Երևանի կենտրոնական գերեզմանատուն

Երևանի կենտրոնական գերեզմանատուն;
Տեսակ	գերեզմանատուն
Տեղագրություն	Երևան
Երկիր	Հայաստան
Հիմնման տարի	1929

Երևանի կենտրոնական գերեզմանատուն (հայտնի է նաև որպես Թոխմախի կենտրոնական գերեզմանատուն, Թոխմախի գերեզմանատուն, Թոխմախի գերեզմանոց), գերեզմանատուն Երևանում, որը գտնվում է Էրեբունի վարչական շրջանում։ Քաղաքի մեծությամբ երկրորդ և ամենահին գերեզմանոցներից է, այն զգալի թվով հայտնի և նշանավոր մարդկանց թաղման վայրն է։

Գերեզմանոցի տարածքը 69,6 հեկտար է^[1], այն զիջում է միայն Արին-Բերդի գործող գերեզմանատանը, որի տարածքը 154 հեկտար է։

Պատմություն

Գերեզմանատունը հիմնադրվել է 1920-ական թվականների վերջին, Թոխմախում առաջին թաղումները թվագրվում են 1929 թվականով^[1]: Նրա հայտնվելը կապված էր քաղաքի վերակառուցման և նախահեղափոխական գերեզմանատների, այդ ժամանակ Երևանի հիմնական գերեզմանոցների՝ Մլերի^[2] և Կոզեռնի ոչնչացման հետ: Կոզեռնը Երևանի ամենահին գերեզմանատունն էր. տարբեր ժամանակներում այնտեղ թաղվել են հայ եկեղեցու և մշակույթի ականավոր գործիչներ^[3]: Մլերում և Կոզեռնում թաղվածներից մի քանիսը վերաթաղվել են Թոխմախում, ինչը նպաստել է գերեզմանատան արագ աճին և դրա վերածմանը քաղաքի գլխավոր գերեզմանատան:

Հայրենական մեծ պատերազմի հուշահամալիր

1941 թվականին Երևանի հիվանդանոցներ սկսեցին բերվել Հայրենական մեծ պատերազմի մարտադաշտերում վիրավորված առաջին զինվորներն ու սպաները։ Բոլորին չէ, որ հաջողվեց փրկել, և Թոխմախի քաղաքային գերեզմանատան տարածքում որոշակի հատված հատկացվեց հիվանդանոցներում մահացածների համար, որը հետագայում դարձավ «Թոխմախ» հուշահամալիր։ Ընդհանուր առմամբ, գերեզմանատանը թաղված է Հայրենական մեծ պատերազմում զոհված մոտ 700 զինվոր և սպա։ Հուշահամալիրը ներառում է 520 գերեզման՝ 500 անվանական և 20 անանուն (այսինքն՝ անհայտ զինվորների գերեզմաններ)^[4]^[5]^[6]։

Հուշահամալիրի գերեզմանաքարերը նախագծված են բետոնե խորանարդերի տեսքով: Հուշահամալիրը բաժանված է երկու մասի, որոնցից յուրաքանչյուրում կա 260 գերեզման (10-ական գերեզմանով 26 շարք): Յուրաքանչյուր խորանարդ համարակալված է 1-ից մինչև 520. թիվ 1 գերեզմանում թաղված է շարքային Գրիգորի Նիկիֆորովիչ Վշիվկովը, որը մահացել է 1941 թվականին^[4], վերջին գերեզմանները պատկանում են ստացած վերքերից արդեն 1950-ական թվականներին մահացած զինվորներին:

Հուշահամալիրի կենտրոնական քանդակը պատրաստված է հրաբխային տուֆից և պատկերում է երկու զինվորների, որոնց դեմքերը ուղղված են դեպի զոհվածների գերեզմանները։ Հուշահամալիրը կանգնեցվել է 1982 թվականին, հեղինակներն են քանդակագործներ Արմեն Սամվելյանը և Արտաշես Հովսեփյանը^[4]։

Հայտնի մարդկանց գերեզմաններ

Տարբեր ժամանակներում Թոխմախի գերեզմանատանը թաղվել են մշակույթի, արվեստի, գիտության ականավոր գործիչներ, ինչպես նաև կուսակցական առաջնորդներ, զինվորականներ, Խորհրդային Միության հերոսներ և այլք: Ի տարբերություն Կոմիտասի անվան պանթեոնում հայտնիների կազմակերպված թաղման, Թոխմախում կազմակերպված պանթեոն չկա, և հայտնի մարդկանց գերեզմանները ցրված են ամբողջ գերեզմանատանը: Սակայն հայտնիների գերեզմանների մեծ մասը կենտրոնացած է մեկ տարածքում, որը ոչ պաշտոնապես կոչվում է Թոխմախի պանթեոն (և, հետևաբար, հաճախ շփոթվում է Կոմիտասի պանթեոնի հետ)^[4]:

Թոխմախում թաղված հայտնի մարդկանցից մի քանիսի անունները^[4]․

կոմպոզիտորներ Առնո Բաբաջանյան և Նիկողայոս Տիգրանյան
քանդակագործ և նկարիչ Երվանդ Քոչար
նկարիչ Մինաս Ավետիսյան
ճարտարապետներ Մարկ Գրիգորյան և Ռաֆայել Իսրայելյան
գիտնականներ Արտեմ Ալիխանյան և Արտաշես Շահինյան
գրողներ Դերենիկ Դեմիրճյան և Նաիրի Զարյան
ինժեներ, գյուտարար Հովհաննես Ադամյան
քաղաքական գործիչներ Աղասի Խանջյան և Յակով Զարոբյան

Ընդհանուր առմամբ, Թոխմախում թաղված է ավելի քան 200 նշանավոր մարդ։

Գերեզմանատունը մնում է թաղման հեղինակավոր վայր, այնտեղ կան խոշոր գործարարների և օրենքով գողերի բազմաթիվ գերեզմաններ, այդ թվում՝ գերեզմանատան մեծ, ցանկապատված տարածքներ, որոնք գնվել են ընտանիքների մի քանի սերունդների համար^[7]: