Երազների մեկնաբանություն

Թոմաս Փեյնը` մղձավանջ տեսնելիս

Երազների մեկնաբանություն, երազներին իմաստ հաղորդելու գործընթաց։ Մի շարք հնագույն քաղաքակրթություններում, հատկապես Եգիպտոսում և Հունաստանում, երազները համարվում էին աստվածային միջամտության կամ գերբնական կապ հաստատելու միջոց, որոնց իմաստը կարող էր բացահայտվել միայն որոշակի կարողություններ ունեցող մարդկանց կողմից։

Ժամանակակից աշխարհում հոգեբանության և նյարդաբանության տարբեր դպրոցներ առաջարկել են երազների իմաստի և նպատակի տարբեր տեսություններ։ ԱՄՆ-ում, Հնդկաստանում և Հարավային Կորեայում անցկացրած հարցումների համաձայն այդ երկրներում մարդկանց մեծամասնությունը հակված է երազները մեկնաբանել` հաշվի առնելով Ֆրոյդի «Երազների մեկնաբանություն» աշխատությունը^[1]։

Մարդկանց մի մասը հավատում է, որ երազներն իմաստ ունեն։ Նրանք ավելի շատ իմաստ են տալիս երազներին, քան արթուն ժամանակ առաջացած մտքերին։ Օրինակ` նշում են, թե առավել հավանական է, որ կհետաձգեն իրենց ուղևորությունը, եթե երազում ավիավթար տեսնեն, քան եթե թռիչքից առաջ պարզապես մտածեն այդ մասին^[1]։

Այնուամենայնիվ, մարդիկ բոլոր երազներին նույն կարևորությունը չեն տալիս։ Առավել հավանական է, որ նրանք կտեսնեն երազներ, որոնք համապատասխանում են իրենց` արթուն ժամանակ առաջացած մտքերին և ցանկություններին, քան երազներ, որոնք հակասում կամ բացառում են դրանք^[1]։

Վաղ Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևելյան Միջերկրական[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երազների մեկնաբանության ամենավաղ գրավոր օրինակներից է բաբելոնական Գիլգամեշ էպոսը^[2]^[3]։ Ըստ էպոսի բովանդակության՝ Գիլգամեշը երազում տեսնում է, որ երկնքից կացին է ընկնում։ Մարդիկ հավաքվում են կացնի շուրջ, որպեսզի երկրպագեն և հիանան դրանով։ Գիլգամեշն այն նետում է իր մոր առջև և հետո գրկում այն որպես իր կին։ Նրա մայրը` Նինսուն, մեկնաբանում է որդու երազն` ասելով, որ շուտով ինչ-որ հզոր մարդ է գալու։ Գիլգամեշը պետք է կռվի նրա հետ և փորձի հաղթել, սակայն այդպես էլ չի կարողանալու։ Ի վերջո նրանք կդառնան մոտ ընկերներ և մեծ հաջողությունների կհասնեն միասին։ Նա ավելացնում է. «Այն, որ դու գրկեցիր նրան որպես կին, նշանակում է, որ նա երբեք չի դավաճանի քեզ։ Այսպիսով, քո երազը բացահայտված է»^[4]։

Այս օրինակը ցույց է տալիս, որ մարդիկ երազներին վերաբերվում էին որպես ապագան գուշակելու միջոց։ Սակայն Նինսուի մեկնաբանությունը ժամանակակից մոտեցում է պահանջում։ Կացինը խորհրդանշում է տղամարդ, ով սկզբում իրեն ագրեսիվ կդրսևորի, բայց հետո ընկեր կդառնա։ Կացնին գրկելը նշանակում է ագրեսիան փոխարինել ջերմությամբ, ընկերասիրությամբ։

Հին Եգիպոսում կրոնական գործիչները հանդես էին գալիս որպես երազ մեկնաբանողներ։ Պահպանվել են բազմաթիվ հիերոգլիֆներ, որոնց վրա կան երազների մեկնաբանություններ։

Հիմնականում բոլոր քաղաքակրթություններում երազներին մեծ և նշանակալից կարևորություն է տրվել։

Հին հույները կառուցել են տաճարներ, որոնք անվանել են ասկլեպիոններ։ Դրանք նախատեսված էին հիվանդ մարդկանց բուժելու համար։ Ենթադրվում էր, որ տաճարի դագաղներում փակված լինելիս աստվածները նրանց կօրհնեն, և նրանք կբուժվեն։ Երազները կարող էին ունենալ մարգարեական կամ սատանայական բնույթ։

Արտեմիդոր Դալդիանը իր «Օնեյրոկրիտիկա» գրքում նշում է, որ երազները կարող են ապագան կանխատեսել^[5]։ Նա կարծում էր, որ երազային պատկերները հուշումներ ունեն, և դրանք վերլուծելով կարելի է հասկանալ, թե ինչ բառի փոխարեն է օգտագործված տվյալ պատկերը։ Օրինակ` Ալեքսանդր Մակեդոնացին Տյուրոսի դեմ պատերազմ մղելիս երազում տեսնում է, որ մի սատիր իր վահանի վրա պարում է։ Ըստ Արտեմիդորի՝ սատիրի հայտնվելը նշանակում է, որ Ալեքսանդրին կհաջողվի գրավել Տյուրոսը։ Ֆրոյդը համաձայն է Արտեմիդորի այս բացատրության հետ և ինքն էլ նշում է, որ երազները նկարահանելուկի նման կարող են մեկնաբանվել^[6]։

Միջնադարյան իսլամական հոգեբանությունում նշվում է, որ երազները երեք մասից են բաղկացած։ Անտիկ մուսուլման փիլիսոփաները երազների երեք տեսակ էին տարբերակում՝ կեղծ, ենթագիտակցական և իրական երազներ^[7]։ Երազների մասին Իբն Սիրինի գիրքը բաղկացած է 25 մասից։ Իբնը նշում է, որ յուրաքանչյուր հավատացյալ մարդ պետք է իր երազները մեկնաբանելիս ուլեմների` մուսուլման գիտակների օգնությանը դիմի։ Նրանք կարող են հասարակ մարդկանց ճիշտ մեկնաբանություն տրամադրել` հիմնվելով կրոնական և մշակութային գաղափարների վրա^[8]։ Ալ-Քինդին նույնպես անդրադարձել է երազների մեկնաբանությանը իր «Քնի և երազների մասին» աշխատությունում^[9]։ Ալ-Ֆարաբին առաջինն էր, որ տարբերակեց երազների մեկնաբանությունը և դրանց բնույթն ու առաջացման պատճառները^[10]։ Աբու Ալի իբն Սինան իր «Կանոն բժշկության» ձեռնարկում խառնվածքների տեսությանն է անդրադարձել` ներառելով «հուզական ասպեկտները, մտավոր կարողությունները, բարոյական վերաբերմունքը, ինքնագիտակցություն, շարժումները և երազները»^[11]։ Իբն Խալդունի «Ալ-Մուկադդիմա» գրքում նշվում է, որ անհասկանալի, շփոթեցնող երազները երևակայության պատկերներն են, որոնք պահպանվում են ընկալման կողմից, և որոնց հաղորդվում է մտածելու ունակություն, երբ մարդն արդեն անկարող է օգտագործել իր գիտակցական ընկալումը^[12]։

Չինաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երազների մեկնաբանության մասին չինական ավանդական գիրքը «Երազների մեկնաբանության վեհ սկզբունքներն» է^[13]^[14]^[15]^[16]։ Չինացի փիլիսոփաներին հատկապես հետաքրքրում էր, թե ինչպես է, որ մարդիկ հասկանում են` երբ են երազ տեսնում և երբ են արթուն։

Չժուան-ցզիի գրքերից մեկում ասվում է. «Մի անգամ Չժուան Չուն երազում տեսնում է, թե ինքը թիթեռնիկ է։ Նա ուրախ թռվռում է, բավականին գոհ իր կարգավիճակից և չգիտեր, որ ինքն իրականում Չժուան Չուն է։ Ահա նա արթնանում է և հասկանում, որ իրականում ինքը Չժուան Չուն է կրկին»։ Այսպիսով, արդյո՞ք Չուն երազում տեսել է, որ ինքը թիթեռնիկ է, թե՞ թիթեռնիկը հիմա երազում տեսնում է, որ ինքը Չուն է։ Այստեղից էլ հարց է առաջանում, թե որքանով են երազները համապատասխանում իրականությանը։ Այս հարցը ժամանակակից ճանաչողական նյարդաբանության առանցքային թեմաներից է^[17]^[18]։

Ժամանակակից Եվրոպա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

17-րդ դարում անգլիացի բժիշկ և գրող Թոմաս Բրաունը կարճ տրակտատ է գրում երազների մեկնաբանության վերաբերյալ։ 19-րդ դարի վերջում երազների մեկնաբանությունը հոգեվերլուծության անբաժան մասն էր դարձել։ Վերլուծելով երազների բնույթը` բացահայտվում է դրանց թաքնված իմաստը մարդու փսիքեում։ Այս թեմային առնչվող մեկ այլ նորարարական աշխատություն է Զիգմունդ Ֆրոյդի «Երազների մեկնաբանություն»։

Ներկայումս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում, Հնդկաստանում և Հարավային Կորեայում իրականացրած ուսումնասիրությունների համաձայն ամերիկացիների 56%-ը, հնդիկների 74%-ը և հարավկորեացիների 65%-ը հավատում են, որ իրենց երազների բովադակությունն արտահայտում է իրենց անգիտակցական համոզմունքներն ու ցանկությունները։ Այսպիսով, նրանք առավել մեծ նշանակություն են տալիս երազներին, քան արթուն, գիտակից ժամանակ առաջացած մտքերին։

Հիմնականում մարդկանց մեծամասնությունը դրական երազներ է տեսնում այն մարդկանց մասին, ում նկատմամբ դրական վերաբերմունք ունի, և բացասական երազներ` այն մարդկանց մասին, ում նկատմամբ բացասական վերաբերմունք ունի։

Հոգեբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրոյդ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ֆրոյդի բազմոցը

1899 թվականին լույս տեսած «Երազների մեկնաբանություն» աշխատությունում Ֆրոյդն առաջին անգամ նշում է, որ երազների հիմնական բովանդակությունը ցանկությունների իրականացումն է և որ երազների առաջացման խթան են հանդիսանում նախորդ օրվա իրադարձությունները։ Այս տեսակետը հատկապես գործում է փոքր երեխաների երազները վերլուծելիս։ Սակայն մեծահասակների դեպքում ամեն ինչ ավելի բարդ է։ Ըստ Ֆրոյդի՝ մեծահասակների երազները աղավաղված և խեղաթյուրված են, ինչն էլ բարդացնում է դրանք վերլուծելու, բացահայտելու գործընթացը։ Նրանք այլևս ի վիճակի չեն գիտակցելու իրենց երազների իրական նշանակությունը, ինչպես հոգեկան խնդիրներ ունեցողները չեն կարողանում հասկանալ իրենց նյարդային պահվածքը։

Ըստ Ֆրոյդի նախնական ձևակերպման՝ թաքնված երազները մարդու ներքին հոգեբանական ուժի ազդեցության արդյունք են։ Ավելի ուշ նա տվյալ երևույթն անվանել է սուպեր էգո։ Արթուն վիճակում մարդը կարողանում է կանխարգելել անգիտակցական մակարդակում առաջացած մտքերի` գիտակցական մակարդակ անցնելը։ Ֆրոյդի տեսակետն այն էր, որ երազները քնի իրական լինելու երաշխիքն են։ Երազներում մարդու ցանկությունները ներկայացվում են որպես իրական, որպեսզի նա չարթնանա և չանհանգստանա^[19]։

Ֆրոյդը համարում էր, որ տագնապալի երազները և մղձավանջերը երազում ի հայտ եկած ձախողումների արդյունք են։ Այս երևույթը ցույց է տալիս, թե ինչպես է էգոն արձագանքում ճնշված ցանկություններին, որոնք առավել հզոր են և ոչ բավարար կերպով թաքնված։

Յունգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երազները մեկնաբանելիս Յունգը երկու հիմնական մոտեցում է առաջարկել՝ օբյեկտվի և սուբյեկտիվ^[20]։ Օբյեկտիվ մոտեցման համաձայն երազներում յուրաքանչյուր մարդ համապատասխանում է իրական կյանքում գոյություն ունեցող մարդկանց, օրինակ՝ մայրը մայր է, ընկերուհին` ընկերուհի։ Սուբյեկտիվ մոտեցման համաձայն երազում յուրաքանչյուր մարդ երազը տեսնողի որևիցե մի բնավորության գիծն է ներկայացնում։ Յունգը նշում էր, որ մարդու համար շատ ավելի դժվար է ընդունել սուբյեկտիվ մոտեցումը, սակայն համապատասխան աշխատանքներից հետո հնարավոր է հասնել նրան, որ հենց երազ տեսնողը գիտակցի և կարողանա վերլուծել իր երազները։ Այսպիսով, եթե երազում մարդուն հետապնդում է մարդասպան, նշանակում է, որ տվյալ մարդու մոտ դրսևորվում են մարդասպանի ազդակներ։ Գեշտալտ թերապիայի համաձայն անգամ անշունչ առարկաները կարող են մարդու որոշակի ապրումների, զգացմունքների արտացուլումը լինեն։

Յունգը հավատացած էր, որ այնպիսի արքետիպերը, ինչպիսիք են ստվերը, անիման և անիմուսը(«կյանքի սկիզբ» կամ «հոգի», իգական և արական սեռեր համապատասխանաբար) երազում հանդես են գալիս որպես խորհրդանիշեր։ Դրանք կարող են ներկայանալ ծեր մարդու, երիտասարդ աղջկա կամ հսկա սարդի տեսքով։ Նրանցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է անգիտակից վերաբերմունք, որը խորը թաքնված է գիտակցականում^[21]։

Յունգը զգուշացրել է, որ չի կարելի երազում տեսած սիմվոլներին նշանակություն տալ առանց տվյալ մարդու անհատական իրավիճակը վերլուծելու։ Նա տարբերակել է երկու մոտեցում այդ սիմվոլները վերլուծելիս. պատճառահետևանքային մոտեցում և վերջնական մոտեցում^[22]։ Պատճառահետևանքային մոտեցման համաձայն երազում տեսած թուրը կամ օձը արական սեռական օրգանի խորհրդանիշ է։ Վերջնական մոտեցման դեպքում հոգեբանը կհարցնի «Ինչո՞ւ այս խորհրդանիշը և ոչ թե մեկ այլ»։ Այսպիսով, թուրը անշունչ է, սուր, կործանիչ։ Իսկ օձը շնչավոր է, վտանգավոր, հավանաբար թունավոր։ Վերջնական մոտեցումը հնարավորություն կտա լրացուցիչ տեղեկություններ ստանալ երազը տեսնողի վերաբերմունքի մասին։

Յունգը նշել է, որ երազները անգիտակցականի կողմից ստեղծած խճանկարներ չեն, որպեսզի վերծանվեն։ Երազները գիտակցականում թաքնված ստերը բացահայտելու միջոց չեն։ Երազները անգիտակցական մակարդակի նման իրենց յուրօրինակ լեզուն ունեն։

Յունգը հավատացած էր, որ երազները կարող են պարունակել անխուսափելի ճշմարտություններ, փիլիսոփայական գաղափարներ, պատրանքներ, հիշողություններ, նյարդայնացնող փորձություններ և անգամ հեռազգացություններ^[23]։ Երբ մարդն արթուն է, դրսևորվում է նրա փսիքեի գիտակցական կյանքը, իսկ երբ քնած է` անգիտակցական։ Յունգը պնդում էր, որ անգիտակցական կյանքին չպետք է երկրորդական արժեք տալ. այն գիտակցական կյանքի նման նույն նշանակությունն ու ազդեցությունն ունի։

Քելվին Հոլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1953 թվականին Քելվին Հոլը երազների վերլուծության նոր տեսություն է առաջարկում, ըստ որի, երազները ճանաչողական գործընթացի արդյունք են^[24]։ Հոլը պնդում էր, որ երազները պարզապես քնած ժամանակ առաջացած մտքեր են, և որ երազում տեսած պատկերները այդ մտքերի տեսողական դրսևորումներն են։ Օրինակ, եթե մեկը երազում տեսնում է, որ իր ընկերները հարձակվել են իր վրա, նշանակում է, որ նա վախենում է ընկերական հարաբերություններ հաստատելուց։ Մեկ այլ առավել բարդ օրինակ է երազում կատու տեսնելը, ինչը հիմնականում նշանակում է, որ պետք է ապավինել սեփական բնազդներին։ Այս երևույթը իրենից մշակութային փոխաբերություն է ներկայացնում։ Անգլիացիների համար այդպիսի երազը նշանակում է, որ կան մեկից ավելի տարբերակներ որևիցե խնդիր լուծելու համար։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 Morewedge Carey K., Norton Michael I.։ «When dreaming is believing: The (motivated) interpretation of dreams.»։ Journal of Personality and Social Psychology 96 (2): 249–264։ doi:10.1037/a0013264
↑ Thompson, R. (1930) The Epic of Gilgamesh. Oxford: Oxford University Press.
↑ George, A. trans. (2003) The Babylonian Gilgamesh Epic: Critical Edition and Cuneiform Texts. Oxford, UK: Oxford University Press.
↑ Oppenheim, A. (1956) The interpretation of dreams in the ancient Near East with a translation of an Assyrian dreambook. Transactions of the American Philosophical Society, 46(3): 179–373. p. 247.
↑ Artemidorus (1990) The Interpretation of Dreams: Oneirocritica. White, R., trans., Torrance, CA: Original Books, 2nd Edition.
↑ Freud, S. (1900) The Interpretation of Dreams. New York: Avon, 1980.
↑ (Haque 2004, էջ 376)
↑ (Haque 2004, էջ 375)
↑ (Haque 2004, էջ 361)
↑ (Haque 2004, էջ 363)
↑ Lutz, Peter L. (2002), The Rise of Experimental Biology: An Illustrated History, Humana Press, p. 60, ISBN 0-89603-835-1
↑ Ibn Khaldun, Franz Rosenthal, N.J. Dawood (1967), The Muqaddimah, trans., p. 338, Princeton University Press, ISBN 0-691-01754-9
↑ Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapters 1–4"
↑ Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapter 5"
↑ Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapters 6–9"
↑ Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapter 10"
↑ Johnson M., Kahan T., Raye C. (1984)։ «Dreams and reality monitoring»։ Journal of Experimental Psychology: General 113: 329–344։ doi:10.1037/0096-3445.113.3.329
↑ Blechner M (2005)։ «Elusive illusions: Reality judgment and reality assignment in dreams and waking life»։ Neuro-Psychoanalysis 7: 95–101։ doi:10.1080/15294145.2005.10773477
↑ Matalon Nadav (2011)։ «The Riddle Of Dreams»։ Philosophical Psychology 24 (4): 517–536։ doi:10.1080/09515089.2011.556605
↑ Jung, C.G. (1948) General aspects of dream psychology. In: Dreams. trans., R. Hull. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1974, pp. 23–66.
↑ Storr, Anthony (1983)։ The Essential Jung։ New York։ ISBN 0-691-02455-3
↑ Jung, C.G. (1948) op.cit.
↑ Jung, Carl (1934)։ The Practice of Psychotherapy. The Practical Use of Dream-analysis։ էջ 147։ ISBN 0-7100-1645-X
↑ Calvin S. Hall։ «A Cognitive Theory of Dreams»։ dreamresearch.net։ Վերցված է հոկտեմբերի 7, 2010

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Aziz Robert (1990)։ C.G. Jung's Psychology of Religion and Synchronicity (10 ed.)։ The State University of New York Press։ ISBN 0-7914-0166-9
Aziz Robert (1999)։ «Synchronicity and the Transformation of the Ethical in Jungian Psychology»։ in Becker, Carl։ Asian and Jungian Views of Ethics։ Greenwood։ ISBN 0-313-30452-1
Aziz Robert (2007)։ The Syndetic Paradigm: The Untrodden Path Beyond Freud and Jung։ The State University of New York Press։ ISBN 978-0-7914-6982-8
Aziz Robert (2008)։ «Foreword»։ in Storm, Lance։ Synchronicity: Multiple Perspectives on Meaningful Coincidence։ Pari Publishing։ ISBN 978-88-95604-02-2
Doniger O'Flaherty Wendy (1986)։ Dreams, Illusion, and Other Realities։ University of Chicago Press։ ISBN 0-226-61855-2
Freud Sigmund (1966)։ Introductory Lectures։ W.W. Norton։ էջ 334
Freud Sigmund (1900)։ The Interpretation of Dreams։ Macmillan
Freud Sigmund (1920)։ A General Introduction to Psychoanalysis։ Boni & Liveright
Hall James (1983)։ Jungian Dream Interpretation: A Handbook of Theory and Practice։ Inner City Books։ ISBN 0-919123-12-0
Sechrist, Elsie with foreword by Cayce, Hugh Lynn (1974). Dreams, Your Magic Mirror. Warner Books. ISBN 0-446-31384-X.

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Dream Psychology: Psychoanalysis for Beginners – Full text of Sigmund Freud's revisitation of The Interpretation of Dreams

[:0-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 Morewedge Carey K., Norton Michael I.։ «When dreaming is believing: The (motivated) interpretation of dreams.»։ Journal of Personality and Social Psychology 96 (2): 249–264։ doi:10.1037/a0013264

[2] Thompson, R. (1930) The Epic of Gilgamesh. Oxford: Oxford University Press.

[3] George, A. trans. (2003) The Babylonian Gilgamesh Epic: Critical Edition and Cuneiform Texts. Oxford, UK: Oxford University Press.

[4] Oppenheim, A. (1956) The interpretation of dreams in the ancient Near East with a translation of an Assyrian dreambook. Transactions of the American Philosophical Society, 46(3): 179–373. p. 247.

[5] Artemidorus (1990) The Interpretation of Dreams: Oneirocritica. White, R., trans., Torrance, CA: Original Books, 2nd Edition.

[Freud,_S._1900-6] Freud, S. (1900) The Interpretation of Dreams. New York: Avon, 1980.

[Amber-376-7] (Haque 2004, էջ 376)

[Amber-375-8] (Haque 2004, էջ 375)

[Amber-361-9] (Haque 2004, էջ 361)

[Amber-363-10] (Haque 2004, էջ 363)

[Lutz-11] Lutz, Peter L. (2002), The Rise of Experimental Biology: An Illustrated History, Humana Press, p. 60, ISBN 0-89603-835-1

[12] Ibn Khaldun, Franz Rosenthal, N.J. Dawood (1967), The Muqaddimah, trans., p. 338, Princeton University Press, ISBN 0-691-01754-9

[13] Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapters 1–4"

[14] Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapter 5"

[15] Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapters 6–9"

[16] Lofty Principles of Dream Interpretation, "Inner Chapter 10"

[17] Johnson M., Kahan T., Raye C. (1984)։ «Dreams and reality monitoring»։ Journal of Experimental Psychology: General 113: 329–344։ doi:10.1037/0096-3445.113.3.329

[18] Blechner M (2005)։ «Elusive illusions: Reality judgment and reality assignment in dreams and waking life»։ Neuro-Psychoanalysis 7: 95–101։ doi:10.1080/15294145.2005.10773477

[19] Matalon Nadav (2011)։ «The Riddle Of Dreams»։ Philosophical Psychology 24 (4): 517–536։ doi:10.1080/09515089.2011.556605

[20] Jung, C.G. (1948) General aspects of dream psychology. In: Dreams. trans., R. Hull. Princeton, NJ: Princeton University Press, 1974, pp. 23–66.

[Anthony_Storr_1983-21] Storr, Anthony (1983)։ The Essential Jung։ New York։ ISBN 0-691-02455-3

[22] Jung, C.G. (1948) op.cit.

[23] Jung, Carl (1934)։ The Practice of Psychotherapy. The Practical Use of Dream-analysis։ էջ 147։ ISBN 0-7100-1645-X

[24] Calvin S. Hall։ «A Cognitive Theory of Dreams»։ dreamresearch.net։ Վերցված է հոկտեմբերի 7, 2010

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]