Երիտասարդ չափահաս
Բժշկության և սոցիալական գիտությունների մեջ երիտասարդ չափահաս տերմինը սովորաբար օգտագործվում է նկարագրելու այն անձնավորություններին, ովքեր գտնվում են պատանեկության ավարտից հետո սկսվող և մեծահասակության ավելի հաստատուն փուլին նախորդող տարիների ընթացքում: Այս ժամանակահատվածը բնութագրվում է ինչպես ֆիզիկական, այնպես էլ հոգեբանական ու սոցիալական փոփոխություններով, որոնք կարևոր են ինքնության ձևավորման և անկախության ձեռքբերման տեսանկյունից:[1] Սահմանումները և կարծիքները այն մասին, թե ինչ որակավորում է տրված երիտասարդ չափահասին տարբեր են: Էրիկ Էրիկսոնի մարդկային զարգացման փուլերը, էականորեն ազդում են տերմինի սահմանման վրա: Ընդհանրապես, տերմինը հաճախ օգտագործվում է մոտավորապես 18-ից 40 տարեկան մեծահասակների համար: Որոշ ընդգրկուն սահմանումներ ընդլայնում են տիրույթը մինչև 40-ականների սկզբից մինչև կեսերը, մինչդեռ մյուսներն ավարտվում են ավելի վաղ:
Միացյալ Նահանգների մարդահամարի բյուրոն, օրինակ, սահմանում է երիտասարդ չափահասներին որպես 18-ից 34 տարեկան (2024 թվականի դրությամբ): Ավելի քան 65 միլիոն ամերիկացիներ, որոնք ծնվել են մոտավորապես 1990-ից մինչև 2006 թվականը, հավանաբար կհայտնվեն այս կատեգորիայի ներքո:[2][3] Մարդկային զարգացման երիտասարդ չափահաս փուլը նախորդում է միջին հասուն տարիքին:[4]
Ժամանակի կոորդինատները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երիտասարդ հասուն տարիքի սահմանումը հաճախ դժվար է ճշգրտորեն սահմանել, քանի որ այն կարող է կախված լինել տարբեր գործոններից, ինչպիսիք են իրավական, հասունացման, մասնագիտական, սեռական, էմոցիոնալ և սոցիալականացման չափանիշները: Այս գործոնների յուրահատուկ համադրությունը և զարգացման տեմպերը տարբեր մարդկանց մոտ տարբեր են լինում, ինչը հանգեցնում է այն բանի, որ երիտասարդ հասունության հասկացությունը ունենա բազմազան և փոփոխական բնույթ՝ կախված կոնտեքստից և տեսանկյունից:[5][3] Հոգե-սոցիալական աճի փուլերը չեն ենթարկվում խիստ ժամանակացույցի. անհրաժեշտ է հաշվի առնել ինչպես սոցիալական փոփոխությունները, այնպես էլ անհատական առանձնահատկությունները և տատանումները[6]- Էլ չեմ խոսում տարածաշրջանային և մշակութային տարբերությունների մասին: Իրականում, կյանքի տևողության ավելացման և վաղ հասունացման գործընթացների արագացման պայմաններում «կյանքի հիմնական իրադարձությունների տարիքային նորմերը» դարձել են առավել առաձգական: Այսօր մարդիկ հաճախ ավելի ուշ են կայացնում այնպիսի կարևոր որոշումներ, ինչպիսիք են կրթության ավարտը, մասնագիտական կայացումը, ամուսնությունը կամ ծնող դառնալը: Սոցիալական, մշակութային և անհատական գործոններն այս փոփոխությունները դարձնում են բազմազան, ինչը նպաստում է կյանքի փուլերի սահմանների ավելի հեղուկ բնույթին: Սերունդների փոփոխությունների պատճառով երիտասարդ չափահասների համար իրենց չափահաս պարտականությունները կատարելու ուղին դարձել է ավելի քիչ կանխատեսելի:[7] Քոլեջի կրթության ծախսերի, կենսապայմանների, աշխատանքի ու կրթության հնարավորությունների աճող փոփոխություններով երիտասարդ չափահասները ապրում են տարբեր կյանքի անցումներ չափահասության շատ փուլերում, այլ ոչ թե հենց մեկ փուլում:
Առողջություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երիտասարդ հասուն տարիքը կարելի է համարել կյանքի ամենաառողջ շրջանը[8] և երիտասարդ չափահասներն, առհասարակ, ունեն լավ առողջություն և չեն բախվում հիվանդությունների կամ ծերացման հետ կապված խնդիրների։ Նրանց ուժն ու ֆիզիկական կատարողականությունը հասնում են գագաթնակետին 18-ից 39 տարեկանի ընթացքում։[9][10] Ճկունությունը կարող է նվազել հասունության ողջ ընթացքում՝ տարիքի հետ զուգահեռ[9][11]
Դեռահասներից դեպի երիտասարդ հասունություն անցման ընթացքում կարող է նկատվել ռիսկային վարքագիծ, որը հաճախ հանգեցնում է առողջության տարբեր վտանգների, ինչպիսիք են չնախատեսված վնասվածքները, անպաշտպան սեքսը, բռնությունը, ալկոհոլի չարաշահումը, ավտոմոբիլային վթարները, ինքնասպանությունը, ինչպես նաև անառողջ սննդակարգն ու սնուցումը:[7] Երիտասարդ հասուն տարիքում մահացությունների 75%-ը կապված է ռիսկային վարքի կամ հոգեկան առողջության ճգնաժամերի հետ, որոնք հանգեցնում են ինքնասպանության:[1] Զարգացած երկրներում 18-40 տարիքային խմբի համար մահացության մակարդակը սովորաբար շատ ցածր է։ Տղամարդիկ, հատկապես 18-25 տարիքային խմբում, ավելի հաճախ են մահանում, քան կանայք, և հիմնական պատճառներն են ավտովթարներն ու ինքնասպանությունները։ Սակայն 20-ական և 30-ականների վերջում տղամարդկանց և կանանց մահացության մակարդակն ավելի ցածր է, ինչը մասամբ պայմանավորված է լավ առողջությամբ և նվազած ռիսկային վարքագծով[12]
Համաշխարհային մասշտաբով երիտասարդների շրջանում հոգեկան հիվանդությունների տարածվածությունը աճել է:[13] Այս աճը կապված է տարբեր գործոնների հետ, ինչպես օրինակ՝ դիետան և ֆիզիկական ակտիվությունը։ Հոգեկան հիվանդություններով տառապող մարդիկ հաճախ նախընտրում են սնունդ, որը պարունակում է քիչ սննդարար նյութեր և հարուստ է շաքարով, աղով և ճարպերով:[13] Հոգեկան հիվանդություններն ու ռիսկային վարքագիծը հաճախ փոխկապակցված են դեռահասությունից դեպի հասուն տարիքի անցման շրջանում:
Ինչ վերաբերում է հիվանդություններին, ապա քաղցկեղը շատ ավելի քիչ է տարածված երիտասարդների մոտ, քան տարեցների մոտ:[14] Բացառություն են կազմում ամորձիների քաղցկեղը, արգանդի վզիկի քաղցկեղը և Հոջկինի լիմֆոման:[15]
Ենթասահարյան Աֆրիկայում ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ը հատկապես ծանր հարված է հասցրել վաղ հասուն բնակչությանը: Միավորված ազգերի կազմակերպության զեկույցի համաձայն՝ ՁԻԱՀ-ը զգալիորեն ավելացրել է մահացությունը 20-ից 55 տարեկան աֆրիկացի տղամարդկանց և 20-45 տարեկան աֆրիկացի կանանց համար՝ նվազեցնելով կյանքի սպասվող տևողությունը Հարավային Աֆրիկայում 18 տարով, իսկ Բոտսվանայում՝ 34 տարով:[16]
Էրիկ Էրիկսոնի վաղ հասունության տեսությունները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Էրիկ Էրիկսոնի կարծիքով՝ դեռահասների շրջանում ինքնության ձևավորման վրա շեշտադրումը հանգեցնում է նրան, որ երիտասարդ չափահասը, ինքնություն որոնելու և այն հաստատելու ձգտումից ելնելով, պատրաստ է իր ինքնությունը միաձուլել ուրիշների ինքնության հետ։ Նա պատրաստ է մտերմության, այսինքն՝ պարտավորվելու կոնկրետ կապերի և գործընկերությունների շրջանակներում:[17] Սա ենթադրում է կարողություն դիմակայելու էգոյի կորստի վախին այն իրավիճակներում, որոնք պահանջում են ինքնազոհություն՝ լինի դա մտերիմ փոխկապակցվածության, համերաշխության, սեռական միության, մտերիմ ընկերության կամ նույնիսկ ֆիզիկական պայքարի ընթացքում:[18] Նման փորձառություններից խուսափելը՝ էգոյի կորստի վախի պատճառով, կարող է հանգեցնել մեկուսացման խորը զգացողության և, հետեւաբար, ինքնակլանման:[18]
Ժամանակակից հասարակությունում երիտասարդ չափահասները, անցնելով իրենց ուշ պատանեկությունից ու 20-ականների սկզբից, բախվում են մի շարք խնդիրների, երբ ավարտում են դպրոցը, սկսում աշխատել լրիվ դրույքով և ստանձնում հասուն տարիքի այլ պարտականություններ։ Սովորաբար, երիտասարդ չափահասը զբաղված է ինքնազարգացմամբ՝ հասարակության և ուրիշների հետ հարաբերությունների համատեքստում:[19] Վաղ հասուն տարիքում, երիտասարդը պետք է ընդունի վճռական և կարևոր որոշումներ ամուսնության, ընտանիքի, աշխատանքի և ապրելակերպի վերաբերյալ, նախքան կյանքի փորձ ձեռք բերելը, ինչը կարող է հանդիսանալ վտանգավոր:[3]
Թեև երիտասարդ տարիքը լցված է ինտիմ հարաբերությունների, կարիերայի և կյանքի նպատակների հետ կապված պարտավորությունների մոլի որոնումներով, կա նաև բարոյական արժեքների մի շարք ձևակերպելու զուգահեռ ձգտում:[20] Էրիկսոնը պնդում է, որ միայն հիմա է, որ պատանեկության «գաղափարական միտքը» իր տեղը զիջում է «էթիկական զգացողությանը, որը չափահաս մարդու նշանն է:[21]
Ժամանակակից հասարակության մեջ հասուն տարիքի հասնելը միշտ չէ, որ գծային կամ մաքուր անցում է: Երբ սերունդները շարունակում են հարմարվել, հասուն տարիքի նոր նշիչներ են ստեղծվում, որոնք ավելացնում են տարբեր սոցիալական ակնկալիքներ, թե ինչ է նշանակում լինել չափահաս:[22]
Դանիել Լևինսոնի չափահաս զարգացման տեսությունը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դանիել Լևինսոնը պնդում էր, որ զարգացման հաջորդականությունները շարունակվում են զարգանալ, երբ մենք անցնում ենք չափահասության։ Լևինսոնի տեսությունը կենտրոնանում է Էրիկ Էրիկսոնի կյանքի դասընթացների հայեցակարգի շուրջ, որը ներառում է մարդու կյանքում տեղի ունեցող իրադարձությունների օրինաչափություններ և հարաբերություններ, որոնք առանձնացնում են դրանք:[3] Կյանքի դասընթացների ուսումնասիրությունն ընդգրկում է կյանքի փոխհարաբերությունների բոլոր ասպեկտները, ներքին և արտաքին զգացմունքները, մարմնական փոփոխությունները և ապրած լավ ու վատ ժամանակները:[3] Նախահաս տարիքը, վաղ հասունությունը, միջին հասունությունը և ուշ հասուն տարիքը՝ չորս դարաշրջաններն են, որոնք կազմում են կյանքի ընթացքը:[3] Նախահասուն տարիքը սկսվում է բեղմնավորումից և շարունակվում մոտավորապես մինչև 22 տարեկանը։ Այս տարիների ընթացքում մարդը, ով սկզբում չափազանց կախված է և չտարբերակված, դառնում է ավելի անկախ և պատասխանատու չափահաս։ Սա այն դարաշրջանն է, երբ մենք տեսնում ենք ամենաշատ կենսահոգեբանական աճը։ Վաղ հասուն տարիքի անցումը այս առաջին փուլի մի մասն է և նաև կազմում է երկրորդ փուլի մաս՝ 17-ից 22 տարեկան։ Այստեղ է, երբ նախահասունության դարաշրջանի ավարտը նշանավորվում է անցմամբ դեպի վաղ հասունություն։ Սա այն ժամանակն է, երբ անհատը սկսում է փոխել իր հարաբերությունները նախահասուն աշխարհից՝ այնպիսի ձևով, որ ավելի լավ տեղավորվեն մեծահասակների աշխարհում։
Երկրորդ դարաշրջան՝ Վաղ հասուն տարիքը, սկսվում է 17 տարեկանից և շարունակվում մինչև 45 տարեկան։ Այն սկսվում է վաղ հասուն տարիքում ու ունի էներգիայի, հակասությունների և սթրեսի ամենամեծ քանակությունը։ Սա այն ժամանակն է, երբ սկսում են հետապնդվել հավակնությունները, ձգտումները, հասարակությունում տեղ գտնելը, ընտանիք կազմելը, հարաբերությունների ամրապնդումը, և դարաշրջանի ավարտին՝ ամուր դիրքեր հաստատելը մեծահասակների աշխարհում։
Երրորդ շրջանը՝ Միջին հասուն տարիքը, սկսվում է 45 տարեկանից և շարունակվում մինչև 65 տարեկան։ Այս շրջանում մենք սկսում ենք տեսնել մեր կենսաբանական և մտավոր ունակությունների անկում, բայց այս անկումը դեռ բավարար չէ, որպեսզի սպառի մեր էներգիան, որն ունեցել ենք վաղ հասուն տարիքում, և այն դեռ թույլ է տալիս մեզ ունենալ սոցիալապես արժեքավոր կյանք:[3]
Վերջին դարաշրջանը ուշ հասուն տարիքն է, որը սկսվում է 65 տարեկանից և ավարտվում մահով: Այս դարաշրջանում անհատը պետք է նոր հավասարակշռություն գտնի հասարակության հետ ներգրավվածության և սեփական անձի միջև: Անհատների առողջությունը սկսում է վատթարանալ աճող, թեև տարբեր տեմպերով, քանի որ նրանց պետք է հնարավորություն տրվի ազատորեն ընտրելու այն եղանակը, որով նրանք ապրում են իրենց կյանքը:[23]
Միջին կյանքի անցում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երիտասարդ հասուն տարիքն այնուհետև մոտենում է իր ավարտին «միջին կյանքի անցումով, մոտավորապես 40 տարեկանից մինչև 45 տարեկան»[3]— ստեղծելով «բոլորովին նոր հատված քառասունականներին, երբ ավարտվում է Առաջին չափահասությունը և սկսվում է երկրորդ չափահասությունը»:[24][25] Վաղ հասուն տարիքի ավարտը կարող է սահմանվել այն ժամանակ, երբ մարդը դադարում է չափահաս կարգավիճակ փնտրել կամ ցանկանալը չափահաս զգալ:[25] Երբ մարդիկ հասնում են միջին տարիքի անցումային շրջանին, նրանք չեն խոսում իրենց տարիքի մասին՝ ամրապնդելու իրենց հեղինակությունը և ընդգծելու, թե որքան երիտասարդ են:[25] Միջին տարիքի անցումային շրջանում անհատներն ավելի շատ կենտրոնանում են ներկայի վրա, քան ապագայի և անցյալի վրա: Այս անցումային շրջանում՝ վաղ հասուն տարիքից մինչև միջին տարիք, անհատները հակված են ավելի քիչ կենտրոնանալ իրենց և ավելի շատ իրենց հարաբերությունների վրա:[25] Բացի այդ, անհատները զգում են ֆիզիկական փոփոխություններ, որոնք կարող են հետագայում անհրաժեշտություն առաջացնել իրենց ընկալվող մարմնի պատկերի փոփոխության համար:[26]
Լևինսոնը միջին տարիքը համարում էր ճգնաժամային ժամանակաշրջան: Այնուամենայնիվ, վերջին հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ միջին տարիքի ճգնաժամը ոչ բոլորին է բնորոշ:[25] Փոխարենը, անհատները նշում են, որ իրենց միջին տարիքը կյանքի բաց և ազատ շրջան է: Միջին տարիքի անցումային շրջանում խնդիրն այն չէ, թե արդյոք անհատը հասել է, թե ձախողվել է նախորդ դարաշրջանում ձևավորված նպատակների իրագործման հարցում: Ավելի շուտ քննարկվող խնդիրն այն է, թե ինչ պետք է անի անհատը իր նպատակների և արդյունքների միջև անհամապատասխանության փորձով:
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Park, M. Jane; Paul Mulye, Tina; Adams, Sally H.; Brindis, Claire D.; Irwin, Charles E. (September 2006). «The Health Status of Young Adults in the United States». Journal of Adolescent Health (անգլերեն). 39 (3): 305–317. doi:10.1016/j.jadohealth.2006.04.017. PMID 16919791.
- ↑ Baack, Brittney N.; Abad, Neetu; Yankey, David; Kahn, Katherine E.; Razzaghi, Hilda; Brookmeyer, Kathryn; Kolis, Jessica; Wilhelm, Elisabeth; Nguyen, Kimberly H.; Singleton, James A. (2021). «COVID-19 Vaccination Coverage and Intent Among Adults Aged 18–39 Years — United States, March–May 2021». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 70 (25): 928–933. doi:10.15585/mmwr.mm7025e2. PMC 8224866. PMID 34166337.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 3,7 Levinson, 1986
- ↑ Martin Briner, Erik Erikson page Արխիվացված 2006-08-21 Wayback Machine, 1999, on Briner's site about learning theories Արխիվացված 2006-10-07 Wayback Machine, Department of Mathematical Sciences, Center for Assessment and Program Evaluation, US Military Academy at West Point. Accessed 24 November 2006.
- ↑ Levinson, Daniel J. (1986). «A conception of adult development» (PDF). American Psychologist. 41 (1): 3–13. doi:10.1037/0003-066X.41.1.3. eISSN 1935-990X. ISSN 0003-066X. OCLC 1435230.
- ↑ Rapoport, Rapoport, էջ 46
- ↑ 7,0 7,1 Stroud, Clare; Walker, Leslie R.; Davis, Maryann; Irwin, Charles E. (February 2015). «Investing in the Health and Well-Being of Young Adults». Journal of Adolescent Health. 56 (2): 127–129. doi:10.1016/j.jadohealth.2014.11.012. ISSN 1054-139X. PMID 25620297.
- ↑ Zastrow, Kirst-Ashman, էջ 411
- ↑ 9,0 9,1 Tarpenning KM, Hamilton-Wessler M, Wiswell RA, Hawkins SA (2004). «Endurance training delays age of decline in leg strength and muscle morphology». Medicine and Science in Sports and Exercise. 36 (1): 74–8. doi:10.1249/01.MSS.0000106179.73735.A6. PMID 14707771.
- ↑ Knechtle B, Rüst CA, Rosemann T, Lepers R (2012). «Age-related changes in 100-km ultra-marathon running performance». Age. 34 (4): 1033–45. doi:10.1007/s11357-011-9290-9. PMC 3682063. PMID 21796378.
- ↑ Emilio, Emilio J. Martínez-López; Hita-Contreras, Fidel; Jiménez-Lara, Pilar M.; Latorre-Román, Pedro; Martínez-Amat, Antonio (1 May 2014). «The Association of Flexibility, Balance, and Lumbar Strength with Balance Ability: Risk of Falls in Older Adults». J Sports Sci Med. 13 (2): 349–357. PMC 3990889. PMID 24790489.
- ↑ «Life Expectancy Profiles». BBC. 6 June 2005. Վերցված է 2007-06-26-ին.
- ↑ 13,0 13,1 Collins, Sam; Dash, Sarah; Allender, Steven; Jacka, Felice; Hoare, Erin (2022). «Diet and Mental Health During Emerging Adulthood: A Systematic Review». Emerging Adulthood (անգլերեն). 10 (3): 645–659. doi:10.1177/2167696820943028. ISSN 2167-6968.
- ↑ «UK cancer mortality statistics by age». Cancer Research UK. May 2007. Վերցված է 2007-06-26-ին.
- ↑ «Cancers at a glance». Cancer Research UK. May 2007. Արխիվացված է օրիգինալից 2009-02-20-ին. Վերցված է 2007-06-26-ին.
- ↑ Ngom, Pierre & Clark, Samuel (18 August 2003). «Adult Mortality In The Era Of HIV/AIDS: Sub-Saharan Africa» (PDF). Population Division, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat. Վերցված է 2007-06-26-ին.
{{cite journal}}
: Cite journal requires|journal=
(օգնություն) - ↑ Erikson, 1975, էջ 255
- ↑ 18,0 18,1 Erikson, 1975, էջ 155
- ↑ Birch, 1997, էջ 227
- ↑ Zastrow, Kirst-Ashman, էջ 298
- ↑ Erikson, 1975, էջեր 254–6
- ↑ Vandegrift, Darcie (2015). «'We don't have any limits': Russian young adult life narratives through a social generations lens». Journal of Youth Studies. 19 (2): 221–36. doi:10.1080/13676261.2015.1059930. S2CID 143314298.
- ↑ Levinson, Daniel Jacob (1978). The Seasons of a Man's Life (անգլերեն). Ballantine Books. ISBN 978-0-345-33901-0. Արխիվացված է օրիգինալից 2011-12-05-ին.
- ↑ Sheehy, 1996, էջ 14
- ↑ 25,0 25,1 25,2 25,3 25,4 «Psychosocial Development | Developmental Psychology». Developmental Psychology. ER Services. Վերցված է 2021-03-19-ին.
- ↑ Ogle, Jennifer Paff; Damhorst, Mary Lynn (2005-01-01). «Critical Reflections on the Body and Related Sociocultural Discourses at the Midlife Transition: An Interpretive Study of Women's Experiences». Journal of Adult Development (անգլերեն). 12 (1): 1–18. doi:10.1007/s10804-005-1277-2. ISSN 1573-3440. S2CID 143772119.
Նշումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Erikson, Erik H (1975). Childhood and Society. Penguin. ISBN 978-0-14-020754-5.
- Erikson, Erik H (1993). Childhood and Society. WW Norton & Company. doi:10.1002/1520-6807(199507)32:3<243::AID-PITS2310320315>3.0.CO;2-4. ISBN 0-393-31068-X.
- Erikson, Erik H. (1982). The Life Cycle Completed. W. W. Norton. 0-393-01622-6
- Erikson, Joan (1997). «Ninth stage of development». The life cycle completed: Extended version with new chapters. Erikson, Erik H. New York: WW Norton & Company. ISBN 0-393-03934-X.
- Sheehy, Gail (1996). New Passages: Mapping Your Life Across Time. Ballantine. ISBN 978-0-00-255619-4.
- Rapoport, Rhona; Rapoport, Robert N. (1980). Growing Through Life. Harper & Row. ISBN 978-0-06-384751-4.
- Birch, Ann (1997). Developmental Psychology: From Infancy to Adulthood (2nd ed.). Macmillan. ISBN 978-0-333-66959-4. Արխիվացված օրիգինալից 2022-07-05. Վերցված է 2022-07-05-ին.
{{cite book}}
: CS1 սպաս․ bot: original URL status unknown (link) - Zastrow, Charles; Kirst-Ashman, Karen (2009). Understanding Human Behavior and the Social Environment. Cengage Learning. ISBN 978-0-495-60374-0.