարության անկմանը։ Մարտին Փիլը Իռլանդիայում սկսեց հանրային աշխատանքների ծրագիր։

Մարդիկ, ովքեր սպասում են սովի մեղմացմանը Բանգալոր, Հնդկաստան (Illustrated London News, 1877)

Ահեղ Դատաստանի Չորս Ձիավորները, 1887 թ. նկար՝ ռուս նկարիչ Վիկտոր Վասնեցովի կողմից։ Նկարում պատկերված են՝ Ձախից աջ՝ Մահ, Սով, Պատերազմ և Հաղթանակ։

Չնայած խոստումնալից սկզբին, Փիլի հաջորդի՝ լորդ Ջոն Ռասելի կողմից ձեռնարկված միջոցառումները համեմատաբար «ոչ բավարար» էին, քանի որ ճգնաժամն ավելի էր խորանում։ Ռասելի կառավարությունը նախաձեռնեց հանրային աշխատանքային ծրագրեր, որոնք 1846 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ ապահովում էին շուրջ կես միլիոն իռլանդացիների աշխատանքով, բայց դրանք կառավարելն անհնար դարձավ։ Կառավարությունը ղեկավարվում էր ազատ շուկայի գաղափարախոսությամբ (laissez-faire), ինչը ենթադրում էր, որ շուկան ինքնուրույն կտրամադրի անհրաժեշտ սնունդ։ Այդ քաղաքականության շրջանակներում դադարեցվեցին պետական սննդի և օգնության ծրագրերը՝ փոխարինվելով «ներքին» և «արտաքին» ուղղակի օգնության ձևերով։ «Ներքին» օգնությունն իրականացվում էր աշխատանքային տներում՝ աղքատության մասին օրենքի համաձայն, իսկ «արտաքին» օգնությունը՝ ապուր խոհանոցների միջոցով։

1880-ականներին բրիտանական ռեժիմը Հնդկաստանում մշակեց սովի դեմ պայքարի անհրաժեշտ կարգավորող շրջանակը։ Սովի խնդիրը համալիր կերպով լուծելու նպատակով բրիտանացիները ստեղծեցին Հնդկական Սովի Հանձնաժողով, որն առաջարկեց քայլեր, որոնք կառավարությունը պարտավոր էր ձեռնարկել սովի դեպքում։ Հանձնաժողովը մշակեց կառավարական ուղեցույցների և կանոնակարգերի շարք, որոնք կոչվում էին Սովի Կոդեքս։ Այս փաստաթուղթը նաև գիտական հիմքով սովը կանխատեսելու դրա հետևանքները մեղմելու համար առաջին փորձերից էր։ Կոդեքսը վերջնականապես օրինականացվեց 1883 թվականին՝ լորդ Ռիպոնի օրոք։

Կոդեքսը ներդրեց սովի առաջին գնահատման սանդղակը՝ սահմանելով սննդային անապահովության երեք մակարդակ՝ սովի նախադուռ, սով և համընդհանուր սով։ «Սովի նախադուռը» սահմանվում էր որպես անընդմեջ երեք տարվա բերքի ձախողում, բերքատվության մեկ երրորդից մինչև կես նվազում և մեծ թվով մարդկանց աղետալի վիճակ։ «Համընդհանուր սովը» ներառում էր նաև սննդամթերքի գների 140%-ից ավելի աճ, բնակչության զանգվածային տեղաշարժ սննդի որոնման նպատակով և լայնածավալ մահացություն։

Հանձնաժողովը հայտնաբերեց, որ սովի հիմնական պատճառներից մեկը գյուղատնտեսական աշխատողների և արհեստավորների աշխատավարձերի կորստից առաջացած տնտեսական դժվարություններն էին։ Սովի Կոդեքսը առաջարկում էր այդ խմբերի համար զբաղվածություն ստեղծելու ռազմավարություն՝ հիմնվելով լայնածավալ հանրային աշխատանքների վրա։

20-րդ դար

20-րդ դարում ամբողջ աշխարհում սովի պատճառով մոտ 70-ից 120 միլիոն մարդ է մահացել։ Նրանցից ավելի քան կեսը մահացել է Չինաստանում, որտեղ միայն 1958–1961 թվականների սովի ընթացքում զոհվեց մոտ 30 միլիոն մարդ։ Չինական 1928–1930 թվականների սովի հետևանքով մահացավ մինչև 10 միլիոն մարդ, 1942–1943 թվականների սովի ժամանակ՝ ավելի քան 2 միլիոն, և ևս միլիոնավոր մարդիկ զոհվեցին Հյուսիսային և Արևելյան Չինաստանի սովերի ընթացքում։

Խորհրդային Միությունում սովի պատճառով մահացավ 8 միլիոն մարդ՝ 1930–1933 թվականների սովի ընթացքում, ավելի քան 1 միլիոն՝ 1946–1947 թվականների սովի և Լենինգրադի պաշարման ժամանակ, 5 միլիոն՝ 1921–1922 թվականների ռուսական սովի ժամանակ, ինչպես նաև այլ սովերի հետևանքով։

Ճավայում Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում՝ ճապոնական օկուպացիայի տարիներին, մահացավ 2.5 միլիոն մարդ։

20-րդ դարի ամենահայտնի սովերից էր նաև 1943 թվականի Բենգալիայի սովը, որն առաջացավ Բիրմայի ճապոնական օկուպացիայով՝ հանգեցնելով փախստականների հոսքին և բիրմայական հացահատիկի ներմուծման դադարեցմանը։ Սովը խորացվեց նաև Բենգալիայի նահանգային կառավարության կողմից սովի չհայտարարումով և օգնության ծրագրերի չֆինանսավորմամբ։ Հարակից նահանգների կառավարությունները արգելեցին հացահատիկի և տրանսպորտային միջոցների տեղաշարժը՝ պաշտպանելու իրենց սեփական պաշարները։ Կենտրոնական Դելիի իշխանությունները ձախողվեցին ողջ Հնդկաստանի մասշտաբով ռացիոնալացման ծրագիր մշակել։ Առևտրականների կողմից պաշարների կուտակումն ու շահագործումը, հողային միջնադարյան կառավարման համակարգերը, նավակների բռնագրավումը՝ Axis ուժերի ծրագրի շրջանակներում, որոնք նախկինում օգտագործվում էին հացահատիկ տեղափոխելու համար, ինչպես նաև վարչական անհամակարգությունն ու գիտելիքների պակասը՝ Բրիտանական Հնդկաստանի բանակին, պատերազմական աշխատողներին և պետական ծառայողներին առաջնահերթություն տալով՝ հանգեցրեցին այս աղետին։ 20-րդ դարի վերջի մեծ սովերից մի քանիսն են` 1960-ականների Բիաֆրայի սովը, 1970-ականների Կամբոջայի սովը, որը սկսվել էր Կմեր Ռուժի կողմից, 1990-ականների Հյուսիսային Կորեայի սովը և 1983–1985 թվականների Եթովպիայի սովը։ Երկրորդ Կոնգոյական պատերազմի հետևանքով մոտ 3 միլիոն մարդ մահացավ։

Եթովպիայի սովը մեծապես լուսաբանվեց հեռուստատեսությամբ, որտեղ ցուցադրվում էին սովամահության եզրին գտնվող եթովպացիներ, որոնք օգնություն էին ստանում Կորեմ քաղաքի մոտակայքում գտնվող կերակրման կետում։ Այս լուսաբանումները նպաստեցին առաջին զանգվածային շարժումների ստեղծմանը։

1984 թվականի հոկտեմբերի 23-ին BBC-ի լրատվական հաղորդավար Մայքլ Բյուրքը հուզիչ մեկնաբանություն տվեց այս ողբերգությանը՝ այն անվանելով «բիբլիական սով»։ Սա դրդեց Բոբ Գելդոֆին կազմակերպել Band Aid սինգլը, որին մասնակցեցին ավելի քան 20 փոփ-աստղեր։ Լոնդոնում և Ֆիլադելֆիայում անցկացված Live Aid համերգներն էլ ավելի մեծ գումարներ հավաքեցին այս նպատակի համար։ Մեկ տարվա ընթացքում հարյուր հազարավոր մարդիկ մահացան սովի հետևանքով, սակայն Live Aid-ի առաջացրած հանրային հետաքրքրությունը ստիպեց արևմտյան երկրներին տրամադրել բավարար քանակությամբ ավելորդ հացահատիկ՝ Աֆրիկայում սովի անմիջական ճգնաժամը հաղթահարելու համար։

20-րդ դարի որոշ սովեր ծառայեցին կառավարությունների աշխարհաքաղաքական նպատակներին։ Դրանք ներառում էին ռազմավարական կարևորությամբ շրջաններում անխոսալի էթնիկական խմբերի վախեցումը կամ փոխարինումը, թշնամական ուժերի համար կառավարման դժվարին շրջանների ստեղծումը և սննդի պակասի հետևանքները այնպիսի շրջաններ տեղափոխելը, որտեղ բնակչության տառապանքը քիչ հավանական էր, որ կվտանգեր իշխող ռեժիմի լեգիտիմությունը։

---

21րդ դար

Տե՛ս նաև՝ COVID-19 pandemic-related famines և 2022–2023 food crises

2017 թվականից առաջ սովի հետևանքով մահացածների թիվն աշխարհում զգալիորեն նվազում էր։ Համաշխարհային Խաղաղության Հիմնադրամի տվյալներով՝ 1870-ականներից մինչև 1970-ականները մեծ սովերը տարեկան միջինում խլում էին 928,000 մարդու կյանք։ 1980 թվականից ի վեր այդ թիվը նվազել էր՝ տարեկան հասնելով միջինը 75,000-ի՝ 1970-ականների մակարդակի 10%-ից էլ քիչ։ Այդ նվազումը գրանցվեց, չնայած 2011 թվականին Սոմալիի սովի պատճառով մոտ 150,000 մարդու մահվանը։ Սակայն 2017 թվականին ՄԱԿ-ը պաշտոնապես հայտարարեց, որ սովը կրկին վերադարձել է Աֆրիկա՝ շուրջ 20 միլիոն մարդու մահվան վտանգ սպառնալով Նիգերիայի հյուսիսային մասում, Հարավային Սուդանում, Եմենում և Սոմալիում։

2021 թվականի ապրիլի 20-ին հարյուրավոր մարդասիրական կազմակերպություններ ամբողջ աշխարհից բաց նամակ հղեցին The Guardian թերթին՝ զգուշացնելով, որ միլիոնավոր մարդիկ Եմենում, Աֆղանստանում, Եթովպիայում, Հարավային Սուդանում, Բուրկինա Ֆասոյում, Կոնգոյի Դեմոկրատական Հանրապետությունում, Հոնդուրասում, Վենեսուելայում, Նիգերիայում, Հայիթիում, Կենտրոնական Աֆրիկյան Հանրապետությունում, Ուգանդայում, Զիմբաբվեում և Սուդանում կանգնած են սովի վտանգի առջև։ Միջազգային Կամավորական Գործակալությունների Խորհուրդը և Համաշխարհային Սննդի Ծրագիրը, հայտարարեցին․ «Աղջիկներ և տղաներ, կանայք և տղամարդիկ սովի են մատնվում հակամարտությունների և բռնությունների, անհավասարության, կլիմայի փոփոխության ազդեցության, հողերի և աշխատանքների կորստի, ինչպես նաև COVID-19-ի դեմ պայքարի հետևանքով, որը նրանց էլ ավելի հետ է թողել»։ Կազմակերպությունները զգուշացրել են, որ ֆինանսական օգնությունը բավարար չի լինի՝ առանց կառավարությունների միջամտության՝ հակամարտությունները դադարեցնելու և մարդասիրական հասանելիությունը ապահովելու համար։ Նրանք հավելել են․ «Եթե քայլեր չձեռնարկվեն, կյանքեր կկորցծանվեն։ Այս խնդրի լուծման պատասխանատվությունը պետությունների վրա է»։

2021 թվականի նոյեմբերին Համաշխարհային Սննդի Ծրագիրը հայտնել է, որ 43 երկրներում 45 միլիոն մարդ «կանգնած է սովի եզրին», և ամենաչնչին ցնցումը կարող է նրանց ավելի խոր ճգնաժամի հասցնել։ Այս թիվը աճել էր՝ 2019 թվականին 27 միլիոնից դառնալով 42 միլիոն ավելի վաղ՝ 2021 թվականին։ Ամենափոքր ցնցումը՝ լինի դա կլիմայի փոփոխության հետ կապված ծայրահեղ եղանակ, հակամարտություն կամ սովի երկու հիմնական գործոնների փոխազդեցություն, կարող է տասնյակ միլիոնավոր մարդկանց անդառնալի վտանգի առաջ կանգնեցնել։ Այս մասին գործակալությունը զգուշացնում էր ավելի քան մեկ տարի։ Աֆղանստանը վերածվում էր աշխարհի ամենամեծ մարդասիրական ճգնաժամի՝ առաջ անցնելով ամենավատ իրավիճակ ունեցող երկրներից՝ Եթովպիայից, Հարավային Սուդանից, Սիրիայից և նույնիսկ Եմենից։

2024 թվականի օգոստոսին Սուդանում պաշտոնապես հայտարարվեց սով։ Տարբեր փախստականների ճամբարներ, որոնք ձևավորվել էին Սուդանի քաղաքացիական պատերազմի հետևանքով, կանգնած էին ծայրահեղ սովի պայմաններում։ Համաձայն IPC-ի տվյալների՝ ավելի քան 24 միլիոն մարդ կանգնած է սննդային սուր անապահովության առջև, իսկ «փուլ 5» սովի իրավիճակներ արձանագրվել են մի քանի շրջաններում։ ՄԱԿ-ի փորձագետները մեղադրել են Սուդանի Զինված Ուժերին (SAF) և Արագ Աջակցման Ուժերին (RSF)՝ քաղաքացիական բնակչության դեմ «սովի ռազմավարության» կիրառման մեջ՝ հայտարարելով․ «Նորագույն պատմության մեջ երբեք այսքան շատ մարդիկ չեն կանգնել սովի և սովամահության վտանգի առջև, ինչպես Սուդանում այսօր»։

Տարածաշրջանային պատմություն

Սովերն ըստ մայրցամաքների

Աֆրիկա

Տես նաև Կատեգորիա:Famines in Africa:

Հիմնահայաց պատմություն

22-րդ դարի կեսերին՝ մ.թ.ա., կարճատև և սուր կլիմայական փոփոխությունը, որը հանգեցրեց տեղումների կրճատման, Եգիպտոսի Հվ. մասում մի քանի տասնամյակների ընթացքում հողերի չորացման պատճառ դարձավ։ Հեղեղաշրջանների հետևանքով առաջացած սովն ու քաղաքացիական կռիվները համարվում են Հին Թագավորության անկման հիմնական պատճառներից մեկը։ Առաջին միջնադարյան շրջանում արձանագրված մեկ տվյալի համաձայն՝ «Եգիպտոսի ամբողջ հվ. մասում մարդիկ սովամահ էին լինում, և մարդիկ իրենց երեխաներին էին ուտում»։ Ինչ վերաբերում է ավելի նոր ժամանակաշրջանների մասին արձանագրված տվյալներին․ 1680-ականներին սովը տարածվել էր ամբողջ Սահարայի մերձաշրջանում, իսկ 1738 թվականին Տիմբուկտուի բնակչության կեսը մահացել էր սովի հետևանքով։ Եգիպտոսում, 1687-1731 թվականներին գրանցվել է վեց սով։ 1784 թվականին Եգիպտոսում տեղի ունեցած սովը երկրի բնակչության մոտ 1/6-ն էր խլել։ 18-րդ դարի վերջ և 19-րդ դարի սկզբին Մաղրեբում սովն ու ժանտախտը տարածվել էին։ Սևրիում սով էր գրանցվել 1784 թվականին, իսկ Թունիսում՝ 1785 թվականին։

Ժողովրդագրական փորձագետ Ջոն Իլիֆը գրել է, որ «Անգոլայում Պորտուգալական 16-րդ դարի գրառումները ցույց են տալիս, որ մեծ սովը միջինում տեղի է ունեցել յուրաքանչյուր 70 տարին մեկ․ համաճարակային հիվանդությունների հետ միասին այն կարող էր սպառնալ բնակչության 1/3-ին կամ 1/2-ին, ոչնչացնելով սերնդի ժողովրդագրական աճը և գաղութարարներին ստիպելով վերադառնալ գետերի հովիտներ»։

Արևմտյան և Կենտրոնական Աֆրիկայի կլիմայի վերաբերյալ առաջին փաստաթղթավորումը տեղի է ունեցել 16-րդ դարի կեսերին՝ 17-րդ դարի սկզբին, Լուանդա-Կոնգո շրջանում, սակայն կլիմայի և հիվանդությունների վերաբերյալ գրառումները շատ չէին, բացառությամբ որոշ ուշագրավ փաստաթղթերի։ Միակ գրառումները 1665 թվականին Մբվիլայի ճակատամարտի ժամանակ պորտուգալացիների և աֆրիկացիների միջև բռնությունների մասին էին։ Այս փաստաթղթերում պորտուգալացիները նշում էին աֆրիկացիների հարձակումները պորտուգալացի վաճառականների վրա միայն սննդամթերքի համար, ինչը սովի ակնհայտ նշան էր։ Բացի դրանից, աֆրիկացի Ջագանների կողմից անընդհատ տեսանելի էին կանիբալիզմի դեպքեր, ինչը վկայում էր հիմնական սննդի աղբյուրի սուր դեֆիցիտի մասին։

Կոլոնիալ շրջան

1906 թվականին Պանչի կատակերգության մեջ երևում է Կոնգոյի Ազատ Դաշնությունում սովի նշաններ։ Այդ շրջանը հանգեցրեց մինչև 10 միլիոն Կոնգոյի բնակչության մահվան վայրագության, հիվանդությունների և սովի։ Կոլոնիական «ապաստորումը» հաճախ հարուցել է սով, հատկապես Մաջի Մաջի ապստամբության ճնշման ժամանակ Տանգանիյիկայում՝ 1906 թվականին։ Սերմերի ներմուծումը՝ օրինակ բամբակի, և ֆերմերներին դրանք աճեցնել ստիպելը՝ բազմաթիվ շրջաններում, օրինակ՝ Հյուսիսային Նիգերիայում, երբեմն աղքատացնում էր գյուղացիներին՝ ավելացնելով նրանց սովի նկատմամբ զգայունությունը։

1888 թվականին և հաջորդ տարիներին էթիոպիայում տեղի ունեցավ մեծածավալ սով, ռինդերպեստ հիվանդություան պատճառով, որը ներմուծվեց Էրիտրեա վարակված անասունների միջոցով, տարածվեց հարավ՝ հասնելով մինչև Հարավային Աֆրիկա։ Էթիոպիայում գնահատվում էր, որ ազգային պաշարների մոտ 90%-ը սպառվել է, ինչը հարստացած ֆերմերներին և անասունապահներին լիովին աղքատություն է մատնել։ Սա համընկավ կլիմայական անոմալիայի՝ Էլ Նինյոյի ազդեցությամբ, մանրէային համաճարակների՝ հատկապես հիվանների, և մի շարք երկրներում՝ ինտենսիվ պատերազմի հետ։ Էթիոպիայի մեծ սովը, որը տևեց 1888-1892 թվականներին, իր հերթին մոտ 1/3-ն էր երկրաբնակների մահը։ Սուդանում 1888 թվականն հիշվում է որպես պատմության ամենածանր սովի տարիներից մեկը։

Հիմնավորումներ

20-րդ դար

20-րդ դարի կեսին գյուղատնտեսները, տնտեսագետները և աշխարհագրագետները Աֆրիկան սովի ենթակա չէին համարում։ 1870-ից 2010 թվականներին սովից մահացածների 87%-ը գրանցվել է Ասիայում և Արևելյան Եվրոպայում, ընդամենը 9.2%-ը՝ Աֆրիկայում։ Ուշագրավ բացառություններ էին Ռուանդայում տեղի ունեցած սովը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ և Մալավիի սովը 1949 թվականին, բայց հիմնականում դրանք սահմանափակ էին և կարճատև սննդային սակավության հետևանք։ Թեև սովը կարճատև էր, հիմնական մահվան պատճառը Ռուանդայում կապված էր բելգիացիների նախընտրական վարքագծի հետ, որոնց նպատակը կոլոնիայից, Ռուանդայից, հացահատիկ ձեռքբերելն էր։ Սա և սովը պատճառ դարձան Ռուանդայում 300,000 մարդու մահվան։

1967-1969 թվականներին Բիաֆրայում և Նիգերիայում մեծածավալ սով գրանցվեց, որն անջատված տարածքի շրջափակման հետևանք էր։ Գնահատվում է, որ սովի հետևանքով 1,5 միլիոն մարդ մահացել է։ Ավելին, սովի պատճառ դարձած ցանքսերի և կառավարության միջամտության հետևանքով Աֆրիկայի կենտրոնական և արևմտյան մասերում 500 հազար մարդ է մահացել։

Սովը կրկնվել է 1970-ական թվականների սկզբին, երբ Էթիոպիան և Արևելյան Աֆրիկայի Սահարայի մերձաշրջանը տուժեցին երաշտից։ Այդ ժամանակվա Էթիոպիայի սովը կապված էր երկրում ֆեոդալիզմի ճգնաժամի հետ, որը հողով բերք տալու անկում առաջացրեց որպես կենսակերպ վերջին երկու սերունդների ընթացքում։

Նիգերիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ՝ 1960-ականների վերջում, սովի լուսանկարները հրահրել էին համաշխարհային հանրության համակրանքը բիֆռաների նկատմամբ։

1970-ականների վերջերին ինչպես նաև 1990-1998 թվականներին Սուդանում կրկին սով գրանցվեց։ 1980 թվականին Ուգանդայի Կարամոջա շրջանի սովը, մահացության տեսակետից, պատմության մեջ ամենավատներից մեկն էր։ Բնակչության 21%-ը մահացել է, նրանցից 60%-ը՝ երեխաներ էին։ 1980-ականներին Սուդան և Սահարայի մերձավոր Աֆրիկայի շրջաններում տեղի ունեցավ մեծածավալ բազմաշերտ երաշտ, ինչը սովի պատճառ դարձավ ՝ չնայած Սուդանի կառավարության կարծիքով հացահատիկի ճնշող գերազանցությանը՝ տեղերում տեղական պաշարները խիստ բացասական էին։

1984 թվականի հոկտեմբերին Տեղեկատվական հաղորդումները, որոնք նկարագրում էին Եթովպիայի սովը որպես «աստվածաշնչական», Դոմի Կոնցերտները Լոնդոնում և Ֆիլադելֆիայում հանգեցրին մեծ միջոցների հավաքագրմանը։ Սովի հիմնական պատճառներից մեկը, որը ամենամեծներից էր երկրում, այն էր, որ Եթովպիան (և հարակից Horn-ի տարածաշրջանը) դեռ վերականգնվում էին 1970-ականների կեսերին տեղի ունեցած երաշտներից։ Արդյունքում՝ 1 միլիոնից ավելի էթովպացիներ մահացել են և 22 միլիոնից ավելի մարդիկ տուժել են երկարատև երաշտից, որը տևեց մոտավորապես 2 տարի։

1992 թվականին Սոմալին դարձավ պատերազմական գոտի: Սա համընկավ զանգվածային երաշտի հետ, որը պատճառ դարձավ ավելի քան 300,000 սոմալացիների մահվան:

1906 թվականի Punch մուլտֆիլմ, որը պատկերում է թագավոր Լեոպոլդ II-ին որպես օձ, որը խճճում է Կոնգոյից մի տղամարդու

20րդ դար

Նիգերիայում 2005 թվականին գրանցված սովի ժամանակ անբավարար սնուցման երեխաներ

Աղջիկ 1960-ականների վերջին Նիգերիայի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ։ Նիգերիայի շրջափակման հետևանքով առաջացած սովի նկարները համակրանք են առաջացրել ամբողջ աշխարհում բիաֆրանցիների նկատմամբ:

Վերջին տարիներ՛

Լոր Սուլին իր երեք տարեկան դստերը և նորածին որդուն գրկում է MSF-ի օգնական կենտրոնում 2005 թվականի սովի ժամանակ, Մարադի Նիգեր

21-րդ դարի սկզբից ավելի արդյունավետ վաղ նախազգուշացման և հումանիտար արձագանքման միջոցառումների շնորհիվ սովի պատճառով մահերի թիվը նկատելիորեն նվազել է։ Սակայն բազմաթիվ աֆրիկական երկրներ սննդի արտադրության մեջ ինքնաբավ չեն և սնունդ ներկրում են տնտեսական մշակաբույսերի վաճառքից ստացված եկամտով։ Աֆրիկայի գյուղատնտեսությունը ենթակա է կլիմայական տատանումների, մասնավորապես երաշտի, ինչը կարող է նվազեցնել տեղական արտադրության ծավալները։ Այլ խնդիրների թվում են հողերի անպտղությունը, հողերի քայքայումը և էրոզիան, անապատային մորեխների խոշոր երամները, որոնք կարող են ոչնչացնել ամբողջ բերքը, ինչպես նաև անասունների հիվանդությունները։ Անապատացումը նույնպես աճող խնդիր է․ Սահարան, ըստ հաղորդումների, ընդլայնվում է տարեկան մինչև 48 կիլոմետր (30 մղոն)։ Ամենալուրջ սովերը առաջացել են երաշտի, ոչ ճիշտ տնտեսական քաղաքականության և հակամարտությունների համակցության հետևանքով։ Օրինակ՝ 1983–85 թթ. սովը Եթովպիայում պայմանավորված էր հենց այս երեք գործոնների համադրությամբ, որը խորանում էր կոմունիստական կառավարության կողմից ճգնաժամի սկզբնական փուլը գաղտնի պահելու հետևանքով։ Նույն ժամանակահատվածում Սուդանում՝ կապիտալիստական համակարգում, երաշտն ու տնտեսական ճգնաժամը համակցվել էին նախագահ Ջաֆար Նիմեյրիի ղեկավարությամբ կառավարության կողմից սննդային ճգնաժամի ժխտմամբ, ինչի հետևանքով մահացավ շուրջ 250,000 մարդ։ Այս ճգնաժամը նպաստեց ժողովրդական ապստամբությանը, որը տապալեց Նիմեյրիին։

Աֆրիկայում սննդի անվտանգության վիճակը լարված է մի շարք գործոնների պատճառով, այդ թվում՝ քաղաքական անկայունություն, զինված հակամարտություններ և քաղաքացիական պատերազմներ, կոռուպցիա և սննդի մատակարարման կառավարման սխալներ, ինչպես նաև առևտրային քաղաքականություններ, որոնք վնասում են աֆրիկյան գյուղատնտեսությանը։ Մարդու իրավունքների խախտումների հետևանքով առաջացած սովի օրինակ է 1998 թ. Սուդանի սովը։ ՁԻԱՀ-ը նույնպես ունի երկարաժամկետ տնտեսական ազդեցություն գյուղատնտեսության վրա՝ կրճատելով աշխատուժը և ավելացնելով աղքատ ընտանիքների խոցելիությունը սովի հանդեպ։ Մյուս կողմից, Աֆրիկայի արդի պատմության մեջ սովերը հաճախ դարձել են քաղաքական անկայունության աղբյուր։ Միավորված ազգերի համալսարանի Գանայում գործող Բնական ռեսուրսների Աֆրիկյան ինստիտուտի տվյալներով, եթե բնակչության աճի և հողերի քայքայման ներկայիս միտումները շարունակվեն, ապա մինչև 2025 թվականը մայրցամաքը կարող է կարողանալ կերակրել իր բնակչության միայն 25%-ին։

21-րդ դարի սկզբին Աֆրիկայում տեղի ունեցած սովերից կարելի է նշել 2005–06 թթ. Նիգերի սննդային ճգնաժամը, 2010 թ. Սահելի սովը և 2011 թ. Արևելյան Աֆրիկայի երաշտը։ Վերջինս, որն առաջացել էր երկու անընդմեջ չկայացած անձրևային սեզոնների հետևանքով, համարվում է Արևելյան Աֆրիկայի վերջին 60 տարիների ամենալուրջ երաշտներից մեկը։ Ըստ հաշվարկների՝ այդ ժամանակահատվածում մահացել է 50-150 հազար մարդ:

Այն շրջապատում, որտեղ սովորաբար միջնորդում են պետական կամ շուկայական միջամտությունները, այլընտրանքային նախաձեռնություններ են իրականացվում՝ սննդային անվտանգության խնդիրը լուծելու համար։ Պան-աֆրիկյան օրինակներից մեկն է «Մեծ կանաչ պատնեշը», որը պայքարում է անապատացման դեմ։ Մյուս օրինակն է «Համայնքային տարածքային զարգացման մոտեցումը» գյուղատնտեսական զարգացման համար («CABDA»), որն իրականացվում է ոչ կառավարական կազմակերպության կողմից՝ դաշտային միջամտությունների նպատակով, ինչպիսիք են չորանալուց դիմացկուն բերքահավաքները և նոր եղանակներով սնունդ արտադրելը, օրինակ՝ ագրո-տնտեսությունը։ Այն պիլոտավորվել է Էթովպիայում 1990-ականներին և տարածվել Ուգանդա, Էրիթրեա և Քենիա։ ՕԴԻ վերլուծության մեջ CABDA ծրագրի ուշադրությունը կենտրոնացած է անհատների և համայնքների կարողությունների վրա, ինչը թույլ է տալիս ֆերմերներին ազդել և ղեկավարել իրենց զարգացման գործընթացը համայնքային կառույցների միջոցով՝ ապահովելով սննդային անվտանգություն իրենց տնային տնտեսությունում և տարածաշրջանում։

Արևելք

Չինաստան

Տե՛ս նաև՝ List of famines in China, Northern Chinese Famine of 1876–1879, Chinese famine of 1928–1930, և Chinese famine of 1942–1943

Չինացի պաշտոնյաները պայքարում էին սովի դեմ, 19-րդ դարի փորագրությամբ

Կարմիր կխմերների սպանության զոհերի գանգեր Չոունգ Էքում

Չինացի գիտնականները հաշվել են 1828 սովի դեպքեր՝ սկսած մ․թ․ա․ 108 թվականից մինչև 1911 թվականը՝ մեկ կամ մյուս նահանգում՝ միջինում ավելի քան մեկ սով յուրաքանչյուր տարվա համար։ Մեծ սովը 1333–1337 թվականներին խլեց 6 միլիոն մարդու կյանք։ 1810, 1811, 1846 և 1849 թվականների չորս սովերը սպանեցին առնվազն 45 միլիոն մարդու։

Չինաստանի Ցին դինաստիայի բյուրոկրատիան մեծ ուշադրություն էր դարձնում սովերի նվազեցմանը՝ ստեղծելով շտեմարանների ցանց։ Սովերը հիմնականում տեղի էին ունենում Էլ Նինյո-հարավային տատանումներով պայմանավորված երաշտներից և ջրհեղեղներից հետո։ Այս դեպքերը համեմատելի են, թեև մասշտաբով փոքր, Չինաստանի 19-րդ դարի սովերի էկոլոգիական գործոնների հետ։ Ցին դինաստիան իրականացնում էր օգնության ծրագրեր, որոնք ներառում էին մեծ քանակությամբ սննդի փոխադրում, հարուստների պահեստների բացման պահանջ, և գների կարգավորում՝ որպես գյուղացիության համար գոյության պետական երաշխիք (հայտնի է որպես "մին-շեն")։ Սակայն 1850-ականների Թայպինյան ապստամբությունը խաթարեց շտեմարանային օգնության համակարգը, ինչի հետևանքով 1850–1873 թվականներին Չինաստանի բնակչությունը նվազեց ավելի քան 30 միլիոնով։

Երբ մոնարխիան անցավ պետական կառավարման և հացահատիկի ուղիղ փոխադրումների համակարգից դրամական բարեգործության համակարգի 19-րդ դարի կեսերին, համակարգը խախտվեց։ Այսպիսով, 1867–1868 թվականների սովը հաջողությամբ հաղթահարվեց Թունջժիի վերականգնման ժամանակ, սակայն 1877–1878 թվականների Մեծ Հյուսիսային Չինաստանի սովը՝ պայմանավորված Չինաստանի հյուսիսային մասում տարածված երաշտով, դարձավ աղետ։ Շանսի նահանգը զգալիորեն նոսրացավ, երբ հացահատիկը սպառվեց, և մահվան վտանգի մեջ գտնվող մարդիկ սնունդ փնտրելու համար ավերեցին անտառները, դաշտերը և իրենց տները։ Մահվան դեպքերի գնահատված թիվը կազմում է 9,5-13 միլիոն մարդ։

Մեծ ցատկ առաջ 1958–1961

20-րդ դարի ամենամեծ սովը 1958–1961 թվականներին Չինաստանում տեղի ունեցած սովն էր, որը կապված էր Մեծ ցատկ առաջ նախաձեռնության հետ։ Սովի անմիջական պատճառները կապված էին Մաո Ցզեդունի ձախողված փորձի հետ՝ Չինաստանը գյուղատնտեսական երկրից վերածելու արդյունաբերական գերտերության մեկ հսկայական քայլով։ Կոմունիստական կուսակցության ղեկավարները ստիպեցին գյուղացիներին լքել իրենց հողերը և անցնել կոլեկտիվ տնտեսությունների, ինչպես նաև սկսեցին փոքր ձուլարաններում պողպատ արտադրել՝ հաճախ հալելով իրենց գյուղատնտեսական գործիքները։ Կոլեկտիվացումը խաթարեց աշխատանքային և նյութական ներդրումների շարժառիթները գյուղատնտեսությունում, իսկ կենտրոնացված մետաղական արտադրության ոչ իրատեսական ծրագրերը թուլացրին անհրաժեշտ աշխատուժը։

Սննդի սուր պակասի մասին տեղեկությունները փակվեցին, իսկ Մաոյի քաղաքականությունը վերանայվեց միայն այն ժամանակ, երբ սովի հետևանքները հասան իրենց գագաթնակետին։ Սովի ընթացքում մահացածների թիվը դժվար է ճշգրիտ հաշվարկել, սակայն գնահատականները տատանվում են 18 միլիոնից մինչև առնվազն 42 միլիոն մարդ, ևս 30 միլիոն՝ չծնված կամ հետաձգված ծնունդներ։

Ճապոնիա

1603–1868 թվականների ընթացքում Ճապոնիայում տեղի է ունեցել ավելի քան 130 սով։

Կամբոջա

1975 թվականին Կարմիր Խմերները վերցրեցին Կամբոջայի իշխանությունը։ Նոր կառավարությունը, որի ղեկին կանգնած էր Պոլ Պոտը, նպատակ ուներ Կամբոջան վերածելու կոմունիստական, ագրարային ուտոպիայի։ Նրանց ռեժիմը դատարկեց քաղաքները, վերացրեց փողն ու մասնավոր սեփականությունը և Կամբոջայի բնակչությանը ստրկացրեց համատեղ ֆերմաներում։ Չորս տարվա ընթացքում Կարմիր Խմերների ռեժիմը սպանեց մոտ 1,4 միլիոն մարդու, մեծամասամբ նրանց, ովքեր վտանգ էին ներկայացնում նոր գաղափարախոսությանը։

Կարմիր Խմերների ագրարային քաղաքականության ձախողման պատճառով Կամբոջայում առաջացավ լայնածավալ սով։ Սովից, հիվանդություններից և անսահման հոգնածությունից մահացան ևս 1 միլիոն մարդ։ 1979 թվականին Վիետնամը ներխուժեց Կամբոջա և հեռացրեց Կարմիր Խմերներին իշխանությունից։ Մինչ այդ Կամբոջայի բնակչության մոտ մեկ քառորդը զոհվել էր։

1876–78-ի Մեծ սովի զոհերը Հնդկաստանում բրիտանական տիրապետության ժամանակ, պատկերված 1877 թ.

Հյուսիսային Կորեայի սովը՝ 1990-ականներին

1990-ականների կեսերին սովը տարածվեց Հյուսիսային Կորեայում՝ աննախադեպ ջրհեղեղների հետևանքով։ Այս ինքնաբավ, արդյունաբերական քաղաքային պետությունը մեծապես կախված էր Սովետական Միությունից և Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությունից ստացվող սուբսիդավորված ապրանքներից, այդ թվում՝ վառելիքից։ Երբ Սովետական Միության փլուզումը և Չինաստանի շուկայական բարեփոխումները փոխեցին առևտրային պայմանները դեպի ծանր արժույթով և լրիվ գներով առևտուր, Հյուսիսային Կորեայի տնտեսությունը փլուզվեց։ Գյուղատնտեսության խոցելի հատվածը 1995-1996 թվականներին մեծ ճգնաժամ ապրեց, ինչը 1996-1999 թվականներին վերածվեց լայնածավալ սովի։

Հյուսիսային Կորեայի մարդահամարի հիման վրա գնահատվում է, որ սովի հետևանքով մահացել է 240,000-ից 420,000 մարդ, իսկ 1993-2008 թվականներին unnatural մահացության թիվը կազմել է 600,000-ից 850,000։ Հյուսիսային Կորեան մինչ այժմ չի վերականգնել սննդի ինքնաբավությունը և շարունակում է կախված մնալ Չինաստանից, Ճապոնիայից, Հարավային Կորեայից, Ռուսաստանից և ԱՄՆ-ից ստացվող սննդի արտաքին օգնությունից։

Միևնույն ժամանակ, որոշ հետազոտողներ կարծում են, որ այս սովը ավելի շատ պայմանավորված էր ոչ թե սննդի պակասով (FAD՝ Food Availability Decline), այլ բռնապետական ռեժիմի կառավարման որոշումներով, որոնք ստիպեցին միլիոնավոր մարդկանց սովամահ լինել։

ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպության (FAO) տվյալներով՝ 2017 թվականին Հյուսիսային Կորեան նորից բախվեց լուրջ հացահատիկային պակասի՝ երկրում տիրող երաշտի պատճառով։ FAO-ի գնահատմամբ՝ գյուղատնտեսական վաղ բերքը նվազել է ավելի քան 30%-ով՝ համեմատած նախորդ տարվա արտադրության հետ՝ առաջացնելով 2001 թվականից ի վեր երկրի ամենածանր սովը։

---

Վիետնամ

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում ճապոնական օկուպացիան պատճառ դարձավ 1945 թվականի Վիետնամի սովին, որի հետևանքով մահացավ մոտ 700,000-ից 2,000,000 մարդ։

Հնդկաստան

Հիմնական հոդված՝ Famine in India

Տե՛ս նաև՝ Timeline of major famines in India during British rule

Հնդկաստանը, որի սննդամթերքը գրեթե ամբողջությամբ կախված է մուսոնային անձրևներից, խիստ խոցելի է բերքի ձախողման նկատմամբ, ինչը երբեմն խորանում է՝ վերածվելով սովի։ 11-րդ դարից մինչև 17-րդ դարը Հնդկաստանում տեղի է ունեցել 14 սով (Բհաթիա, 1985)։ Օրինակ, 1022–1033 թվականների մեծ սովի ժամանակ որոշ նահանգներ ամբողջությամբ դատարկվել են։ 1702–1704 թվականներին Դեքանի սովը խլել է առնվազն երկու միլիոն մարդու կյանք։

Բ. Մ. Բհաթիայի կարծիքով՝ վաղ շրջանի սովերը տեղայնացված էին, իսկ 1860 թվականից հետո, բրիտանական կառավարման ժամանակ, սովերը սկսեցին արտացոլել երկրում սննդամթերքի ընդհանուր պակասը։ 19-րդ դարի երկրորդ կեսին Հնդկաստանում գրանցվել է մոտ 25 խոշոր սով՝ տարածված Թամիլ Նադու, Բիհար և Բենգալ նահանգներում։

Դրանց թվում է 1876–1878 թվականների Մեծ սովը, որի հետևանքով մահացավ 6.1 միլիոնից մինչև 10.3 միլիոն մարդ, և 1899–1900 թվականների Հնդկաստանի սովը, որը խլեց 1.25 միլիոնից մինչև 10 միլիոն մարդու կյանք։ 20-րդ դարում սովերը հիմնականում վերացվեցին, բացառությամբ 1943 թվականի Բենգալիայի սովի, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ խլեց մոտ 2.1 միլիոն բենգալցիների կյանքը։

1880 թվականի Սովի հանձնաժողովի դիտարկումները վկայում են, որ սովի պատճառը ավելի շատ կապված էր սննդի բաշխման, քան սննդի պակասի հետ։ Նրանք նշում են, որ Բրիտանական Հնդկաստանի յուրաքանչյուր նահանգում, ներառյալ Բիրման, գոյություն ուներ հացահատիկի ավելցուկ՝ տարեկան 5.16 միլիոն տոննա։ Այդ ժամանակ Հնդկաստանից բրնձի և այլ հացահատիկների արտահանումը կազմում էր տարեկան մոտ մեկ միլիոն տոննա։

Բնակչության աճը սրեց գյուղացիության դժվարությունները։ Խաղաղության, սանիտարական պայմանների և առողջապահության բարելավման արդյունքում Հնդկաստանի բնակչությունը 1700 թվականին հնարավոր է կազմել մոտ 100 միլիոն, մինչդեռ 1920 թվականին արդեն հասել էր 300 միլիոնի։ Բրիտանական իշխանությունը խթանում էր գյուղատնտեսական արտադրողականությունը և տրամադրում տնտեսական խրախուսանքներ՝ դաշտերում աշխատելու համար ավելի շատ երեխաներ ունենալու նպատակով։ Չնայած Եվրոպայում նույնպես տեղի էր ունենում նման բնակչության աճ, այդ աճը մեղմվում էր արդյունաբերական հեղափոխությամբ կամ Ամերիկա և Ավստրալիա արտագաղթով։ Սակայն Հնդկաստանում արդյունաբերական հեղափոխություն չկար, և սննդամթերքի արտադրությունը նույնպես չէր ավելանում։ Ավելին, հնդկական հողատերերը շահագրգռված էին դրամական մշակաբույսերի արտադրությամբ և խոչընդոտում էին նորարարությունները։ Արդյունքում բնակչության թիվն ավելի արագ էր աճում, քան առկա սննդի և հողի քանակը, ինչը հանգեցնում էր աղքատության խորացման և լայնածավալ սովի։ - – Քրեյգ Ա. Լոքարդ, Հասարակություններ, ցանցեր և անցումներ

Մահարաշտրայի երաշտը, ի տարբերություն Բրիտանական կառավարման տարիների, չառաջացրեց սովից մահերի ոչ մի դեպք։ Այն հայտնի է իր սովի կանխարգելման արդյունավետ քաղաքականությամբ:

Միջին Արևելք

Ասորական ցեղասպանության ժամանակ սովի ենթարկված կին և երեխա, Օսմանյան կայսրություն, 1915 թ.

1870–1872 թվականների ընթացքում Պարսկաստանի (ներկայիս Իրանի) սովի հետևանքով մահացել է մոտ 1.5 միլիոն մարդ (բնակչության 20-25%-ը):

20-րդ դարի սկզբին Օսմանյան կայսրության կողմից Լիբանանից սննդի արտահանման արգելափակումը հանգեցրեց սովին, որի արդյունքում մահացավ մինչև 450,000 լիբանանցի (բնակչության մոտ մեկ երրորդը): Այս սովը ավելի շատ մարդկանց կյանք խլեց, քան Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը։ Արգելափակման պատճառը կայսրության Սիրիական շրջանում տեղի ունեցող ապստամբություններն էին, ներառյալ 1860-ականներին տեղի ունեցած ապստամբությունը, որը հանգեցրեց հազարավոր լիբանանցիների և սիրիացիների կոտորածին Օսմանյան թուրքերի և տեղի դրուզների կողմից։

Եվրոպա

Միջին դարեր

Հավելյալ տեղեկություն՝ Medieval demography, Crisis of the Late Middle Ages, և The General Crisis

1315–1317 թթ. (կամ մինչև 1322 թ.) Մեծ սովը Եվրոպայում 14-րդ դարի առաջին մեծագույն սննդային ճգնաժամն էր։ Հյուսիսային Եվրոպայում միլիոնավոր մարդիկ մահացան տարիների ընթացքում, ինչը վերջ դրեց 11-12-րդ դարերի աճի և բարեկեցության շրջանին։

1315 թ. գարունը հատկապես ցուրտ և անձրևոտ էր, ինչը բերքի զանգվածային ձախողման պատճառ դարձավ, որը շարունակվեց առնվազն մինչև 1317 թ. ամառը։ Եվրոպայի որոշ տարածաշրջաններում դրությունը չվերականգնվեց մինչև 1322 թ.: Պետական և տեղական իշխանություններն ուշ արձագանքեցին այս ճգնաժամին, իսկ երբ գիտակցեցին դրա լրջությունը, քիչ հաջողություններ ունեցան սննդամթերքի ապահովման հարցում։ Անգլիայի Նորֆոլկում 1315 թ. հացահատիկի գինը 5 շիլինգից բարձրացավ մինչև 20 շիլինգ։

Այս ժամանակաշրջանը նշանավորվեց հանցագործությունների աճով, հիվանդություններով և զանգվածային մահերով, ներառյալ մանկասպանություն և մարդակերություն։

Սովը մեծ ազդեցություն ունեցավ եկեղեցու, պետության, եվրոպական հասարակության և 14-րդ դարում հաջորդած այլ աղետների վրա։ Միջնադարյան Բրիտանիայում արձանագրվել է 95 սով, իսկ Ֆրանսիայում՝ առնվազն 75։ Հնարավոր է, որ 1315–1316 թթ. սովի ընթացքում Անգլիայի բնակչության ավելի քան 10%-ը՝ առնվազն 500,000 մարդ, մահացել է։

Սովն անակնկալ և կործանարար երևույթ էր։ Սովամահության սպառնալիքը մարդկանց դրդում էր ծայրահեղ միջոցների։ Երբ սննդի պակասը պարզ էր դառնում գյուղացիների համար, նրանք զոհաբերում էին երկարաժամկետ կայունությունը՝ կարճաժամկետ գոյատևման համար։ Գյուղացիները սպանում էին իրենց աշխատող կենդանիներին, ինչը նվազեցնում էր հաջորդ տարիների բերքատվությունը։ Նրանք ուտում էին իրենց սերմացու հացահատիկը՝ հուսալով, որ հաջորդ տարվա բերքի համար նոր սերմացու կգտնեն։ Երբ այդ հնարավորությունները սպառվում էին, նրանք լքում էին իրենց բնակավայրերը՝ սնունդ փնտրելու համար։

Գյուղացիները տեղափոխվում էին քաղաքներ, որտեղ վաճառականները, որոնք հաճախ աշխատում էին ավելի ուժեղ գնողունակություն ունեցող քաղաքներում, ավելի պատրաստ էին վաճառել իրենց սնունդը։ Քաղաքները նաև իրականացնում էին օգնության ծրագրեր և գնում էին հացահատիկ իրենց բնակչության համար՝ կարգ ու կանոն պահպանելու նպատակով։ Սակայն ներգաղթյալների խառնաշփոթը և հուսահատությունը հաճախ հանցագործությունների աճի պատճառ էին դառնում։ Շատ գյուղացիներ ստիպված էին դիմել ավազակության՝ սնունդ հայթայթելու համար։

Մի սովը հաճախ դժվարություններ էր առաջացնում հաջորդ տարիների ընթացքում՝ սերմացուի պակասի, արտադրական գործընթացի խաթարման կամ աշխատուժի նվազման պատճառով։ Սովերը հաճախ մեկնաբանվում էին որպես Աստծո դժգոհության նշան։ Դրանք ընկալվում էին որպես Աստծո նվերների հեռացում երկրային մարդկանցից։ Սովի կանխարգելման նպատակով կազմակերպվում էին բազմաբնույթ կրոնական երթեր և ծեսեր՝ փորձելով կանխել Աստծո բարկությունը։

16-րդ դար

Գոյայի «Պատերազմի աղետներ» շարքի փորագրություններից մեկը պատկերում է սոված կանանց տառաբելիս Մադրիդում 1811-1812 թվականներին բռնկված սարսափելի սովից։ Այս ստեղծագործությունը վկայում է պատերազմի և նրա հետևանքների՝ հատկապես սովի և տառապանքի, մասին։ Գոյայի արվեստը հաճախ պատկերում էր մարդկային ողբերգությունը, փոխանցելով ոչ միայն ֆիզիկական ցավն ու տառապանքը, այլև մարդկանց հոգևոր կոտրվածությունը, որոնք ապրում էին այնպիսի ծանր ժամանակներում։

15-րդից 18-րդ դարերում Եվրոպայում սովի հաճախականությունն ավելացավ սառցե դարի պատճառով։ Սառը կլիման բերեց բերքի ձախողումների և պարենային պակասի, ինչը հանգեցրեց դավադրության տեսությունների տարածմանը, օրինակ՝ Famine Pact-ը Ֆրանսիայում։

1590-ականները դաժանագույն սովի տարիներ էին, երբ եվրոպական բոլոր տարածաշրջանները ծանր վնասներ կրեցին։ Տնտեսությունն ու բնակչությունն աճում էին խաղաղության երկարատև ժամանակաշրջանների ընթացքում, սակայն աղքատ գյուղացիները մնում էին խոցելի։ Այս ժամանակաշրջանում գյուղատնտեսական արտադրողականությունը, չնայած որոշ տեխնիկական նորարարություններին, դեռևս բավարար չէր աճող բնակչության պահանջները բավարարելու համար։

Սովը առավել ուժեղ հարվածեց գյուղական շրջաններին, սակայն Նիդեռլանդները կարողացան խուսափել դրա աղետալի ազդեցություններից՝ Բալթիկի հետ իրենց առևտրային կապերի շնորհիվ։

17-րդ դար

Շվեդիայի հյուսիսում, 1867-1869 թվականների սովի ժամանակ սովամահության ծանր պատկերները պատկերում էին տարածքային աղետների ազդեցությունը։

1620-ական թվականների շրջանում Եվրոպայի տարբեր հատվածներում նոր սովի ալիք տարածվեց։ Թեև այս սովերը հաճախ ավելի մեղմ էին, քան 25 տարի առաջ տեղի ունեցածները, շատ տարածաշրջաններում դրանք դարձյալ չափազանց լուրջ հետևանքներ թողեցին։ Հատկապես կործանարար էր 1696 թվականի մեծ սովը Ֆինլանդիայում, որն ամայացրեց երկրի բնակչության մեկ երրորդը։

Հյուսիսային Իտալիան լուրջ ցանքատարածությունների կորստի հետևանքով տնտեսական խորը ճգնաժամի ենթարկվեց 1618-1621 թվականներին, և այդ ճգնաժամից տարածաշրջանը վերջնականապես չվերականգնվեց դարեր շարունակ։ Սովի նոր ալիքներ հայտնվեցին նաև 1640-ականների վերջերին և 1670-ականներին։

Ֆրանսիայում երկու խոշոր սովերի ժամանակ՝ 1693-1710 թվականներին, մահացավ ավելի քան երկու միլիոն մարդ։ Այս սովերը խորացան երկարատև պատերազմների ազդեցությամբ։

1690-ականներին Շոտլանդիայում տեղի ունեցած սովը բնակչության նվազեցում առաջացրեց առնվազն 15%-ով։

1695-1697 թվականների մեծ սովի հետևանքով Ֆինլանդիայի բնակչության մոտ երրորդը մահացավ։ Նույն ժամանակահատվածում Նորվեգիայի բնակչության մոտ 10%-ը մահացու կորուստ կրեց։

18-րդ դար

1740-1743 թվականների ընթացքում Եվրոպան ենթարկվեց խիստ ցրտաշունչ ձմեռների և ամառային երաշտների, ինչը հանգեցրեց սովի և մահացության կտրուկ աճի։ 1740-1741 թվականների ձմեռը անսովոր սառն էր, հավանաբար՝ հրաբխային ակտիվության հետևանքով։

Սքոթի և Դունկան (2002) ուսումնասիրության համաձայն՝ «Արևելյան Եվրոպայում 1500-1700 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում արձանագրվել է ավելի քան 150 սովի դեպք, իսկ Ռուսաստանում՝ 971-1974 թվականներին՝ 100 սովի և 121 սովամահության տարի»։

1770-1771 թվականների Մեծ սովը Չեխիայի տարածքում կրճատեց բնակչության մոտ մեկ տասներորդը՝ սպանելով 250,000 մարդու։ Այս իրադարձությունները գյուղական ապստամբությունների պատճառ դարձան։

Հյուսիսային Իտալիայում 1451-1767 թվականների ընթացքում եղել է 16 բարգավաճած բերքի տարի և 111 սովի տարի։

1783 թվականին Իսլանդիայի կենտրոնում գտնվող Լակի հրաբխի ժայթքումը հանգեցրեց լայնածավալ աղետների։ Թեև լավան անմիջականորեն քիչ վնաս հասցրեց, սակայն մոխիրն ու ծծմբային գազերը կործանեցին երկրի անասունների երեք քառորդը։ Արդյունքում սովի ժամանակ մահացավ մոտ 10,000 մարդ՝ բնակչության հինգերորդ մասը։

19-րդ դար

Իռլանդիայում Մեծ սովի զոհերի պատկերում, 1845–1849 թթ

Իռլանդիայի 1846-1851 թվականների Մեծ սովը, որը հիմնականում պայմանավորված էր կարտոֆիլի բերքի ձախողմամբ, հանգեցրեց 1,000,000 մարդու մահվան։ Մոտ 2,000,000 փախստականներ տեղափոխվեցին Բրիտանիա, Ավստրալիա և Միացյալ Նահանգներ։ Ֆրանսիայում ևս 19-րդ դարում արձանագրվել են սովի դեպքեր.

20-րդ դար

Արևելյան Եվրոպայում 20-րդ դարում ևս տեղի են ունեցել սովի դեպքեր։ Ռուսական կայսրությունում երաշտները և սովերը կրկնվել են յուրաքանչյուր 10-13 տարին մեկ, իսկ փոքր երաշտները՝ յուրաքանչյուր 5-7 տարին մեկ։ 1845-1922 թվականների ընթացքում Ռուսաստանում արձանագրվել է 11 խոշոր սով, որոնցից ամենածանրը եղել է 1891-1892 թվականների սովը։

1921-1922 թվականների ռուսական սովը, որը տեղի ունեցավ Քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում, սպանեց մոտ 5 միլիոն մարդու։

ԽՍՀՄ ժամանակաշրջանում սովի դեպքերն առավել լայնամասշտաբ դարձան։ Ամենահայտնին է 1932-1933 թվականների Հոլոդոմորը, որը ընդգրկեց Վոլգայի, Ուկրաինական և Ղազախական ԽՍՀ-ները։ Այս սովի զոհերի թիվը գնահատվում է մոտ 6 միլիոն։

1947 թվականի ԽՍՀՄ սովը, որը պայմանավորված էր խիստ երաշտով և հացահատիկի պաշարների սխալ կառավարմամբ, դարձավ երկրի վերջին խոշոր սովը։

Հիտլերյան Գերմանիայի «Սովի ծրագիրը» (Hunger Plan) նպատակ ուներ սովի մատնել ԽՍՀՄ մեծ հատվածի բնակչությանը, ինչի հետևանքով զոհվեցին միլիոնավոր մարդիկ։ 1995 թվականին Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիան հաղորդեց, որ գերմանացիների գործողությունների հետևանքով ԽՍՀՄ-ում զոհված քաղաքացիական անձանց թիվը կազմում էր 13.7 միլիոն, որոնցից 4.1 միլիոնը սովի և հիվանդությունների զոհեր էին օկուպացված տարածքներում։ Օկուպացված տարածքներից դուրս ևս արձանագրվել են մոտ 3 միլիոն սովամահության դեպքեր։

Լենինգրադի պաշարման 872 օրը (1941-1944) հանգեցրեց սովի աննախադեպ մասշտաբների՝ ջրի, սննդի և էներգիայի պաշարների կորստի պատճառով։ Մոտ 1 միլիոն մարդ մահացավ։

Երկրորդ աշխարհամարտի ժամանակ Արևմտյան Եվրոպան ևս ենթարկվեց սովի։ Նիդերլանդներում 1944 թվականի «Hongerwinter»-ը սպանեց մոտ 30,000 մարդու։ Եվրոպայի այլ հատվածներում ևս սովի դեպքեր արձանագրվեցին։

1921–1922 թվականների ռուսական սովի զոհերը Ռուսաստանի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ

Լատինական Ամերիկա

Թերսնված երեխա Բրազիլիայի 1877–78 Grande Seca (մեծ երաշտի) ժամանակ։

Բրազիլիայի 1877-1878 թվականների Grande Seca (Մեծ երաշտը), որը երկրի պատմության մեջ ամենածանր երաշտն էր, հանգեցրեց մոտ կես միլիոն մարդու մահվան։ 1915 թվականի երաշտն էլ շատ ծանր էր։ Նախակոլումբոսյան Ամերիկայի բնակչությունը հաճախ էր բախվում ծանր սննդային պակասի և սովի դեպքերի։ Մոտ 850 թվականին երկարատև երաշտը համընկավ Մայաների դասական քաղաքակրթության կործանման հետ։ Մեքսիկայում 1454 թվականի Մեկ Նապաստակի սովը մեծ աղետ էր։

Օվկիանիա

15-18-րդ դարերի միջև Զատիկի կղզին մեծ սովի ենթարկվեց։ Սովն ու դրան հաջորդած կանիբալիզմը պայմանավորված էին գերբնակեցմամբ և բնական ռեսուրսների սպառմամբ, ինչը մասնակիորեն կապված էր փայտի մեծ ծախսով՝ մոնումենտալ հուշարձանների կառուցման համար։

Դոկումենտավորված սովի դեպքեր են գրանցվել նաև Պոլինեզիայի տարբեր կղզիներում, օրինակ՝ 1868 թվականին Հավայան Կաու կղզում։

Դանիել Լորդ Սմեյլի համաձայն՝ «Սովի կանիբալիզմը» մինչ վերջերս սովորական երևույթ էր Նոր Գվինեայի մոտակայքում գտնվող Մասիմ կղզիներում, ինչպես նաև Հարավարևելյան Ասիայի և Խաղաղ օվկիանոսի այլ հասարակություններում։

1817 թվականին ռուս հետազոտող Օտտո ֆոն Կոցեբուն, այցելելով Մարշալյան կղզիներ Միկրոնեզիայում, նկատեց, որ Մարշալյան ընտանիքները սովի պատճառով երրորդ երեխայի ծնվելուց հետո կիրառում էին մանկասպանություն՝ որպես բնակչության պլանավորման միջոց։

Ապագա սովի սպառնալիք

2001 թվականին սատելիտային նկարով պատկերվում է Չադ լիճը, որտեղ լճի իրական մասը կապույտ է: Լիճը 1960-ական թվականներից ի վեր նվազել է 95%-ով:.

անգլ.՝ YALE Climate Connections-ի 2022 թվականի տվյալներով՝ աշխարհի գյուղատնտեսական հողերի մոտ 34%-ը ժանգոտված է: Եթե ներկայիս միտումները շարունակվեն Աֆրիկայում, մայրցամաքը, հնարավոր է, որ 2030 թվականին կարողանա սնուցել իր բնակչության միայն 20%-ին, ըստ Առողջապահության Համաշխարհային կազմակերպության 2024 թվականի հետազոտության: 2007 թվականի վերջին, բիոդիզելի օգտագործման ավելացման հետևանքով, համաշխարհային նավթի գները բարձրացել են մեկ բարելի դիմաց 100 դոլարի, հսկայական բարձրացել է կերային հատիկների գինը, որ օգտագործվում է թռչունների, կաթնամթերքի կենդանիների և այլ կենդանիների կերակրման համար, ինչը հանգեցրել է հացահատիկի (բարձրացել է 58%), սոյայի (բարձրացել է 32%) և եգիպտացորենի (բարձրացել է 11%) գների բարձրացմանը ամբողջ տարվա ընթացքում:2007 թվականին սննդի որոտներ տեղի ունեցան աշխարհի բազմաթիվ երկրներում: 2007 թվականին ցանքածածկի վերին մկրատման համաճարակը, որը վնասակար է ցորենի համար և առաջացել է Ug99 race-ով, տարածվել է Աֆրիկայում և Ասիայում, հանգեցնելով ցորենի վերին մկրատման հսկայական տարածման:

20-րդ դարի սկզբից սկսած՝ ազոտային պարարտանյութերի, նոր միջատասպանների, անապատային գյուղատնտեսության և այլ գյուղատնտեսական տեխնոլոգիաների կիրառմամբ սկսել են մեծացնել սննդի արտադրությունը՝ մասամբ որպես հակաբարեկեցության միջոց: 1950-1984 թվականներին, երբ կանաչ հեղափոխությունը ազդել է գյուղատնտեսության վրա, աշխարհում հացահատիկի արտադրությունը աճել է 250%-ով: Զարգացած երկրները կիսվել են այս տեխնոլոգիաներով զարգացման խնդիրներ ունեցող երկրների հետ: Սակայն արդեն 1995 թվականին նշաններ էին ցույց տալիս, որ այս նոր զարգացումները կարող են հանգեցնել բերրի հողերի նվազման հողերի աղտոտման և ոռոգման հետևանքով աղիացումների:

1994 թվականին Դեյվիդ Փիմենտելը, էկոլոգիայի և գյուղատնտեսության պրոֆեսոր Քորնելի համալսարանից, և Մարիո Ջիամպիետրոն, Իտալիայի Ազգային գրագիտության ինստիտուտի ավագ հետազոտողը (INRAN), գնահատել են, որ կայուն տնտեսությամբ ԱՄՆ բնակչության առավելագույն թիվը 200 միլիոն է:

Հեղինակ Դեյլ Ալեն Պֆեյֆերը կանխատեսում է, որ հաջորդ տասնամյակներում կարող են աճել սննդի գները՝ առանց երկարատև լուծման, և գլոբալ մակարդակով սպասվում է զանգվածային սով: Ջրի պակասը, որը արդեն խրախուսել է բազմաթիվ փոքր երկրներում կերային հատիկների ծանր ներկրումը, կարող է շուտով ազդել նաև ավելի մեծ երկրներում, ինչպիսիք են Չինաստանը կամ Հնդկաստանը: Ջրի սեղանները շատ երկրներում (ներառյալ Հյուսիսային Չինաստանը, ԱՄՆ-ն և Հնդկաստանը) նվազում են՝ լայնածավալ սպառման պատճառով: Այս հարցին են միացել նաև Պակիստանը, Իրանը և Մեքսիկան: Սա աստիճանաբար հանգեցնելու է ջրի թերարժեքության և հացահատիկի արտադրության կրճատման: Չնայած հոսանքի հոսքերի չարաշահմանը՝ Չինաստանը զարգացրել է հացահատիկի պակաս, ինչը նպաստել է հացահատիկի գների բարձրացմանը: Միջին դարից մինչև կեսդարյա սպասվող երեք միլիարդ մարդիկ ծնվելու են այն երկրներում, որոնք արդեն ունեն ջրի թերարժեքություն:

Չինաստանից և Հնդկաստանից հետո կա ավելի փոքր երկրների երկրորդ շարքը, որոնք ունեն ջրի թերարժեքություն՝ Ալժիր, Եգիպտոս, Իրան, Մեքսիկա և Պակիստան: Չորսն էլ արդեն մեծ մասը ներկրում են իրենց հացահատիկը: Միայն Պակիստանն է համեմատաբար ինքնաբավ: Սակայն տարեց տարի բնակչության աճը 4 միլիոնով կավելանա, և նա նույնպես շուտով կդառնա հացահատիկի համաշխարհային շուկայի գնորդ: ՄԱԿ-ի կլիմայի հաղորդման համաձայն, Հիմալայան սառցադաշտերը, որոնք Ասիայի ամենամեծ գետերի՝ Գանգեսի, Ինդոսի, Բրահմապուտրայի, Յանցցիի, Մեկոնգի, Սալվինի և Գետակի՝ չորային շրջանի ջրի հիմնական աղբյուրներն են, կարող են անհետանալ մինչև 2350 թվականը ջերմաստիճանի բարձրացման և մարդկային պահանջարկի պատճառով: Հիմալայան գետերի արտահոսքի ավազանի մեջ ապրում է մոտ 2.4 միլիարդ մարդ:Հնդկաստանը, Չինաստանը, Պակիստանը, Աֆղանստանը, Բանգլադեշը, Նեպալը և Մյանմարը կարող են ապագայում թափանցիկ ջրհեղեղներ և ծանր երաշտեր վերապրել:Միայն Հնդկաստանում Գանգես գետը խմելու և գյուղատնտեսական նպատակներով ջուր է մատակարարում ավելի քան 500 միլիոն մարդու :

Էվան Ֆրեյզերը, Կանադայի Գուելֆ համալսարանի աշխարհագրագետը, ուսումնասիրում է այն եղանակները, թե ինչպես կլիմայական փոփոխությունը կարող ազդել ապագա սովի վրա: Նա անդրադառնում է պատմության տարբեր դեպքերի, որտեղ աննշան շրջակա միջավայրի խնդիրները հանգեցրել են սովի, ինչը ստեղծում է տեսական կապեր կլիմայի և ապագա սովի միջև: Վերցնելով տարբեր դեպքեր՝ Բրիտանիայի Մեծ գոմաղբից, 19-րդ դարի վերջին Ասիայի կլիմայական աղետներից և 1980-ականների Էթիոպիայի սովից, նա եզրահանգում է, որ կա երեք «պաշտպանության գիծ», որոնք պաշտպանում են համայնքի սննդի ապահովությունը շրջակա միջավայրի փոփոխություններից: Առաջին պաշտպանական գիծը գյուղա-էկոհամակարգն է, որը սնունդ է արտադրում: Տարբեր էկոհամակարգեր՝ լավ կառավարած հողերով, որոնք հարուստ են օրգանական նյութով, ավելի դիմացկուն են: Երկրորդ պաշտպանական գիծը անհատական տնային տնտեսությունների հարստությունն ու հմտություններն են. եթե նրանք, ովքեր վնաս են կրում կլիմայից, օրինակ՝ երաշտից, ունեն ավանդներ կամ հմտություններ, կարող են մի կերպ գոյատևել անբարենպաստ պայմաններում: Վերջին պաշտպանական գիծը ձևավորվում է հասարակության մեջ ներկա պաշտոնական հաստատություններով: Կառավարությունները, եկեղեցիները կամ միջազգային կազմակերպությունները պետք է պատրաստ լինեն և կարողանան իրականացնել արդյունավետ օգնության միջոցառումներ: Էվան Ֆրեյզերը պնդում է, որ եթե էկոհամակարգը բավականին դիմացկուն է, այն կարող է դիմակայել կլիմայական պայմանների հետ կապված ցնցումներին: Բայց եթե այս ցնցումները գերազանցեն էկոհամակարգի պաշտպանական առաջին գիծը, անհրաժեշտ կլինի հարմարվել իրենց: Եթե խնդիրը չափազանց մեծ է ընտանիքի կամ տնային տնտեսության համար, ապա մարդիկ պետք է հենվեն երրորդ պաշտպանական գծի վրա: Էվան Ֆրեյզերը եզրահանգում է, որ գրեթե յուրաքանչյուր իրավիճակում, որտեղ շրջակա միջավայրի խնդիրը հանգեցրել է սովի, տեսնում ես այս երեք պաշտպանական գծերից յուրաքանչյուրի ձախողումը: Հետևաբար, կլիմայական փոփոխությունների ազդեցությունը սովի վրա հասկանալու համար անհրաժեշտ է համատեղել տեղական սոցիալ-տնտեսական և բնապահպանական գործոնների գնահատումը կլիմայի մոդելների հետ, որոնք կանխատեսում են, թե որտեղ կարող են վատ եղանակներ առաջանալ ապագայում:

COVID-19 համավարակը՝ սահմանափակումներով և ճանապարհորդական սահմանափակումներով, կանխել է օգնության մատակարարումը և մեծապես ազդել սննդի արտադրության վրա: Ներկայումս կանխատեսվում են մի շարք սովեր, որոնց ՄԱԿ-ը անվանում է «բիբլիական չափերի» աղետ կամ «հացահատիկային համաճարակ»: Այս համաճարակը՝ համատեղելով 2019-2020 թվականների անտառային արմատախիլերը և մի շարք ընթացիկ զինված բախումները, կանխատեսվում է, որ կլինի ամենախոշոր սովերի շարքը, որն ազդելու է գլոբալ բնակչության 10-20%-ի վրա:

Արևմտյան երկրները սառեցրին Աֆղանստանի համար նախատեսված մարդասիրական օգնությունը՝ թալիբների երկրում 2021 թվականի օգոստոսին իշխանության գալուց հետո: ԱՄՆ-ն էֆեկտիվ սառեցրել է Աֆղանստանի կենտրոնական բանկերի մոտ 9 միլիարդ դոլար ակտիվները,արգելափակելով թալիբների ԱՄՆ բանկերում պահվող միլիարդավոր դոլարները: 2021 թվականի հոկտեմբերին Աֆղանստանի 39 միլիոն բնակչության կեսը ավելի բախվել է սուր սննդի ճգնաժամի: 2021 թվականի նոյեմբերի 11-ին Human Rights Watch-ը հաղորդեց, որ Աֆղանստանը բախվել է սովի լայնածավալ ճգնաժամի՝ նվազեցված տնտեսության և փլուզված բանկային համակարգի հետևանքով: ՄԱԿ-ի Համաշխարհային Ապահովագրական ծրագիրը նաև մի քանի նախազգուշական հայտարարություններ է կատարել սակավազուրկ սննդի անվտանգության մասին:

Պատճառներ

Տե՛ս նաև՝ Theories of famines

1941 թվականին պաշարված Լենինգրադում դիստրոֆիայով տառապող սովի զոհ։

Սովի սահմանումները հիմնվում են երեք հիմնական կատեգորիաների վրա՝ սննդի առաջարկի վրա հիմնված, սննդի սպառման վրա հիմնված և մահացության վրա հիմնված։ Սովի մի քանի սահմանումներ հետևյալն են՝

• Բլիքս – Սննդի լայնածավալ պակաս, որը հանգեցնում է տարածաշրջանային մահացության ցուցանիշների զգալի աճի։
• Բրաուն և Էկհոլմ – Սննդի առաջարկի հանկարծակի, կտրուկ նվազում, որն առաջացնում է տարածված սով։
• Սկրիմշո – Մեծ թվով մարդկանց սննդի սպառման մակարդակի հանկարծակի անկում։
• Ռավալիոն – Չափազանց բարձր մահացություն՝ սննդի ընդունման նկատմամբ լուրջ սպառնալիքով որոշակի բնակչության հատվածի համար։
• Քանի – Պայմանների ամբողջություն, երբ տարածաշրջանի մեծ թվով մարդիկ չեն կարողանում բավարար սնունդ ձեռք բերել, ինչը հանգեցնում է տարածված սուր թերսնուցման։

Սովի առաջացման պատճառները

Բնակչության շրջանում սննդի պակասը կարող է պայմանավորված լինել կամ սննդի անբավարարությամբ, կամ դրա բաշխման դժվարություններով։ Սովը կարող է վատթարանալ բնական կլիմայական տատանումների և քաղաքական ճնշող պայմանների՝ ներառյալ բռնապետական ռեժիմների կամ պատերազմի հետևանքով։

Սննդի առաջարկի նվազում (FAD) տեսություն

1981 թվականից առաջ համընդհանուր համոզմունքը ենթադրում էր, որ սովի հիմնական պատճառը սննդի առաջարկի նվազումն է։ Սակայն FAD-ը չէր բացատրում, թե ինչու սովը հիմնականում ազդում էր բնակչության որոշակի խմբերի վրա, օրինակ՝ գյուղատնտեսական աշխատողների, մինչդեռ այլ խմբեր մնում էին անփոփոխ։

Վերջին սովերի ուսումնասիրությունների հիման վրա այս տեսությունը կասկածի տակ է դրվել, և առաջարկվել է, որ սովի առաջացման մեխանիզմում մասնակցում են բազմաթիվ գործոններ՝ սննդի առաջարկի նվազումից բացի։ Այս տեսությունը՝ կոչվող «փոխանակման իրավունքների ձախողում» (FEE), ենթադրում է, որ սովի պատճառը մարդու՝ իր իրավունքները շուկայի տնտեսության մեջ փոխանակելու կարողության խախտումն է։ Օրինակ՝ գյուղատնտեսական աշխատողը չի կարողանում իր հիմնական իրավունքը՝ աշխատանքը, փոխանակել բրնձի հետ, երբ նրա զբաղվածությունը դառնում է անկայուն կամ վերացվում է։

Կլիմայի փոփոխության ազդեցությունը

Ըստ Սոցիալական պատասխանատվության բժիշկների (PSR), կլիմայական գլոբալ փոփոխությունը լրացուցիչ մարտահրավեր է նետում Երկրի՝ սննդի արտադրության ունակությանը, ինչը կարող է հանգեցնել սովի։

Վտանգավորության գործոններ

Սովի նկատմամբ որոշակի տարածաշրջան ավելի խոցելի դարձնող գործոններն են՝

• Աղքատություն
• Բնակչության աճ
• Անհամապատասխան սոցիալական ենթակառուցվածքներ
• Ճնշող քաղաքական ռեժիմ
• Թույլ կամ չնախապատրաստված կառավարություն

Քաղաքական անհաջողությունների դերը

Ըստ Օքսֆամ միջազգայինի, որը վկայակոչում է Famine Early Warning Systems Network (FEWS NET) զեկույցը, սովը «բնական երևույթ չէ, այն աղետալի քաղաքական անհաջողություն է»։

Կլիմայի և բնակչության ճնշումը

Երեխա, ով տառապում է ծայրահեղ սովից Հնդկաստանում, 1972 թ

Տե՛ս նաև՝ Starvation (crime)

Սով քաղաքական ռեժիմի կողմից սկսած 1850-ից

Որոշ դեպքերում, ինչպիսիք են Չինաստանի Մեծ Շարժումը (որը առաջացրեց ամենամեծ սովը թվերով), Հյուսիսային Կորեան 1990-ականների կեսերին կամ Զիմբաբվեն 2000-ականների սկզբին, սովը կարող է առաջանալ կառավարության քաղաքականության պատճառով:

Կառավարության կողմից գյուղատնտեսության պարտադիր կոլեկտիվացումը եղել է Խորհրդային Միության 1932-1933 թվականների սովի հիմնական պատճառներից մեկը:

Սիմոն Փայասլյանը պնդում է, որ Խորհրդային սովը (մինչև 4 միլիոն մարդու մահ՝ հատկապես Ուկրաինայում) կարող է դիտարկվել որպես ցեղասպանություն, չնայած որոշ գիտնականներ վիճում են, թե արդյոք Խորհրդային Միության քաղաքականությունը համապատասխանում է ցեղասպանության իրավաբանական սահմանմանը : Որոշ գիտնականներ հակասում են այն տեսակետին, որ սովը եղել է ցեղասպանական գործողություն՝ Խորհրդային կառավարության կողմից։ Նրանք պնդում են, որ սովի պատճառը եղել է Ստալինյան վարչակարգի անօգուտ ու անկողմնորոշված քաղաքականությունը, այլ ոչ թե մտածված ցեղասպանությունը։ Ստալինի կենսագրագետ Ստիվեն Քոթկինը հավանություն է տալիս նման տեսակետին՝ նշելով, որ «Չկա հարցի մասին, թե արդյոք Ստալինը պատասխանատու է սովի համար», և այն բանից հետո, երբ քաղաքական որոշումները խանգարեցին գյուղատնտեսությանը, սովի հետևանքով մահացածների թիվը կարող էր նվազել, եթե կառավարությունը ավելի արդյունավետ մոտեցումներ ընդուներ: Ստալինին ու նրա վարչակարգին մեղադրել են հին հողագործների ու գյուղացիների դեմ կատարված բռնությունների մեջ։

Չինաստանում Մաո Ցզեդունի կոմունիստական կառավարությունը 1958 թվականին սկսել էր Մեծ Փախուստի նախաձեռնությունը, որի նպատակն էր երկրի արագ արդյունաբերականացումը։ Կառավարությունը խիստ վերահսկում էր գյուղատնտեսությունը։ Գյուղացիների համար բերքը չկարողացավ բավարարել կարիքները, և սով էր սկսվել գյուղական տարածքներում։ Կառավարությունն շարունակեց արտահանել ցորենը, չնայած սովին, և փորձեց փակել այն։ Սովը կապվում է ոչ այնքան անպատասխանատու քաղաքականության հետ, որքան այն, որ կառավարությունը մերժեց ընդունել խնդիրը, ինչը հանգեցրեց մահերի ավելացման։ Շատ դեպքերում գյուղացիները ենթարկվեցին հալածանքների։ Այս սովի պատճառով մահացավ 20-ից 45 միլիոն մարդ, ինչը դարձավ մինչ այժմ ամենաերջանիկ սովերից մեկը։

Պատմաբաններն ու լրագրողները, ինչպիսիք են Սիմաս Միլն ու Ջոն Ուայները, քննադատել են կոմունիզմի վրա կենտրոնացումը՝ մեղադրելով սովի պատճառներին: 2002 թվականին «Գարդիանում» հրապարակված հոդվածում Միլն ասում է, որ «կոլոնիաների պատմությանը ցուցաբերված բարոյական կույրությունը», և գրում է. «Եթե Լենինն ու Ստալինը համարվում են մեղավոր՝ սովի պատճառով մահացածների համար, ապա Չերչիլն էլ իսկապես պատասխանատու է 1943 թվականի Բենգալի սովի 4 միլիոն մահերի համար»։ Ուայները նույնը ասում է՝ համեմատելով Խոլոդոմորն ու 1943 թվականի Բենգալի սովը, նշելով, որ Ուինսթոն Չերչիլի դերը Բենգալի սովի մեջ «հավաքված է նման Ստալինի դերին Ուկրաինական սովի մեջ»։ Պատմաբան Մայք Դևիսը, «Վիկտորյան Հոլոքոստներ» գրքի հեղինակ, համեմատում է Մեծ Չինական Սովը և 19-րդ դարի վերջին Հնդկաստանի սովերը՝ պնդելով, որ երկու դեպքում էլ կառավարությունները, որոնք վերահսկում էին սովերի արձագանքը, դիտավորյալ հրաժարվեցին մեղմել իրավիճակը և այդպիսով կրում են պատասխանատվություն սովերի զոհերի համար: Ջեյսոն Հիքելը և Դիլան Սուլիվանը պնդում են, որ բրիտանական կայսրության պիկում Հնդկաստանում ավելորդ մահերի թիվը հասնում է մոտ 100 միլիոնի:

Մալավին ավարտեց իր սովը՝ գյուղացիներին սուբսիդավորելով՝ հակառակ Համաշխարհային Բանկի սահմանափակումներին։ 1973 թվականին Եթովպիայում Վոլլոյի սովի ժամանակ սնունդը արտահանվել է Վոլլոյից՝ մայրաքաղաք Ադիս Աբեբա՝ ավելի բարձր գներով վաճառելու համար։ 1970-ականների վերջում և 1980-ականների սկզբում Եթովպիայի և Սուդանի դիկտատորություններում բնակիչները տառապել են մեծ սովերից, բայց Բոտսվանայի ժողովրդավարությունը խուսափել է դրանցից՝ չնայած նաև ազգային սննդի արտադրության խիստ անկմանը։ Սոմալիում սով է առաջացել ոչ գործելու կարողացած պետական համակարգի պատճառով։

ԻԵՆ-ի գնահատմամբ, Յեմենում սովը տեղի է ունեցել՝ Սաուդյան Արաբիայի առաջնորդությամբ երկրի ներգրավվածության և Սաուդյան Արաբիայի և դրա դաշնակիցների՝ ԱՄՆ-ի կողմից խոչընդոտված սննդամթերքի մատակարարման պատճառով։ 2017-ի վերջի դրությամբ Յենում յուրաքանչյուր օր 130 երեխա՝ մինչև հինգ տարեկան, մահացել է սովի և սովից առաջացած հիվանդություններից։ 2018 թվականի հոկտեմբերի դրությամբ, բնակչության կեսը կանգնած էր սովի վտանգի առջև։

Սովեր՝ 1850 թվականից սկսած՝ քաղաքական ռեժիմի կողմից

Իսրայելի Գազայի շրջափակման և Իսրայելի ու Համասի միջև պատերազմի արդյունքում 2024 թվականին Գազայի հատվածում սով է առաջացել։ 2024 թվականի հունվարի 16-ին ՄԱԿ-ի փորձագետները մեղադրել են Իսրայելին՝ «Ջարդելով Գազայի սննդի համակարգը և սնունդը որպես զենք օգտագործելով Պաղեստինացիների դեմ»։

Ամարտյա Սենի (1999) համաձայն, «պատրաստված բազմակուսակցական ժողովրդավարության մեջ երբեք սով չի եղել»։ Հասելն ու Ռոզերը ցուցադրել են, որ թեև եղել են մի քանի փոքր բացառություններ, սովերը հազվադեպ են տեղի ունենում ժողովրդավարական համակարգերում, բայց սերտորեն կապված են ավտորիտար և գաղութային համակարգերի հետ։

Տնտեսական պատժամիջոցներ

Տնտեսական պատժամիջոցները պետության կամ ՄԱԿ-ի կողմից կիրառվող միջոցներ են՝ ուղղված թիրախավորած երկիրը քաղաքական պահանջներին ենթարկելու համար։ Այս միջոցները հաճախ ներառում են ներմուծման և արտահանման սահմանափակումներ՝ «կոտրելու» կամ ցավ պատճառելու համար թիրախավորած երկրի տնտեսությանը։ Սա կարող է սահմանափակել թիրախավորված երկրի տնտեսական զարգացումը և դժվարացնել նրա բնակչության սննդի հասանելիությունը։ Տնտեսական պատժամիջոցները մեղադրվում են 1990-ականների Հյուսիսային Կորեական սովի մեջ։ Իրաքի նկատմամբ կիրառված պատժամիջոցների ազդեցությունը մահվան վրա վիճարկվում է։ 2021 թվականի օգոստոսին Տալիբանի կողմից Աֆղանստանի գրավումից հետո, Մարդու իրավունքների Դիտորդը զգուշացրել է, որ Աֆղանստանը կանգնած է սովի վտանգի առաջ և կոչ է արել ՄԱԿ-ին, Համաշխարհային Բանկին, ԱՄՆ-ին և այլ երկրների վերանայել իրենց պատժամիջոցները՝ օգնելու սովի կանխարգելմանը։

Թոմաս Մալթուսի «Բնակչության սկզբունքի վերաբերյալ էսսե» աշխատությունը տարածել է Մալթուսյան աղետի տեսությունը, ըստ որի՝ սովի հիմնական պատճառներից է սննդի արտադրության և երկրներում մեծ բնակչության անհամաչափությունը։ Սակայն մարդաբան Ալեքս դե Վաալը, որը հանդիսանում է Խաղաղության համաշխարհային հիմնադրամի գործադիր տնօրեն, հերքում է Մալթուսի տեսությունը՝ նախապատվությունը տալով քաղաքական գործոններին որպես վերջին 150 տարիներին սովի հիմնական պատճառ։ Պատմականորեն սովերը հաճախ պայմանավորված են եղել գյուղատնտեսական խնդիրներով, ինչպիսիք են երաշտը, բերքի անհաջողությունը կամ հիվանդությունների տարածումը։

Միջնադարյան Եվրոպայում եղանակային փոփոխությունները, կառավարությունների անարդյունավետությունը ճգնաժամերի ընթացքում, պատերազմներն ու համաճարակները, ինչպիսիք են Սև մահը, դարձել են տասնյակ սովերի պատճառ։ Օրինակ՝ Ֆրանսիայում Հարյուրամյա պատերազմը, բերքի անհաջողությունները և համաճարակները բնակչության երկու երրորդի կորստի պատճառ դարձան։ Տնտեսագետ Ամարտյա Սենը պնդում է, որ տևական սովերը պատմականորեն պայմանավորված են եղել քաղաքական անկայունությամբ և ճնշող ռեժիմներով, այլ ոչ թե գերբնակեցմամբ։

Բնական աղետներ և գյուղատնտեսության անկայունություն

Բերքի անհաջողությունը կամ պայմանների փոփոխությունը, օրինակ՝ երաշտը, կարող են ստեղծել իրավիճակ, երբ բնակչությունը շարունակում է ապրել մի վայրում, որի կրողունակությունը ժամանակավորապես նվազել է։ Սովը հաճախ կապված է ինքնաբավ գյուղատնտեսության հետ։ Այդուհանդերձ, տնտեսապես հզոր շրջաններում գյուղատնտեսության բացակայությունը սովի չի հանգեցնում։

Վուլկանիզմի հետևանքներ

1815 թվականին Ինդոնեզիայում գտնվող Թամբորա հրաբխի ժայթքումը բերեց բերքի անհաջողությունների և 19-րդ դարի ամենամեծ սովին։ Գիտական ​​համայնքի ներկայիս համակարծիք է, որ վերին մթնոլորտում արձակված աերոզոլները և փոշին առաջացնում են ջերմաստիճանի նվազում՝ կանխելով արևի էներգիայի հասանելիությունը։ Նմանատիպ մեխանիզմներ հնարավոր են նաև մեծ երկնաքարերի ազդեցությամբ, որոնք կարող են զանգվածային ոչնչացումներ առաջացնել։

---

Պետական քաղաքականությունների դերը

Որոշ դեպքերում, օրինակ՝ Չինաստանի Մեծ թռիչքից առաջ քաղաքականության ժամանակ (1958–1962), սովը պայմանավորված է եղել կառավարական սխալ քաղաքականությամբ։ Կոլեկտիվ գյուղատնտեսության պարտադրման հետևանքով սովը դարձել է ԽՍՀՄ 1932–1933 թվականների սովի հիմնական պատճառներից։

Խորհրդային սովի մասին գիտական ​​հետազոտությունները դեռևս վիճարկման առարկա են։ Որոշ գիտնականներ, ներառյալ Ջ. Արչ Գեթին և Մարկ Տաուգերը, պնդում են, որ սովի պատճառը Սովետական իշխանության խիստ և սխալ որոշումներն էին, բայց դա ուղղակիորեն ցեղասպանական գործողություն չէր։

Չինաստանի Մեծ թռիչք առաջ քաղաքականության արդյունքում 20-45 միլիոն մարդ մահացավ սովից։ Պետությունը չընդունեց իրավիճակը և շարունակեց հացահատիկ արտահանել՝ նպաստելով մահվան դեպքերի աճին։

---

Կոլոնիալիզմի և տնտեսական պատժամիջոցների հետևանքները

Պատմաբան Մայք Դեյվիսը նշում է, որ բրիտանական գաղութային ժամանակաշրջանի քաղաքականությունը, օրինակ՝ 1943 թվականի Բենգալիայի սովի ժամանակ, նույնպես կարևոր դեր է խաղացել։

Տնտեսական պատժամիջոցները, որոնք հաճախ սահմանվում են պետությունների կամ ՄԱԿ-ի կողմից, կարող են նպաստել սովի առաջացմանը։ Օրինակ՝ Հյուսիսային Կորեայի 1990-ականների սովը մասամբ պայմանավորված էր պատժամիջոցներով։

Սովի կանխարգելում

Ալժիրում 1869 թվականի սովի ժամանակ սովամահ երեխա։

Սովի հետևանքների մեղմման ժամանակակից տեխնոլոգիաները, ինչպիսիք են պատվաստումները, առողջապահական համակարգերի բարելավումը, ընդհանուր սննդաբաժինները և հատուկ սնուցումը խոցելի երեխաների համար, ժամանակավորապես նվազեցնում են սովի մահացության ազդեցությունը։ Սակայն դրանք չեն վերացնում այն հիմնախնդիրը, որ որոշ տարածաշրջաններում բնակչության չափը գերազանցում է սննդի արտադրության կարողությունները։ Բացի այդ, մարդասիրական ճգնաժամերը կարող են առաջանալ ցեղասպանությունների, քաղաքացիական պատերազմների, ահաբեկչական գործողությունների, փախստականների հոսքերի և պետական կործանման հետևանքով, ինչի արդյունքում սովի պայմաններ են ստեղծվում տուժած բնակչության համար։

Չնայած համաշխարհային առաջնորդների բազմիցս արտահայտված ցանկությանը՝ վերացնել սովն ու թերսնուցումը, սովն այսօր էլ մնում է մշտական սպառնալիք Աֆրիկայում, Արևելյան Եվրոպայում, Հարավարևելյան և Հարավային Ասիայում, ինչպես նաև Մերձավոր Արևելքում։ 2005 թվականի հուլիսին Սովի վաղ ազդարարման համակարգը (FEWS NET) Արտակարգ իրավիճակ հայտարարեց Նիգերում, ինչպես նաև Չադում, Եթովպիայում, Հարավային Սուդանում, Սոմալիում և Զիմբաբվեում։ 2006 թվականին ՄԱԿ-ի Սննդի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը նախազգուշացրեց, որ Սոմալիում, Քենիայում, Ջիբութիում և Եթովպիայում 11 միլիոն մարդ գտնվում է սովի վտանգի տակ՝ երաշտի և զինված հակամարտությունների համադրության պատճառով։

Սովի պատճառներն ու կանխարգելման մոտեցումները

Ֆրենսիս Մուր Լապեն, որը հետագայում հիմնադրեց Սննդի և զարգացման քաղաքականության ինստիտուտը, պնդում էր, որ բուսական սննդակարգը կարող է նույն ռեսուրսներով ավելի շատ մարդկանց կերակրել, քան խառն սննդակարգը։

Նշելով, որ ժամանակակից սովի դեպքերը երբեմն սրվում են ոչ ճիշտ տնտեսական քաղաքականությունների, քաղաքական շահերի կամ ռազմական գործողությունների հետևանքով, տնտեսագետները հետազոտում են, թե ինչ պայմաններում է հնարավոր կանխել սովը։ Ամարտյա Սենը պնդում է, որ Հնդկաստանում գոյություն ունեցող ժողովրդավարական հաստատությունները, ինչպիսիք են մրցակցային ընտրությունները և ազատ մամուլը, մեծ դեր են խաղացել անկախության շրջանում սովի կանխարգելման գործում։ Ալեքս դե Վաալը զարգացրել է այս տեսությունը՝ կենտրոնանալով «քաղաքական պայմանագրի» վրա, որն ապահովում է սովի կանխարգելումը։ Սակայն նա նաև ընդգծում է, որ Աֆրիկայում նման պայմանագրերը հազվադեպ են, և միջազգային օգնության կազմակերպությունները երբեմն խոչընդոտում են այս գործընթացին՝ ազգային կառավարությունների վրա պատասխանատվությունը նվազեցնելով։

Դեմոգրաֆիական ազդեցություններ

Սովի ընթացքում մահացությունը հաճախ առավել բարձր է երեխաների և տարեցների շրջանում։ Մյուս կողմից, բոլոր արձանագրված սովի դեպքերում տղամարդկանց մահացությունը գերազանցել է կանանցը։ Սա կարող է պայմանավորված լինել կանանց ավելի մեծ դիմացկունությամբ թերսնուցման պայմաններում կամ նրանց մարմնի ավելի մեծ ճարպային տոկոսի շնորհիվ։ Բացի այդ, սովը նվազեցնում է ծնելիությունը, և սովից հետո հաճախ նկատվում է ծնունդների աճ։

Թոմաս Մալթուսի տեսությունների համաձայն՝ սովը պետք է բնակչության քանակը համապատասխանեցներ սննդի պաշարներին։ Սակայն նույնիսկ ամենածանր սովի դեպքերն առանձնապես չեն ազդել բնակչության աճի վրա։ Սովի հետևանքով կորուստները, օրինակ՝ Չինաստանում (1958–61), Բենգալիայում (1943) և Եթովպիայում (1983–85), շատ կարճ ժամանակում վերականգնվել են։

Ընդհանուր սննդի արտադրություն

Գլոբալ մակարդակում, չնայած բնակչության աճին, մեկ անձի համար նախատեսված սննդի արտադրության ծավալը շարունակում է աճել։ Տեղական բերքի անհաջողությունը սովի չի վերածվում, եթե կա ֆինանսական հնարավորություն սնունդ գնելու կամ այն այլ վայրից ներմուծելու։ Սակայն պատերազմներն ու քաղաքական ճնշումները կարող են խաթարել նույնիսկ առկա սննդի բաշխումը։

Նորման Բորլաուգը՝ Կանաչ հեղափոխության հայրը, հաճախ վերագրվում է աշխարհում ավելի քան մեկ միլիարդ մարդու սովից փրկելու համար:

Սննդի անվտանգություն

Սննդի անվտանգության բարելավման երկարաժամկետ միջոցառումներն ընդգրկում են ներդրումներ ժամանակակից գյուղատնտեսական տեխնոլոգիաներում, ինչպիսիք են պարարտանյութերն ու ոռոգման համակարգերը։ Բացի այդ, ռազմավարական ազգային սննդի պահեստավորումը նույնպես կարող է կարևոր դեր խաղալ։

Այնուամենայնիվ, կան որոշ խոչընդոտներ։ Գյուղատնտեսության ոլորտում պետական աջակցությունը հաճախ սահմանափակվում է միջազգային կազմակերպությունների կողմից, իսկ որոշ բնապահպանական խմբեր ընդդիմանում են պարարտանյութերի ավելացմանը՝ ջրի պաշարների և բնական միջավայրի վրա ունեցած անսպասելի բացասական ազդեցությունների պատճառով։

Նորման Բորլաուգը, որը հայտնի է որպես Կանաչ հեղափոխության հայր, հաճախ համարվում է ավելի քան մեկ միլիարդ մարդու սովից փրկելու նախաձեռնողը։

Կանաչ հեղափոխության ջանքերը, որոնք ուղղված էին Արևմտյան աշխարհում կիրառվող ժամանակակից գյուղատնտեսական մեթոդները, ինչպիսիք են ազոտային պարարտանյութերն ու թունաքիմիկատները, Հնդկական ենթամայրցամաք տեղափոխելուն, հանգեցրին թերսնուցման մակարդակի նվազմանը՝ նման այն արդյունքներին, որոնք նախկինում նկատվում էին Արևմտյան երկրներում։ Սա հնարավոր էր արդեն գոյություն ունեցող ենթակառուցվածքների և հաստատությունների շնորհիվ, ինչպիսիք էին ճանապարհային ցանցերն ու սերմնաբուծական համակարգերը, որոնք բացակայում են Աֆրիկայում։

Անապահով սննդի տարածքներում ֆերմերներին աջակցելը՝ անվճար կամ սուբսիդավորված պարարտանյութերի և սերմերի տրամադրմամբ, բարձրացնում է բերքատվությունը և նվազեցնում սննդի գները։

Կանաչ հեղափոխության էներգիան ստացվում էր հանածո վառելիքներից, ինչպիսիք են բնական գազից պատրաստված պարարտանյութերը, նավթից ստացված թունաքիմիկատները և ածխաջրածիններով սնուցվող ոռոգման համակարգերը։ Սինթետիկ ազոտային պարարտանյութերի զարգացումը էականորեն աջակցել է համաշխարհային բնակչության աճին։ Ըստ որոշ գնահատականների, Երկրի բնակչության գրեթե կեսն այսօր սնվում է այս պարարտանյութերի օգտագործման շնորհիվ։

Այնուամենայնիվ, որոշ երկրներ, որոնք կախված են օտարերկրյա օգնությունից, հաճախ ստիպված են կրճատել կամ վերացնել սուբսիդավորված գյուղատնտեսական ծրագրերը։ Սա պայմանավորված է օտարերկրյա դոնորների պահանջներով, մինչդեռ նույն դոնոր երկրներն իրենց ֆերմերներին մեծածավալ պետական աջակցություն են տրամադրում։

Սոմալեցի տղան բուժում է ստանում թերսնման դեմ Հիլավեյնի առողջապահական հաստատությունում 2011 թվականի երաշտի ժամանակ:

Օգնություն

Օգնություն տրամադրող կազմակերպություններն ավելի ու ավելի են գիտակցում, որ գումար կամ հատուկ վկայականներ տրամադրելը սննդի փոխարեն կարող է լինել ավելի էժան, արագ և արդյունավետ միջոց սոված մարդկանց օգնելու համար։ Սա հատկապես կարևոր է այն վայրերում, որտեղ սնունդ կա, բայց բնակչության մեծ մասը չի կարող այն գնել։ Պարենի համաշխարհային ծրագիրը հայտարարեց, որ որոշ շրջաններում կսկսի տրամադրել ոչ թե սնունդ, այլ գումար և վկայականներ։ Այս մոտեցումը բնորոշվում է որպես սննդի օգնության ոլորտում մեծ հեղափոխություն։

Այնուամենայնիվ, երաշտի պայմաններում գտնվող և շուկաներից հեռու ապրող մարդկանց համար սնունդ տրամադրելը մնում է առավել նպատակահարմար միջոց։ Նման իրավիճակներում արագ արձագանքը կարող է որոշիչ լինել, քանի որ դանդաղ արձագանքը հաճախ հանգեցնում է մարդկային կյանքերի կորստի։

Երկարաժամկետ լուծում գտնելու համար կարևոր է ուշադրություն դարձնել թերսնուցման խնդիրներին։ Միկրոտարրերով հարստացված սնունդը, օրինակ՝ գետնանուշի հիմքով մթերքները, հեղափոխություն են մտցրել մարդասիրական ճգնաժամերի ընթացքում սնուցման հարցում։ Դրանք կարելի է անմիջապես օգտագործել, պահել երկար ժամանակ առանց սառեցման և կիրառել նույնիսկ ծայրահեղ ծանր վիճակում գտնվող մարդկանց համար։

Առողջական խնդիրների ժամանակ կարևոր է, որ թերսնուցված երեխաներն ու մեծահասակները շարունակեն սնվել։ Որպես լրացուցիչ օգնություն, կարող են կիրառվել հատուկ լուծույթներ, վիտամիններ և ցինկի հավելումներ։ Սնունդը երբեք չպետք է դադարեցվի, իսկ կրծքով կերակրումը՝ միշտ շարունակվի։

Էթովպիայում արդեն երկար տարիներ իրականացվում է մի ծրագիր, որը դարձել է համաշխարհային օրինակ՝ սննդի ճգնաժամերը հաղթահարելու համար։ Այս ծրագրի միջոցով գյուղական բնակավայրերի բնակիչներին հնարավորություն է տրվում աշխատել և դրա դիմաց ստանալ սնունդ կամ գումար։ Սա նաև թույլ է տալիս ավելցուկ սնունդ ունեցող տարածքներից այն տեղափոխել այնտեղ, որտեղ սննդի կարիք կա։

Կանաչ հեղափոխությունը ժամանակին դիտվում էր որպես սովի հաղթահարման լուծում։ Այն հանգեցրեց գյուղատնտեսության բուռն զարգացման, և համաշխարհային հացահատիկային արտադրությունը զգալիորեն աճեց։ Սակայն այս գործընթացը ունեցավ նաև քննադատություններ՝ կապված շրջակա միջավայրի վրա բացասական ազդեցությունների հետ։ Չնայած այդ մշակաբույսերը տեխնիկապես հնարավորություն տվեցին կերակրել ավելի շատ մարդկանց, կան նշաններ, որ որոշ տարածաշրջաններում սննդի արտադրության մակարդակը նվազել է՝ կապված ինտենսիվ գյուղատնտեսության հետևանքների հետ։

Սննդի անապահովության մակարդակները

Հիմնական հոդված՝ Famine scales

Թարմ փորված գերեզմաններ՝ 2011 թվականի Արևելյան Աֆրիկայի երաշտի զոհ դարձած երեխաների համար, Դադաաբի փախստականների ճամբար, Քենիա

Ժամանակակից շրջանում, տեղական և քաղաքական կառավարությունները, ինչպես նաև սովի օգնություն տրամադրող ոչ կառավարական կազմակերպությունները սահմանափակ ռեսուրսներ ունեն, որոնցով պետք է արձագանքեն միաժամանակ տեղի ունեցող սննդի անապահովության բազմաթիվ իրավիճակներին։ Ուստի, սննդի անվտանգության աստիճանների դասակարգման տարբեր մեթոդներ են կիրառվել՝ առավել արդյունավետ կերպով սննդի օգնությունը բաշխելու համար։ Սննդի անապահովության մակարդակների դասակարգման առաջին համակարգերից մեկը եղել է 1880-ական թվականներին բրիտանացիների կողմից ստեղծված Հնդկական սովի կոդեքսը։ Այս կոդեքսը ներառում էր սննդի անապահովության երեք փուլ՝ մոտավոր սակավություն, սակավություն և սով, և մեծ ազդեցություն ունեցավ հետագա սովի նախազգուշացման կամ չափման համակարգերի ստեղծման վրա։ Հյուսիսային Քենիայում բնակվող Թուրքանա ժողովրդի տարածքը վերահսկելու համար մշակված վաղ նախազգուշացման համակարգն էլ ունի երեք մակարդակ, սակայն յուրաքանչյուր փուլ կապում է կանխավ պլանավորված արձագանքի հետ՝ ճգնաժամի վատթարացումը կանխելու համար։

1980-90-ական թվականների ընթացքում աշխարհի տարբեր հատվածներում սովի օգնություն տրամադրող կազմակերպությունների փորձառությունները հանգեցրին երկու հիմնական զարգացումների՝ «կենսակերպի մոտեցման» և ճգնաժամի ծանրությունը գնահատելու համար սնուցման ցուցանիշների ավելի լայն կիրառման։ Սննդի անապահով վիճակում գտնվող անհատները և խմբերը ձգտում են հաղթահարել իրավիճակը՝ կրճատելով սպառումը, գտնելով լրացուցիչ եկամտի միջոցներ և այլն, մինչև որ ստիպված են լինում դիմել ծայրահեղ միջոցների, օրինակ՝ գյուղատնտեսական հողակտորներ վաճառել։ Երբ ինքնասպասարկման բոլոր միջոցները սպառվում են, տուժած բնակչությունը սկսում է տեղափոխվել սնունդ փնտրելու կամ դառնում զանգվածային սովի զոհ։ Սովը կարող է դիտարկվել նաև որպես սոցիալական երևույթ՝ կապված շուկաների, սննդի գների և սոցիալական աջակցության կառուցվածքների հետ։ Մյուս կարևոր դասը, որ քաղվեց, երեխաների սնուցման արագ գնահատումների ավելի հաճախակի կիրառումն էր, ինչը հնարավորություն էր տալիս քանակականորեն չափել սովի ծանրությունը։

2003 թվականից ի վեր, սովի օգնություն տրամադրող ամենակարևոր կազմակերպություններից շատերը, ինչպիսիք են Պարենի համաշխարհային ծրագիրը և ԱՄՆ Միջազգային զարգացման գործակալությունը, ընդունել են հնգաստիճան սանդղակ՝ ինտենսիվությունն ու ծավալը չափելու համար։ Ինտենսիվության սանդղակը ներառում է ինչպես կենսակերպի ցուցանիշներ, այնպես էլ մահացության և մանկական թերսնուցման չափանիշներ՝ իրավիճակը դասակարգելու համար՝ որպես սննդի ապահով, սննդի անապահով, սննդային ճգնաժամ, սով, ծանր սով և ծայրահեղ սով։ Մահերի քանակը սահմանում է ծավալը. 1000-ից պակաս մահերով սովը դասվում է որպես «փոքր սով», իսկ 1,000,000-ից ավելի մահերով՝ որպես «կատաստրոֆիկ սով»։

Հասարակություն և մշակույթ

Սովը որպես ալեգորիա մի շարք մշակույթներում ներկայացվում է. Սովը քրիստոնեական ավանդույթում Ավետիք Դարպասի Չորս Վարպետներից մեկն է՝ սև ձիու վրա նստած տղամարդ, որը ձեռքին հավասարակշռման սանդղակ է բռնել; իռլանդական ժողովրդականության գորգոտան; կամ ալգոնքյան ավանդույթի Վենդիգոն:

Սոցիալական ազդեցություններ

2023 թվականի համաշխարհային հետազոտությունը և մեթա-վերլուծությունը ցույց են տվել, որ սաղմնային շրջանում ծնողի քաղցը,սովը կարող է հանգեցնել մտավոր խանգարումների (ինչպես օրինակ՝ դեպրեսիա և շիզոֆրենիա) ռիսկի բարձրացման, ինչպես նաև ԴՆԹ մետիլացիայի փոփոխությունների հետ, ինչը հետագայում խորացնում է սովի ազդեցությունը մարդու առողջության և սննդի վրա:

Տես նաև

• 2007–2008 world food price crisis
• Agriculture and population limits
• Atmit (a porridge used to fight famine)
• Democide
• Famine Early Warning Systems Network
• Food prices
• Food security
• Global Hunger Index
• Integrated Food Security Phase Classification
• List of famines
• Local food
• Malthusianism
• Nuclear winter
• Overpopulation
• Global catastrophic risk
• Right of asylum: protected grounds
• Starvation
• Subsistence crisis
• The vulture and the little girl: photo by Kevin Carter of a vulture lurking a famine-stricken Sudanese toddler.
• World Agricultural Supply and Demand Estimates (monthly report)
• World Food Programme
• World Vision Famine events

Աղբյուրներ և հետագա ընթերցում

• Alfani, Guido; Ó Gráda, Cormac (2018). «The timing and causes of famines in Europe». Nature Sustainability. 1 (6): 283–288. Bibcode:2018NatSu...1..283A. doi:10.1038/s41893-018-0078-0. S2CID 134922211.
• Arnold, David. Famine: Social Crisis and Historical Change (Basil Blackwell, 1988).
• Ashton, Basil, et al. "Famine in China, 1958–61." in The Population of Modern China (Springer, Boston, MA, 1992) pp. 225–271.
• Asimov, Isaac, Asimov's New Guide to Science, pp. 152–53, Basic Books, Inc.: 1984.
• Bhatia, B.M. (1985) Famines in India: A Study in Some Aspects of the Economic History of India With Special Reference to Food Problem (Delhi: Konark Publishers).
• Blix, Gunnar; Svensk näringsforskning, Stiftelsen (1971), Famine: A symposium dealing with nutrition and relief operations in times of disaster, vol. 9, Sweden: Almqvist & Wiksell
• Brown, Lester Russell; Eckholm, Erik P. (1974). By Bread Alone (անգլերեն). Praeger. ISBN 978-0-275-63640-1.
• Campbell, David. "The iconography of famine." in Picturing Atrocity: Photography in Crisis (2012): 79–92 online(չաշխատող հղում)

.

• Chaudhari, B. B (1984). Desai, Meghnad; Rudolph, Susanne Hoeber; Rudra, Ashok (eds.). Agrarian power and agricultural productivity in South Asia. Vol. 1. University of California Press. ISBN 978-0-520-05369-4. Վերցված է 1 October 2010-ին.
• Conquest, Robert. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivization and the Terror-Famine (Oxford University Press, 1986).
• Cuny, Frederick C; Hill, Richard B (1999), Famine, Conflict, and Response: a Basic Guide, West Hartford, Conn.: Kumarian Press, ISBN 978-1-56549-090-1
• Davis, Mike, Late Victorian Holocausts: El Niño Famines and the Making of the Third World, London, Verso, 2002
• De Waal, Alexander. Famine Crimes: Politics & the Disaster Relief Industry in Africa (Indiana University Press, 1997).
• De Waal, Alexander. Famine that Kills: Darfur, Sudan (2nd ed. 2005) online
• Dikötter, Frank. Mao's Great Famine: The History of China's Most Devastating Catastrophe, 1958–62 (2011) online
• Dutt, Romesh C. Open Letters to Lord Curzon on Famines and Land Assessments in India, first published 1900, 2005 edition by Adamant Media Corporation, Elibron Classics Series, 1-4021-5115-2.
• Dutt, Romesh C. The Economic History of India Under Early British Rule, first published 1902, 2001 edition by Routledge, 0-415-24493-5
• Edgerton-Tarpley, Kathryn, and Cormac O'gr. Tears from Iron: Cultural Responses to Famine in Nineteenth-Century China (U of California Press, 2008).
• Fegan, Melissa. Literature and the Irish Famine 1845–1919 (Clarendon Press, 2002).
• Encyclopædia Britannica (2010). «Food-availability decline». Վերցված է 1 October 2010-ին.
• Ganson, Nicholas, The Soviet Famine of 1946–47 in Global and Historical Perspective. New York: Palgrave Macmillan, 2009. (0-230-61333-0)
• Genady Golubev and Nikolai Dronin, Geography of Droughts and Food Problems in Russia (1900–2000), Report of the International Project on Global Environmental Change and Its Threat to Food and Water Security in Russia (February 2004).
• Gráda, Cormac Ó. Famine: A Short History (Princeton University Press, 2009).
• Greenough, Paul R., Prosperity and Misery in Modern Bengal. The Famine of 1943–1944 (Oxford University Press, 1982).
• Haggard, Stephan, and Marcus Noland. Famine in North Korea: Markets, Aid, and Reform (Columbia University Press, 2007).
• Harrison, G. Ainsworth. Famine, Oxford University Press, 1988.
• Iliffe, John. "Famine in Zimbabwe, 1890–1960". (1987).
• Jordan, William Chester. The Great Famine: Northern Europe in the Early Fourteenth Century. (Princeton University Press, 1997).
• Keen, David. The Benefits of Famine: A Political Economy of Famine and Relief in Southwestern Sudan 1983–89 (James Currey, 2008).
• Kinealy, Christine (1995). This Great Calamity: The Irish Famine 1845–52. Dublin: Gill & Macmillan. ISBN 1-57098-034-9.
• LeBlanc, Steven, Constant Battles: The Myth of the Peaceful, Noble Savage, St. Martin's Press (2003) argues that recurring famines have been the major cause of warfare since paleolithic times. 0-312-31089-7
• Lassa, Jonatan (3 July 2006). «Famine, drought, malnutrition: Defining and fighting hunger». The Jakarta Post. Արխիվացված է օրիգինալից 16 February 2009-ին.
• Li, Lillian M. Fighting Famine in North China: State, Market, and Environmental Decline, 1690s–1990s (Stanford UP), 2007 978-0-8047-5304-3.
• Lucas, Henry S. "The great European famine of 1315, 1316, and 1317." Speculum 5.4 (1930): 343–377.
• Mallory, Walter H. China: Land of famine (1926) online.
• Marcus, David. "Famine crimes in international law." American Journal of International Law (2003): 245–281. online Արխիվացված 15 Ապրիլ 2021 Wayback Machine
• Massing, Michael (2003). «Does Democracy Avert Famine?». The New York Times. Վերցված է 27 September 2010-ին.
• Mead, Margaret. "The Changing Significance of Food". American Scientist. (March–April 1970). pp. 176–89.
• Meng, Xin, Nancy Qian, and Pierre Yared. "The institutional causes of China's great famine, 1959–1961". Review of Economic Studies 82.4 (2015): 1568–1611. online
• Ray, James Arthur; Sivertsen, Linda (2008). Harmonic Wealth: The Secret of Attracting the Life You Want. Hyperion. ISBN 978-1-4013-2264-9.
• Mishra, Vimal; և այլք: (2019). «Drought and Famine in India, 1870–2016». Geophysical Research Letters. 46 (4): 2075–2083. Bibcode:2019GeoRL..46.2075M. doi:10.1029/2018GL081477. S2CID 133752333.
• Moon, William. "Origins of the Great North Korean Famine". North Korean Review
• Newby, A.G. Finland's Great Famine, 1856-68 (Palgrave Macmillan, 2023).
• Padmanabhan, S. Y. "The great Bengal famine." Annual Review of Phytopathology 11.1 (1973): 11–24 online Արխիվացված 26 Հունվար 2021 Wayback Machine.
• Ravallion, Martin (1996), Famines and economics, World Bank, Policy Research Dept., Poverty and Human Resources Division, CiteSeerX 10.1.1.18.1618
• Roseboom, Tessa, Susanne de Rooij, and Rebecca Painter. "The Dutch famine and its long-term consequences for adult health." Early human development 82.8 (2006): 485–491. online
• Sen, Amartya, Poverty and Famines: An Essay on Entitlements and Deprivation, Oxford, Clarendon Press, 1982 via Oxford Press
• Scrimshaw, Nevin S. (1987). Food Protection in the Americas (անգլերեն). National Academy Press.
• Shipton, Parker (1990). «African Famines and Food Security: Anthropological Perspectives». Annual Review of Anthropology. 19: 353–94. doi:10.1146/annurev.an.19.100190.002033.
• Smil, V. (1999). «China's great famine: 40 years later». BMJ. 319 (7225): 1619–1621. doi:10.1136/bmj.319.7225.1619. PMC 1127087. PMID 10600969.
• Sommerville, Keith. Why famine stalks Africa, BBC, 2001
• Srivastava, H.C., The History of Indian Famines from 1858–1918, Sri Ram Mehra and Co., Agra, 1968.
• Vaughan, Megan. The Story of an African Famine: Gender and Famine in Twentieth-Century Malawi (Cambridge University Press, 1987).
• Webb, Patrick. Famine. In Griffiths, M (ed.). Encyclopaedia of International Relations and Global Politics. London: Routledge, 2005, pp. 270–72.
• Wemheuer, Felix. Famine Politics in Maoist China and the Soviet Union (Yale University Press, 2014).
• Woo-Cumings, Meredith, «The Political Ecology of Famine: The North Korean Catastrophe and Its Lessons» (PDF). 22 January 2015. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 18 March 2006-ին. Վերցված է 30 December 2005-ին. (807 KB), ADB Institute Research Paper 31, January 2002.
• Zhou, Xun, ed. The Great Famine in China, 1958–1962: A Documentary History (Yale University Press, 2012).

Արտաքին հղումներ

Մեդիա ֆայլեր

Վիքիպահեստ նախագծում կարող եք այս նյութի վերաբերյալ հավելյալ պատկերազարդում գտնել Զանգվածային սով կատեգորիայում։

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Զանգվածային սով հոդվածին

• 1980s Drought and Subsequent Food Crisis from the Dean Peter Krogh Foreign Affairs Digital Archives
• Morning Star Fishermen And The Race Against Hunger
• United Nations World Food Programme Hunger relief against poverty and famine
• International Food Policy Research Institute Sustainable solutions for ending hunger
• Cohne, Josh (28 February 2012). "Arable Land Shortage and the Case for Agriculture and Farmland Investing". Technorati.
• "In Depth: Africa's Food Crisis". BBC News. 21 September 2007.
• Dugger, Celia W. (31 March 2006). "Overfarming African Land Is Worsening Hunger Crisis". The New York Times.
• "Food Security: A Review of Literature from Ethiopia to India" (Geopolicity)
• Marcus, David (2003). "Famine Crimes in International Law". The American Journal of International Law.
• Sachs, Jeffrey (26 October 1998). The Real Causes of Famine". Time.

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զանգվածային սով» հոդվածին։