Jump to content

Երեքնուկախոտ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Երեքնուկախոտ, անվանումը վերաբերում է աստղածաղկազգիների (Asteraceae) ընտանիքի մի քանի բույսերի, որոնք արտաքինով նման են մարգագետնային երիցուկին։

Այս բույսերից երկու տեսակ՝ Matricaria chamomilla և Chamaemelum nobile, լայնորեն օգտագործվում են բուսական թուրմերի պատրաստման համար[1][2][3]։

Չնայած որոշ ուսումնասիրություններ կատարվել են, դեռևս բավարար գիտական ապացույցներ չկան այն մասին, թե որքան արդյունավետ է երիցուկի օգտագործումը սննդում կամ ըմպելիքներում բժշկական նպատակներով[2][3]։

Գերմանական երիցուկ, Matricaria chamomilla
Հռոմեական երիցուկ, Chamaemelum nobile

Ստուգաբանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Երիցուկ» (chamomile/camomile) բառը ծագում է ֆրանսերենից և լատիներենից՝ արմատներով կապված հին հունարեն χαμαίμηλον (khamaimēlon) բառի հետ, որը նշանակում է «երկրային խնձոր» (earth apple)։ Այն կազմված է χαμαί (khamai, «գետնին») և μῆλον (mēlon, «խնձոր») բառերից[4][5]։

Այս բառը առաջին անգամ օգտագործվել է 13-րդ դարում։ Chamomile գրվաձ ձևը համապատասխանում է լատիներեն chamomilla-ին և հունարեն chamaimelon-ին, մինչդեռ camomile ձևը բրիտանական տարբերակն է, որը ձևավորվել է ֆրանսերենի ազդեցությամբ[5]։

Տեսակներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երիցուկի թեյ

Հաճախ օգտագործվող երիցուկի տեսակներից են․

• Matricaria chamomilla – առավել հայտնի է որպես «գերմանական երիցուկ» կամ «երիտասարդության ջուր»[6] ։

• Chamaemelum nobile – հայտնի է որպես «հռոմեական», «անգլիական» կամ «այգու երիցուկ»։ C. nobile Treneague ենթատեսակը հաճախ օգտագործվում է երիցուկից բաղկացած սիզամարգեր ստեղծելու համար[7]։

Բացի այդ, կան այլ բույսեր, որոնց անվան մեջ կա «երիցուկ» բառը, սակայն դրանք պարտադիր չեն օգտագործվում նույն կերպ, ինչպես բուսական թեյում օգտագործվող տեսակները։ Աստղածաղկազգիների (Asteraceae) ընտանիքի նմանատիպ անուններով որոշ բույսեր․

• Anthemis arvensis – դաշտային կամ անբույր երիցուկ

• Anthemis cotula – տհաճ հոտով երիցուկ

• Cladanthus mixtus – մարոկկոյական երիցուկ

• Cota tinctoria – ներկող, ոսկեգույն, եզան աչք կամ դեղին երիցուկ

• Eriocephalus punctulatus – Կեյփի երիցուկ

• Matricaria discoidea – վայրի երիցուկ կամ «Անանասախոտ»

• Oncosiphon pilulifer – գնդաձև երիցուկ

• Tripleurospermum inodorum – վայրի, անբույր կամ կեղծ երիցուկ։

Օգտագործում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երիցուկից թեյ են մատուցում Անգլիայի Լոնդոնի Savoy հյուրանոցում

Երիցուկն օգտագործվում է որպես համային հավելում սննդի և ըմպելիքների մեջ, ինչպես նաև՝ բերանի ողողման միջոցներում, օճառներում և կոսմետիկայում[3]։

Երիցուկի թեյը բուսական թուրմ է, որը պատրաստվում է չորացրած ծաղիկներից և տաք ջրից, և համարվում է օգտակար քնի որակը բարելավելու համար[1]։ Դրա համար օգտագործվում են երկու հիմնական տեսակ՝

• Գերմանական երիցուկ (Matricaria recutita)

• Հռոմեական երիցուկ (Chamaemelum nobileչամոմիլ[1])

Պատմականորեն երիցուկը օգտագործվել է գարեջրի համեմման համար[8] և երբեմն կիրառվում է նաև ժամանակակից գարեջրագործների կողմից[9]։ Սովորաբար օգտագործվում է ամբողջ բույսը՝ ըմպելիքին ավելացնելով դառը համ[10]։

Հռոմեական երիցուկի որոշ տեսակներ (Chamaemelum nobile մշակաբույսեր) օգտագործվել են «երիցուկե նստարանների» համար։ Դրանք մոտ կես մետր բարձրությամբ բարձրացված մահճակալներ են, որոնք նախատեսված են նստելու համար[11]։

Երիցուկից պատրաստված սիզամարգերը նույնպես կիրառվում են արևոտ վայրերում, որտեղ քիչ մարդկային հոսք կա[12]։

Հետազոտություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիցուկի ծաղիկների հիմնական ակտիվ միացությունները կումարինները, ֆլավոնոիդները և պոլիֆենոլներն են[6], այդ թվում՝ ապիգենին, կվերցետին, պատուլետին, լուտեոլին և դափնին[13][14]։

Ներկայումս պարզ չէ, թե արդյոք երիցուկը արդյունավետ է որևէ բժշկական վիճակի բուժման համար[3]։ Այն նախնական ուսումնասիրությունների փուլում է՝ հնարավոր հակաանհանգստային (anti-anxiety) հատկությունների ուսումնասիրության համար[6]։

Չկան բարձրորակ կլինիկական ապացույցներ, որոնք կհաստատեն, որ երիցուկը օգտակար է անքնության բուժման համար[15]։

Դեղորայքի հետ ազդեցություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիցուկի օգտագործումը կարող է բացասական փոխազդեցություն առաջացնել բազմաթիվ բուսական միջոցների և դեղատոմսով նշանակվող դեղերի հետ, ինչպես նաև վատթարացնել փոշոտ ծաղիկների նկատմամբ ալերգիաները[3]։

Փշոտ երիցուկին (ragweed, աստղածաղկազգիների ընտանիք) ալերգիա ունեցող մարդիկ կարող են նաև ալերգիկ լինել երիցուկի նկատմամբ, քանի որ դրանց միջև կարող է առաջանալ խաչաձև ռեակտիվություն[1]։

Երիցուկը պարունակում է մի շարք բաղադրիչներ, այդ թվում՝ կումարին, գլիկոզիդ, հերնիրին, ֆլավոնոիդներ, ֆարնեսոլ, ներոլիդոլ և գերմակրանոլիդ։ Չնայած կումարինի առկայությանը, դեռևս ուսումնասիրված չէ, թե ինչպես է երիցուկը ազդում արյան մակարդելիության վրա, ուստի անհայտ է, թե արդյոք այն կարող է կլինիկորեն կարևոր փոխազդեցություն ունենալ հակամակարդիչ դեղերի հետ[3]։ Այդ պատճառով խորհուրդ չի տրվում միաժամանակ օգտագործել դրանք, մինչև լրացուցիչ հետազոտություններ չարվեն[16]։

Երիցուկի օգտագործումը հակացուցված է կրծքագեղձի, ձվարանների կամ արգանդի քաղցկեղ ունեցող կամ նախկինում այդ հիվանդություններ ունեցած անձանց համար, ինչպես նաև նրանց, ովքեր ունեն էնդոմետրիոզ կամ արգանդի ֆիբրոմա[3]։

Չամոմիլի օգտագործումը կարող է ունենալ բացասական փոխազդեցություններ բազմաթիվ խոտաբույսերի հետ և կարող է վատացնել ծաղկափոշու ալերգիաները[3]։ Այրատվող մարդիկ, ովքեր ալերգիկ են խոտազգիների (որոնք նույնպես պատկանում են արևածաղկային ընտանիքին), կարող են ալերգիկ լինել չամոմիլին՝ խաչաձև ռեակցիայի պատճառով[1]։

Չամոմիլը բաղկացած է մի շարք բաղադրիչներից՝ կումարին, գլիկոզիդ, հեռնիարին, ֆլավոնոիդ, ֆառնեսոլ, ներոլիդոլ և գերմակրանոլիդ։ Չնայած կումարինի առկայությանը՝ քանի որ չամոմիլի ազդեցությունը արյունահոսման համակարգի վրա դեռ չի ուսումնասիրվել, հայտնի չէ, թե արդյոք կա կլինիկական նշանակություն ունեցող դեղամիջոցի–խոտաբույսի փոխազդեցություն հակաաղտոտիչ դեղերի հետ[3]։ Սակայն, քանի դեռ ավելի շատ տեղեկություններ չեն հասանելի, խորհուրդ չի տրվում այս նյութերը օգտագործել միասին՚[16]։

Չամոմիլը չպետք է օգտագործվի այն մարդկանց կողմից, ովքեր ունեցել են կամ ներկա ժամանակ ունեն կրծքագեղձի, ձվարանների կամ արգանդի քաղցկեղներ, էնդոմետրիոզ, կամ արգանդի ֆիբրոիդներ[3]։

Հղիություն և կրծքով կերակրում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ հայտնի է, որ երիցուկը կարող է առաջացնել արգանդի կծկումներ, որոնք կարող են հանգեցնել վիժման, հղի կանանց խորհուրդ է տրվում չօգտագործել հռոմեական երիցուկ (Chamaemelum nobile[2])։

Չնայած նրան, որ երիցուկի օգտագործումը ԱՄՆ-ում համարվում է ընդհանուր առմամբ անվտանգ, բավարար կլինիկական տվյալներ չկան, որոնք ցույց կտան դրա ազդեցությունը կրծքով կերակրվող նորածինների վրա[3]։

Գյուղատնտեսություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երիցուկի բույսը հայտնի է իր զգայունությամբ տարբեր սնկերի, միջատների և վիրուսների նկատմամբ։

Երիցուկին հարձակվող սնկերի թվում են՝

• Albugo tragopogonis (սպիտակ ժանգ)

• Cylindrosporium matricariae

• Erysiphe cichoracearum (ալյումային բորբոս)

• Erysiphe polyphage

• Halicobasidium purpureum

• Peronospora leptosperma

• Peronospora radii

• Phytophthora cactorum

• Puccinia anthemedis

• Puccinia matricaiae

• Septoria chamomillae

• Sphaerotheca macularis (ալյումային բորբոս)

Դեղին վիրուսը (Chlorogenus callistephi var. californicus Holmes, Callistephus virus 1A) կարող է լուրջ վնաս հասցնել այս բույսին[17]։

Երիցուկին վնասող միջատներն են՝

• Լուասունկը (Aphis fabae), որը սնվում է բույսով

• Autographa chryson թիթեռը, որը բերում է տերևաթափության

• Nysius minor միջատը, որը հանգեցնում է Matricaria chamomilla-ի ծաղիկների թափվելունընկնելը[17]։

Պատմական իրադարձություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նիկոլաս Կալպեպերի 17-րդ դարի «The Complete Herbal» («Լրիվ բուսաբույժ») գրքում կա երիցուկի պատկեր և այն վերաբերյալ մի քանի գրառում[18][19]։։

Մշակույթում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Բեատրիքս Փոթերի «Պետրոս Րեբիթի պատմությունը» (The Tale of Peter Rabbit, 1902) գրքում Պետրոսի մայրը նրան երիցուկի թեյ է տալիս ստամոքսի ցավը բուժելու համար[20]։ • Մերի Ուեսլիի «Երիցուկի մարգագետին» (The Camomile Lawn, 1984) վեպում նկարագրված է մի տուն Կոռնուոլում, որի մարգագետինը ծածկված է երիցուկով, այլ ոչ թե խոտով։ • No Doubt խմբի «Hey Baby» (2001) երգում Գվեն Ստեֆանին երգում է՝ “I’m just sippin’ on chamomile” («Պարզապես երիցուկի թեյ եմ ըմպում»)[21]։ • Երիցուկը Ռուսաստանի ազգային ծաղիկն է[22]։ • Շեքսպիրի «Հենրի IV», 1-ին մասում Ֆալստաֆը հայտարարում է. «…the camomile grows faster the more it is trodden on» («…երիցուկն ավելի արագ է աճում, որքան շատ են այն տրորում»)։

Հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 «Chamomile». National Center for Complementary and Integrative Health, US National Institutes of Health. 2024 թ․ նոյեմբեր. Վերցված է 2025 թ․ փետրվարի 12-ին.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 «Roman chamomile». MedlinePlus, US National Institutes of Health. 2024 թ․ փետրվարի 9. Վերցված է 2025 թ․ փետրվարի 12-ին.
  3. ↑ 3,00 3,01 3,02 3,03 3,04 3,05 3,06 3,07 3,08 3,09 3,10 «Chamomile». Drugs.com. 2025. Վերցված է 2025 թ․ փետրվարի 12-ին.
  4. ↑ χαμαίμηλον. Liddell, Henry George; Scott, Robert; A Greek–English Lexicon at the Perseus Project
  5. ↑ 5,0 5,1 «Chamomile». Online Etymology Dictionary. 2019.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Sarris, J; Panossian, A; Schweitzer, I; Stough, C; Scholey, A (2011 թ․ դեկտեմբեր). «Herbal medicine for depression, anxiety, and insomnia: a review of psychopharmacology and clinical evidence». European Neuropsychopharmacology. 21 (12): 841–860. doi:10.1016/j.euroneuro.2011.04.002. PMID 21601431. S2CID 16831869.
  7. ↑ «Camomile lawn». The Royal Horticultural Society. 2018. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 6-ին.
  8. ↑ Grieve, Maude (1931). A Modern Herbal.
  9. ↑ «Chamomile Beer List». RateBeer. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  10. ↑ «Brewing Wildflower Wheat». Brewer's Friend. 2012 թ․ հուլիս. Վերցված է 2019 թ․ օգոստոսի 28-ին.
  11. ↑ The Sensory Garden, Buckfast Abbey (image)
  12. ↑ «Chamomile lawns». www.rhs.org.uk (բրիտանական անգլերեն).
  13. ↑ McKay, D. L.; Blumberg, J. B. (2006). «A review of the bioactivity and potential health benefits of chamomile tea (Matricaria recutita L.)». Phytotherapy Research. 20 (7): 519–30. doi:10.1002/ptr.1900. PMID 16628544. S2CID 21041569.
  14. ↑ El Mihyaoui, A; Esteves da Silva, JCG; Charfi, S; Candela Castillo, ME; Lamarti, A; Arnao, MB (2022 թ․ մարտի 25). «Chamomile (Matricaria chamomilla L.): A Review of Ethnomedicinal Use, Phytochemistry and Pharmacological Uses». Life. 12 (4): 479. Bibcode:2022Life...12..479E. doi:10.3390/life12040479. PMC 9032859. PMID 35454969.
  15. ↑ Leach, Matthew J.; Page, Amy T. (2015). «Herbal medicine for insomnia: A systematic review and meta-analysis». Sleep Medicine Reviews. 24: 1–12. doi:10.1016/j.smrv.2014.12.003. ISSN 1087-0792. PMID 25644982.
  16. ↑ 16,0 16,1 Abebe, W. (2002 թ․ դեկտեմբերի 1). «Herbal medication: potential for adverse interactions with analgesic drugs». Journal of Clinical Pharmacy and Therapeutics. 27 (6): 391–401. doi:10.1046/j.1365-2710.2002.00444.x. ISSN 0269-4727. PMID 12472978. S2CID 1828900.
  17. ↑ 17,0 17,1 Singh, Ompal; Khanam, Zakia; Misra, Neelam; Srivastava, Manoj Kumar (2011). «Chamomile (Matricaria chamomilla L.): An overview». Pharmacognosy Reviews. 5 (9): 82–95. doi:10.4103/0973-7847.79103. ISSN 0973-7847. PMC 3210003. PMID 22096322.
  18. ↑ Culpeper, Nicholas (1600s). The Complete Herbal.
  19. ↑ «[Illustration on Project Gutenberg]». Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 1-ին.
  20. ↑ Michael Castleman The New Healing Herbs: The Classic Guide to Nature's Best Medicines ... at Google Books
  21. ↑ No Doubt (Ft. Bounty Killer) – Hey Baby, Վերցված է 2024 թ․ ապրիլի 24-ին
  22. ↑ James Minahan. The complete guide to national symbols and emblems, Vol. 1. Greenwood Press. 2009.

Լրացուցիչ հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Երեքնուկախոտ&oldid=10275433» էջից