Դյատլովի արշավախմբի մահ

Դյատլովի տուրիստական խմբի վախճանը

Incident, վթար

Կոչվել է ի պատիվ	Իգոր Դյատլով
Երկիր	ԽՍՀՄ
Վայր	Հյուսիսային Ուրալ, Դյատլովի լեռնանցք
Աշխարհագրական կոորդինատներ	61°45′17″N 59°27′46″E
Թվական	2 փետրվարի 1959
Ողջ մնացածներ	0
Վիրավորների քանակ	0
Զոհվածների քանակ	9
Տուժող	Իգոր Դյատլով

Դյատլովի խմբի` ձյան մեջից մասամբ փորած-հանած վրանը։ Վրանի ձախ կողմում՝ որոնողափրկարարներ Վլադիսլավ Կարելինը (կանգնած) և Յուրի Կոպտելովը։ Լուսանկարը՝ որոնողական աշխատանքների մասնակից Ա. Չեգլակովի (այլ տվյալներով՝ Վ. Բրուսնիցինի)։

Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահ (ռուս.՝ Гибель тургруппы Дя́тлова), ողբերգական պատահար, որը տեղի է ունեցել 1959 թվականի սկզբին (առավել հավանական է փետրվարի 2-ին) ԽՍՀՄ Սվերդլովսկի մարզի հյուսիսում գտնվող Խոլատչախլ լեռան շրջակայքում։

Իգոր Դյատլովի գլխավորությամբ արշավականների խմբի բոլոր ինն անդամները, որոնք Հյուսիսային Ուրալով դուրս էին եկել դահուկային արշավի, զոհվել են։ Արշավախմբի միակ ողջ մնացած մասնակիցը՝ Յուրի Յուդինը, հիվանդության պատճառով հունվարի 28-ին կիսատ էր թողել երթուղին։ Պաշտոնական հետաքննության արդյունքներով՝ պատահարը որակվել է որպես դժբախտ պատահար, որը տեղի է ունեցել տարերային ուժի հետևանքով։ Սակայն խմբի ողբերգական մահվան հանգամանքների վերաբերյալ հստակ վկայությունների բացակայության պատճառով լրագրողները և էնտուզիաստ հետազոտողներն ստեղծել են դրա պատճառների վերաբերյալ այլընտրանքային բազմաթիվ վարկածներ, որոնք ներկայումս շարունակում են գրավել հանրության ուշադրությունը։ Զոհերի հարազատների և հասարակության դժգոհություններն ստիպեցին, որ Ռուսաստանի գլխավոր դատախազությունը վերաբացի 60-ամյա պատմություն ունեցող այս քրեական գործը, որպեսզի հստակեցվի արշավախմբի անդամների ողբերգական մահվան պատճառները։

Զոհված արշավախմբի պատվին մոտակայքում գտնվող լեռնանցքն ստացել է «Դյատլովի լեռնանցք» անվանումը, ինչի պատճառով ժամանակակից աղբյուրներում պատահարը հաճախ ասոցացվում է այդ լեռնանցքի հետ։ Մասնավորապես, անգլալեզու հրապարակումներում այն հայտնի է որպես «Dyatlov Pass Incident» (հայերեն՝ Դյատլովի լեռնանցքի պատահար)։

Արշավի նախապատրաստական աշխատանքներ

Արշավի նախագիծ

Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտային ակումբին վերապահված արշավը, որը պետք է գլխավորեր Իգոր Դյատլովը, նվիրված էր ԽՄԿԿ 21-րդ համագումարին։ 16 կամ 18 օրվա ընթացքում արշավի մասնակիցները դահուկներով Սվերդլովսկի մարզի հյուսիսում պետք է հաղթահարեին առնվազն 300 կիլոմետր տարարծք և բարձրանային Հյուսիսային Ուրալի երկու բարձրունք՝ Օտորտենը և Օյկաչախլը։ Սպորտային արշավների դասակարգմամբ, որը ԽՍՀՄ-ում ընդունվել էր 1950-ական թվականների վերջին, այս արշավն ուներ երրորդ՝ ամենաբարձր կատեգորիայի բարդություն։ Արշավի նախագիծը հաստատվել էր 1959 թվականի հունվարի 8-ին Սվերդլովսկի ֆիզիկական կուլտուրայի և սպորտի կոմիտեին կից քաղաքային երթուղային հանձնաժողովի կողմից։

Խմբի կազմ

Արշավախմբի անդամների լուսանկարները հուշարձանի վրա։ Զոլոտարյովի անվան և հայրանվան առաջին տառերն ու ազգանունը վրիպակներով են, իսկ Դորոշենկոյի պարագայում վրիպակներ կան անվան և հայրանվան առաջին տառերի մեջ։

Արտաքին պատկերներ
	Յուրի Յուդին՝ արշավի 10 մասնակիցներից միակ ողջ մնացածը։ Մահացել է 2013 թվականի ապրիլի 27-ին՝ 75 տարեկան հասակում։

Արշավի նախապատրաստական աշխատանքների ժամանակ խմբի կազմը փոփոխվել է։ Արշավի նախագծում, որը Դյատլովը ներկայացրել էր երթուղային հանձնաժողովին, ներառված էր 13 մարդ։ Նրանցից չորսը՝ Յու. Վիշնևսկին, Ն. Պոպովը, Վ. Բիենկոն և Յու. Վերխոտուրովը ի վերջո չհայտնվեցին արշավական խմբի ցանկում։

Հունվարի 23-ին խմբի կազմում ընդգրկվեց Սեմյոն Զոլոտարյովը։ Ավելի վաղ, նա պատրաստվում էր մասնակցել Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի մեկ այլ արշավախմբի (գլխավորում էր Սերգեյ Սոգրինը) աշխատանքներին, սակայն նախընտրեց ներառվել Դյատլովի արշավախմբի կազմում՝ արշավի առավել կարճ ժամանակացույցի պատճառով։

Վերջնական տարբերակում Դյատլովի գլխավորած արշավախմբի կազմում ներառվեցին հետևյալ անձինք.

1. Իգոր Ալեքսեևիչ Դյատլով (հունվարի 13, 1936 թվական - փետրվար, 1959 թվական), արշավախմբի ղեկավարը, ռադիոտեխնիկական ֆակուլտետի 5-րդ կուրսի ուսանող,
2. Յուրի Նիկոլաևիչ Դորոշենկո (հունվարի 29, 1938 թվական - փետրվար, 1959 թվական), ռադիոտեխնիկական ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանող,
3. Լյուդմիլա Ալեքսանդրովնա Դուբինինա (մայիսի 12, 1938 թվական - փետրվար, 1959 թվական), շինարարական ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանողուհի,
4. Սեմյոն (Ալեքսանդր) Ալեքսեևիչ Զոլոտարյով (փետրվարի 2, 1921 թվական - փետրվար, 1959 թվական), Կոուրովկայի տուրիստական բազայի հրահանգիչ, Բելառուսական ԽՍՀ ֆիզիկական կուլտուրայի ինստիտուտի՝ 1950 թվականի շրջանավարտ,
5. Ալեքսանդր Սերգևիչ Կոլևատով (նոյեմբերի 16, 1934 թվական - փետրվար, 1959 թվական), ֆիզիկատեխնիկական ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանող,
6. Զինաիդա Ալեքսեևնա Կոլմոգորովա (հունվարի 12, 1937 թվական - փետրվար, 1959 թվական), ռադիոտեխնիկական ֆակուլտետի 5-րդ կուրսի ուսանողուհի,
7. Գեորգի (Յուրի) Ալեքսեևիչ Կրիվոնիշենկո (փետրվարի 7, 1935 թվական - փետրվար, 1959 թվական), շինարարական ֆակուլտետի՝ 1957 թվականի շրջանավարտ, Չելյաբինսկ-40-ի N 817 գաղտնի կոմբինատի շինարարական տրեստի աշխղեկ, Կիշտիմսկի վթարի հետևանքների վերացման ականատես և մասնակից,
8. Ռուստեմ Վլադիմիրովիչ Սլոբոդի՛ն (հունվարի 11, 1936 թվական - փետրվար, 1959 թվական), մեխանիկական ֆակուլտետի՝ 1958 թվականի շրջանավարտ, «փոստարկղ 10» (ԽՍՀՄ ռազմարդյունաբերական օբյեկտների համարակալման համակարգ) փակ հաստատության ինժեներ (Սվերդլովսկի քիմիական ճարտարագիտության գիտահետազոտական ինստիտուտ),
9. Նիկոլայ Վլադիմիրովիչ Տիբո-Բրինյոլ (հունիսի 5, 1935 թվական - փետրվար, 1959 թվական), շինարարական ֆակուլտետի՝ 1958 թվականի շրջանավարտ, ինժեներ,
10. Յուրի Եֆիմովիչ Յուդին (հուլիսի 19, 1937 թվական - ապրիլի 27, 2013 թվական), ինժեներատնտեսագիտական ֆակուլտետի 4-րդ կուրսի ուսանող։

Յուրի Յուդինը ոտքի շրջանում ուժեղ ցավ ուներ, որի պատճառով դուրս եկավ արշավախմբից։ Ընդ որում, նա արշավախումբը լքեց նախքան երթի ակտիվ շրջանը։ Դրա շնորհիվ էլ նա արշավախմբի միակ անդամն է, որը ողջ մնաց։ Յուդինն առաջինը ճանաչեց զոհերի անձնական իրերը։ Հենց նա էլ նույնականացրեց Սլոբոդինի և Դյատլովի մարմինները։ Հետագայում նա դադարեց ակտիվ մասնակցություն ունենալ ողբերգության հետաքննությանը։ 1990-ական թվականներին Յուդինն զբաղեցնում էր Սոլիկամսկի քաղաքապետի տնտեսության և կանխատեսման հարցերով տեղակալի պաշտոնը։ Եղել է նաև «Պոլյուս» զբոսաշրջային ակումբի նախագահ։ Մահացել է 2013 թվականի ապրիլի 27-ին և, իր վերջին կամքի համաձայն, մայիսի 4-ին թաղվել Եկատերինբուրգի Միխայլովի գերեզմանատանը, որտեղ թաղված են արշավախմբի մյուս 7 անդամները։

Խմբի բնութագիր, սարքավորումներ և արշավի երթուղի

Համաձայն 1959 թվականի գործող նորմերի՝ խմբի անդամների և Դյատլովի՝ որպես դրա ղեկավարի որակավորումը, թույլ էր տվել խմբին մեկնել բարդության երրորդ աստիճան ունեցող դահուկարշավի։ Անձամբ ճանաչելով արշավախմբի անդամներին՝ Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտային ակումբի անդամներն այս արշավախմբի անդամներին բնորոշում էին որպես բավականին փորձառու և համարձակ։ Սպորտային տուրիզմի վարպետ Ե. Բույանովը, հիմնվելով արշավախմբի անդամների վերաբերյալ իր ընկերների հուշերի վրա, եկել է այն եզրակացության, որ նրանք «եղել են բավականին ուժեղ և խիզախ, որպեսզի արտակարգ իրավիճակում գործեն սեփական ուժի սահմաններում ու հաղթահարեն ցավը»։

Խմբի հանդերձանքը սովորական էր ժամանակի սիրողական արշավական տուրիզմի համար։ Խմբի ողբերգական մահվան հետաքննության ընթացքում բացասական գնահատականներ են եղել առկա հանդերձանքի որակի վերաբերյալ։ ԽՍՀՄ արդյունաբերությունը չէր արտադրում ձմեռային տուրիզմին համապատասխան դահուկներ, վրաններ, հատուկ համազգեստ, սննդային կոնցենտրատներ։ Արշավախմբի անդամների կողմից կիրառված հանդերձանքն ունեցել է ավելորդ զանգված, ցրտից ու քամուց թույլ պաշտպանություն, նշանակալի մաշվածություն։ Ալեքսանդր Կոլևատովի քույրը քննադատել է Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի արհմիության կողմից արշավի ոչ բավարար ֆինանսավորումը և հանդերձանքի տրամադրման սահմանափակումները, ինչի պատճառով խումբը չի ստացել հողմապաշտպան բաճկոններ։ Խմբի մոտ կապի միջոցների բացակայությունը բացատրվում էր վաճառքում՝ ընդունելի քաշով ու հեռահարությամբ ռադիոկայանների բացակայությամբ, ինչը կարող էր կիրառվել նոսր բնակեցված տեղանքով արշավի ժամանակ։

Շրջանը, որտեղով անցնելու էր արշավի երթուղին, խմբի անդամները բարդ անցանելի չէին համարում։ Քաղաքային երթուղային հանձնաժողովի անդամ Ե. Մասլեննիկովը նշում էր, որ Հյուսիսային Ուրալով երկրորդ և երրորդ աստիճանի բարդության արշավներն անցկացվում էին արդեն մի քանի տարի շարունակ։ Պատահարի հետաքննության ընթացքում բոլորովին այլ կարծիք էին հայտնում զոհերի հարազատները։ Նրանք անհիմն վտանգավոր էին համարում եղանակային ծանր պայմաններում չհետազոտված, չբնակեցված տեղանքով երկարատև ինքնավար արշավի անցկացումը՝ նշելով, որ մարզական կազմակերպությունների կողմից խախտվում են երթուղիներում արշավական խմբերի դիտարկման հրահանգները։ Տեղի բնակիչները ևս նշում էին ձմեռային ժամանակաշրջանում լեռնային հատվածներում վտանգավոր բնական երևույթների առկայությունը, այդ թվում՝ շարունակական ուժեղ քամիները, տորնադոները, Ուրալյան լեռաշղթայի արևմտյան լանջերին ձնահյուսքերը։

2015 թվականին հմուտ հետազոտող և ալպինիստ Ս. Շկրյաբաչը Դյատլովի արշավախմբի նախապատրաստության մակարդակի վերաբերյալ գնահատականն անվանել է էապես ուռճացված՝ հատկապես արշավների ժամանակ արտակարգ իրավիճակներին պատրաստության մասով։ Նա կարծում էր, որ խմբի մոտ ալպինիստական սարքավորումների և հմտությունների, կապի միջոցների ու տեղանքի մանրամասն քարտեզների (որոնք այդ ժամանակ գաղտնագրված էին) բացակայության պայմաններում Ուրալյան լեռներով ձմեռային արշավն արկածային էր։ Շկրյաբաչի կարծիքով՝ Դյատլովի խումբը հաջողությամբ և ժամանակին կարող էր հաղթահարել նախատեսված երթուղին «միայն բավական բարենպաստ եղանակային պայմանների և բախտի առկայության դեպքում»։

Արշավ

Տրանսպորտով տեղաշարժ

Խոլատչախլ

41-րդ տնկամաս

2-րդ Սևեռնի

Վիժայ

Իվդել

Սերով

Սվերդլովսկ

Երթուղու որոշ կետեր

Հունվարի 23-ին Դյատլովի խումբը Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի (ՈՒՊԻ) սպորտակումբի մեկ այլ արշավախմբի հետ, որը ղեկավարում էր Յուրի Բլինովը, Սվերդլովսկից գնացքով մեկնեց Սերով, ուր ժամանեց հունվարի 24-ի առավոտյան։ Արշավականներին թույլ չտվեցին մտնել կայարանի շենք, ուստի նրանք մեկ օրով տեղավորվեցին տեղի դպրոցում և հանդիպում ունեցան աշակերտների հետ։ Նույն օրը երեկոյան երկու խմբերն էլ գնացքով շարունակեցին իրենց ճանապարհը դեպի Իվդել, ուր ժամանեցին մոտավորապես կեսգիշերին։

Հունվարի 25-ի առավոտյան արշավականներն ավտոբուսով ուղևորվեցին Վիժայ գյուղ՝ հասնելով այնտեղ մոտավորապես ժամը 14:00-ին։ Այստեղ Դյատլովի խումբը բաժանվեց Բլինովի խմբից, ում երթուղին Վիժայից շարունակվում էր արևմտյան ուղղությամբ։ Խումբը կանգ առավ տեղի հյուրանոցում, որը «երեք պատուհանով սովորական խրճիթ» էր։

Հաջորդ օրը՝ հունվարի 26-ին, ժամը 13:10-ին, Դյատլովի խմբի անդամները պատահական մեքենայով (բաց թափքով բեռնատարով) մեկնեցին անտառահատների գյուղ, որը գտնվում էր 41-րդ տնկամասում։ Նրանք ժամանեցին մոտավորապես ժամը 16:30-ին և գիշերեցին աշխատողների հանրակացարանի սենյակներից մեկում։

Դահուկային արշավ

Հունվարի 27-ին արշավականներն իրենց ուսապարկերը տեղավորեցին անտառտնտեսության պետի կողմից տրամադրված սայլի վրա (որին ստիպված էին սպասել 16 ժամ) և դահուկներով ուղևորվեցին դեպի հանքավայրի Վտորոյ Սևերնի լքված գյուղ, որը նախկինում մտնում էր Իվդելլագ ուղղիչ աշխատանքային ճամբարի մեջ։ Գյուղ նրանք հասան երեկոյան ժամը տասնմեկին և գիշերեցին դատարկ տանը։ Այդ օրը պարզվեց, որ Յուրի Յուդինը ոտքի ցավի պատճառով չի կարող շարունակել արշավը։ Չնայած դրան՝ Յուդինը խմբի հետ հասավ մինչև Վտորոյ Սևերնի՝ ինստիտուտի համար քարեր հավաքելու նպատակով։ Նա իր անսպասելի վատառողջությունը վերագրում էր բաց թափքով ուղևորությանը և հույս ուներ, որ ցավը կանցնի մինչև երթուղու ակտիվ մասի սկիզբը, սակայն այդպես չեղավ։

Հունվարի 28-ի առավոտյան Յուդինը, հրաժեշտ տալով խմբին և ընկերներին ու հանձնելով ընդհանուր բեռի իր մասը և անձնական որոշ տաք իրեր, սայլով հետ եկավ։ Արշավի հետագա իրադարձությունների մասին հայտնի է միայն մասնակիցների օրագրերում արված գրառումներից և լուսանկարներից, որոնք հայտնաբերվեցին ավելի ուշ։

Աուսպիա գետը, որի հունով առաջ էին շարժվում արշավականները։

Նույն օրը՝ հունվարի 28-ին, արշավականները դուրս եկան Վտորոյ Սևերնի գյուղից: Նրանք դահուկներով անցան Լոզվա գետի երկայնքով և գիշերեցին դրա ափին։ Հունվարի 29-ին խումբը Լոզվայի ափին գտնվող կայանից մանսիների արահետով հասավ Աուսպիա վտակի վրա գտնվող կայան։

Հունվարի 30-ին արշավականները շարունակեցին առաջ շարժվել Աուսպիայի երկայնքով՝ գնալով մանսիների արահետով, որը նախատեսված էր եղջերուներով սահնակների համար։ Հունվարի 31-ին Դյատլովի խումբը մոտեցավ Խոլատչախլ լեռանը, որն այն ժամանակ ավելի հայտնի էր որպես «բարձունք 1079»։ Նրանք փորձեցին բարձրանալ լանջով, սակայն իրենց առջև բացված անտառազուրկ տեղանքի՝ պահեստածածկ կառուցելու համար ոչ պիտանի լինելու, երեկոյան ժամի և ուժեղ քամու պատճառով ստիպված եղան կրկին իջնել Աուսպիայի հովիտ և գիշերել այնտեղ։

Փետրվարի 1-ին Աուսպիայի հովտում պահեստածածկ կառուցելուց հետո խումբը կրկին բարձրացավ Խոլատչախլ լեռան լանջը, որտեղ և կանգ առավ գիշերելու՝ այն պահին անանուն լեռնանցքի մոտ։ Հետագայում՝ 1963 թվականին, այս վայրում հուշատախտակ տեղադրվեց, որի վրա գրված էր, որ լեռնանցքը կոչվում է «Դյատլովի խմբի անվան»։ Ավելի ուշ թողարկված քարտեզների վրա այն նշվում է որպես «Դյատլովի լեռնանցք» բնավայր։

Սպասելով խմբի վերադարձին

Փետրվարի 12-ին խումբը պետք է հասներ երթուղու վերջնակետին՝ Վիժայ գյուղ, և հեռագիր ուղարկեր Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտակումբ, իսկ փետրվարի 15-ին՝ վերադառնար Սվերդլովսկ։ Երբ դա տեղի չունեցավ, առաջինն անհանգստացան տուրիստական բաժնի բյուրոյի անդամ Գալինա Ռադոստևան և Գեորգի Կրիվոնիշչենկոյի եղբայրը՝ Իգորը։ Շուտով նրանց միացան այդ ժամանակ արշավից վերադարձած Յուրի Բլինովը, Ռիմա Կոլևատովան (Ալեքսանդրի քույրը), Դուբինինայի, Կրիվոնիշչենկոյի և Սլոբոդինի ծնողները։

Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտակումբի ղեկավարը և ֆիզիկական դաստիարակության ամբիոնի վարիչը (Լ. Գորդոն և Ա. Վիշնևսկին) դեռ որոշ ժամանակ սպասում էին խմբի վերադարձին, քանի որ նման երթուղիների ժամանակ խմբերը նախկինում էլ էին ուշացել։ Գորդոյի պնդմամբ՝ Յուրի Յուդինի միջոցով սպորտակումբ էր փոխանցվել Դյատլովի հաղորդագրությունն այն մասին, որ խումբը պլանավորում է վերադառնալ Վիժայ ոչ թե փետրվարի 12-ին, այլ միայն 14-15-ին։ Փետրվարի 16-ից 17-ի գիշերը հաջողվեց հեռախոսով կապ հաստատել Վիժայի հետ՝ պարզելու, թե արդյոք Դյատլովի խումբը վերադարձել է արշավից։ Պատասխանը բացասական էր։

Որոնողական աշխատանքներ

Փետրվար-մարտի սկիզբ

Դյատլովի խմբի որոնողական աշխատանքներն սկսվեցին նրանց ընտրած երթուղու ճշգրտումով։ Պարզվեց, որ Դյատլովը երթուղու գրքույկը չէր հանձնել Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտակումբ, և ոչ ոք ճշգրիտ չգիտեր, թե ինչ երթուղի էին ընտրել արշավականները։ Ալեքսանդրի քրոջ՝ Ռիմա Կոլևատովայի օգնությամբ հաջողվեց վերականգնել երթուղին։ Փետրվարի 19-ին այն փոխանցվեց փրկարարներին։ Նույն օրը որոշում կայացվեց անհետացած խմբի որոնման համար օգտագործել օդուժ։ Փետրվարի 20-ի առավոտյան Իվդել թռան Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտակումբի նախագահ Լև Գորդոն և փորձառու արշավական, ՈՒՊԻ-ի տուրիստական բաժնի բյուրոյի անդամ Յուրի Բլինովը։ Հաջորդ օրը նրանք արշավախմբի անհետացման վայրը սանրեցին երկնքից։

Փետրվարի 22-ին ՈՒՊԻ-ի տուրիստական բաժինը ձևավորեց որոնողական աշխատանքներին մասնակցող 3 խումբ, որը բաղկացած էր ՈՒՊԻ-ի՝ արշավների և լեռնագնացության փորձ ունեցող ուսանողներից և աշխատակիցներից։ Դրանք Բորիս Սլոբցովի, Մոիսեյ Աքսելրոդի և Օլեգ Գրեբեննիկի խմբերն էին, որոնք հաջորդ օրը մեկնեցին Իվդել։ Եվս մեկ խումբ՝ Վլադիսլավ Կարելինի ղեկավարությամբ, ուղղակիորեն արշավի կեսից տեղափոխվեց որոնողական աշխատանքների հատված։ Տեղում որոնումներին միացան զինվորական տարբեր խմբեր՝ կապիտան Ալեքսեյ Չեռնիշովի գլխավորությամբ, ավագ լեյտենանտ Մոիսեևի հրամանատարությամբ օպերատիվ աշխատակիցների խումբը, որոնց տրամադրության տակ կային նաև որոնողական շներ, ավագ լեյտենանտ Պոտապովի հրամանատարությամբ Սևերո-Ուրալ ուղղիչ աշխատանքային ճամբարի սերժանտական դպրոցի կուրսանտները և փոխգնդապետ Շեստոպալովի հրամանատարությամբ սակրավորների խումբը, որոնք զինված էին ականորսիչներով։ Որոնողներին միացան նաև տեղացիները՝ Սուևատպաուլ գյուղից («Սուևատի մանսիները») Կուրիկով (Ստեփան և Նիկոլայ) և Անյամովներ գերդաստանի ներկայացուցիչները, Բախտիյարով եղբայրները և Կոմի ԱԻԽՀ-ից այլ որսորդներ, ռադիստներ՝ կապի սարքերով (Եգոր Նևոլինը՝ երկրաբանական հետախուզական խմբից, Բ. Յաբուրովը)։ Որոնումների ղեկավար նշանակվեց ԽՍՀՄ սպորտի վարպետ Եվգենի Մասլեննիկովը (Վերխ-Իսետի գործարանի կուսկոմի քարտուղար, պատասխանատու էր երթուղի դուրս գալու համար Դյատլովի խմբին նախապատրաստելու, այնուհետև երթուղի դուրս գալ թույլատրելու համար)։ Վերջինս պատասխանատու էր տեղում որոնողական ջոկատների օպերատիվ ղեկավարման համար: Շտաբի պետ դարձավ ՈՒՊԻ-ի ռազմական ամբիոնի ղեկավար, գնդապետ Գեորգի Օրտյուկովը, որի գործառույթների մեջ էին մտնում քաղաքացիական և ռազմական որոնողական ջոկատների գործողությունների համակարգումը, որոնման շրջանում ավիացիայի թռիչքների կառավարումը, մարզային և տեղական իշխանությունների ու ՈՒՊԻ-ի ղեկավարության հետ փոխգործակցությունը:

Որոնումների համար ամենահեռանկարային շրջանը համարվեց Օտորտեն լեռան հատվածից մինչև Օյկա-Չակուր ընկած տարածքը (ուղիղ գծով՝ 70 կմ): Այն համարվում էր ամենահեռավոր, բարդ և պոտենցիալ ամենավտանգավոր հատվածը արշավականների համար: Որոշվեց որոնողական խմբերը տեղակայել Օտորտեն լեռան հատվածում (Սլոբցովի և Աքսելրոդի հյուսիսային խմբերը), Օյկա-Չակուրի հատվածում (Գրեբեննիկի հարավային խումբը) և այս լեռների միջև երկու միջանկյալ կետերում: Կետերից մեկում՝ Վիշերա և Պուրմա գետերի վերին հոսանքների ջրբաժանում (Օտորտենից Օյկա-Չակուր ընկած ճանապարհի մոտավորապես կեսում) տեղակայեցին Չեռնիշովի խմբին: Կարելինի խմբին որոշվեց ուղարկել Սամպալչախլ լեռան հատված՝ Նիոլս գետի ակունքներ, Օտորտենից 50 կմ հարավ՝ Չեռնիշովի և Գրեբեննիկի խմբերի միջև: Որոնողական բոլոր ջոկատների առջև դրվել էր խնդիր՝ գտնել անհետացած խմբի հետքերը (դահուկների հետքեր, կայանատեղիների հետքեր), դրանցով հասնել վթարի վայր և օգնություն ցուցաբերել Դյատլովի խմբին: Առաջինը տեղակայվեց Սլոբցովի խումբը (փետրվարի 23-ին), հետո՝ Գրեբեննիկի (փետրվարի 24-ին), Աքսելրոդի (փետրվարի 25-ին) և Չեռնիշովի (փետրվարի 25-26-ին) խմբերը: Եվս մեկ խումբ, որի կազմում էին մանսիները և ռադիստ-երկրաբան Եգոր Նևոլինը, սկսեց շարժվել Աուսպիայի ստորին հոսանքներից դեպի դրա վերին հոսանքները:

Փետրվարի 23-ին մանսի որսորդների հարցուփորձի ընթացքում պարզվեց, որ Աուսպիա գետի հովտում կան ինչ-որ արշավականների թարմ կայանատեղիի հետքեր: Որոնողական աշխատանքների շտաբը եզրակացրեց, որ դրանք Դյատլովի խմբի հետքերն են (այս վայրերում արշավական այլ խումբ չէր կարող լինել), և նրանք դեպի Օտորտեն էին շարժվել ոչ թե Լոզվայի (ինչպես ենթադրում էին որոնումների սկզբում), այլ Աուսպիայի հովտով՝ Լոզվայի աջ վտակով: Սլոբցովի խումբը Լոզվայից թեքվեց դեպի հարավ, անցավ ոչ բարձր բաժանարար լեռնաճյուղավորումը և տայգայով դուրս եկավ Աուսպիայի վերին հոսանք: Դրա ձախ ափին փրկարարները հայտնաբերեցին հազիվ նկատելի, ձյունով ծածկված դահուկների հետք, որը տեղ-տեղ անհետանում էր: Այս հետքով խուզարկում անցկացվեց մի քանի ուղղությամբ՝ Աուսպիայով վեր ու վար և Խոլատչախլ լեռան ուղղությամբ: Փետրվարի 25-ին (այլ տվյալներով՝ փետրվարի 26-ին) Բորիս Սլոբցովը, Միխայիլ Շարավինը և որսորդ Իվան Պաշինը շարժվեցին դեպի լեռնանցք, որով անցնում էր դեպի Օտորտեն ճանապարհը: Շուտով, իրենց համար անսպասելի, նրանք դուրս եկան արշավականների վրանի մոտ, որը գտնվում էր Խոլատչախլ լեռան լանջին: Վրանը միայն մասամբ էր երևում ձյան տակից: Վրանի կողմերից մեկը պատառոտված էր: Վրանում ո՛չ կենդանի, ո՛չ մեռած մարդիկ չկային: Այնտեղ գտնված իրերն ու փաստաթղթերը վկայում էին, որ դա Դյատլովի արշավախմբի վրանն էր։

Գիշերակացի վայրը գտնվում է 1079 բարձունքի հյուսիսարևելյան լանջին՝ Աուսպիա գետի ակունքներում: Գիշերակացի վայրը գտնվում է 1079 լեռան գագաթից 300 մ հեռավորության վրա, լանջի 30° թեքության վրա: Գիշերակացի վայրն իրենից ներկայացնում է ձյան հարթեցված տարածք, որի վրա դրված է 8 զույգ դահուկ: Վրանը ձգված է դահուկների ձողերի վրա, ամրացված է պարաններով, վրանում շարված է 9 ուսապարկ՝ խմբի մասնակիցների անձնական տարբեր իրերով, վրայից փռված են բամբակյա բաճկոններ, հողմապաշտպան բաճկոններ, գլխավերևում՝ 9 զույգ կոշիկ։ Հայտնաբերվել է տղամարդու տաբատ, երեք զույգ վալենկա։ Հայտնաբերվել են նաև տաք մորթյա բաճկոններ, գուլպաներ, գլխարկ, դահուկային գլխարկներ, սպասք, դույլեր, վառարան, կացիններ, սղոց, վերմակներ, մթերք՝ երկու պարկ չորահաց, խտացրած կաթ, շաքար, կոնցենտրատներ, նոթատետրեր, երթուղու պլան և բազմաթիվ այլ մանր իրեր ու փաստաթղթեր, ինչպես նաև ֆոտոխցիկ ու դրա պարագաներ: - Ընկեր Իգոր Դյատլովի արշավական խմբի՝ հայտնաբերված կայանատեղիի արձանագրություն, 1959 թվականի փետրվարի 28 (Քրեական գործ, հ. 1, էջ 2)

Այս արձանագրությունը կազմվել է արդեն այն բանից հետո, երբ վրանը հանվել էր ձյան տակից, իսկ իրերը մասամբ տեսակավորվել էին: Հայտնաբերման պահին վրանի վիճակի մասին ավելի ստույգ տեղեկություններ կարելի է ստանալ Սլոբցովի որոնողական խմբի անդամների հարցաքննության արձանագրություններից։

Հետագայում փորձառու արշավականների օգնությամբ պարզվեց, որ վրանը տեղադրված է եղել արշավական և լեռնագնացության բոլոր կանոններով:

Նույն օրը երեկոյան Սլոբցովի խմբին միացավ մանսի որսորդների խումբը, որոնք սահնակներով շարժվում էին Աուսպիայի հոսանքով դեպի վեր՝ ռադիստ Ե. Նևոլինի հետ, որը վրանի հայտնաբերման մասին ռադիոգիր ուղարկեց շտաբ: Այդ պահից սկսած՝ որոնման շրջան սկսեցին ուղարկել բոլոր այն խմբերին, որոնք ներգրավված էին փրկարարական աշխատանքներում: Բացի այդ, որոնողներին միացան Իվդելի դատախազ Վասիլի Տեմպալովը և Սվերդլովսկի «На смену!» թերթի երիտասարդ թղթակից Յուրի Յարովոյը։

Հաջորդ օրը՝ փետրվարի 26-ին կամ 27-ին, Սլոբցովի խմբի որոնողները, որոնց խնդիրն էր կայանելու համար վայր ընտրելը, հայտնաբերեցին Կրիվոնիշչենկոյի և Դորոշենկոյի դիակները (վերջինս սկզբում սխալմամբ նույնականացվել էր որպես Զոլոտարյով): Հայտնաբերման վայրը գտնվում էր Լոզվայի չորրորդ վտակի հունի աջ կողմում, վրանից մոտավորապես 1,5 կմ հյուսիս-արևելք, անտառի եզրին՝ մեծ մայրու տակ: Դիակները կողք կողքի էին՝ ձյան մեջ թաղված փոքր խարույկի մնացորդների մոտ: Փրկարարներին զարմացրեց այն, որ երկու դիակներն էլ միայն ներքնազգեստով էին: Դորոշենկոն պառկած էր փորի վրա: Նրա մարմնի տակ հայտնաբերվեցին մայրու նույն հաստության 3-4 ճյուղ: Կրիվոնիշչենկոն ընկած էր մեջքի վրա: Դիակների շուրջը մանր իրեր էին և հագուստի պատառոտված կտորներ, որոնց մի մասն այրված էր: Մայրու վրա՝ 4-5 մետր բարձրության վրա, ճյուղերը կոտրված էին, իսկ դրանց մի մասն ընկած էր դիակների շուրջը: Որոնող Ս. Սոգրինի դիտարկումների համաձայն՝ մայրու մոտ «երկու մարդ չի եղել, այլ ավելին, քանի որ տիտանական աշխատանք է կատարվել վառելափայտ և ճյուղեր հավաքելու համար: Այդ մասին են վկայում ծառերի բների վրա եղած բազմաթիվ կտրվածքները, կոտրված ճյուղերն ու եղևնիները»:

Գրեթե միաժամանակ, մայրուց 300 մետր հեռավորության վրա՝ լանջն ի վեր դեպի վրան, մանսի որսորդները հայտնաբերեցին Իգոր Դյատլովի դիակը: Այն թեթևակի ծածկված էր ձյունով, կիսապառկած էր մեջքի վրա։ Դյատլովի գլուխը դեպի վրանն էր ուղղված, իսկ ձեռքով գրկել էր կեչու բունը։ Նրա հագին դահուկային տաբատ էր, վարտիք, սվիտեր, կովբոյկա, մորթյա անթև բաճկոնակ: Աջ ոտքին բրդե գուլպա էր, ձախին՝ բամբակյա: Դյատլովի դեմքին սառցե կեղև կար, ինչը նշանակում էր, որ մահից առաջ նա շնչել էր ձյան մեջ:

Նույն օրը երեկոյան, որոնողական շան օգնությամբ, հայտնաբերվեց Զինաիդա Կոլմոգորովայի դիակը: Այն գտնվում էր 10 սմ հաստության խիտ ձյան շերտի տակ, Դյատլովի դիակից մոտ 330 մ բարձր՝ լանջի վրա: Կոլմոգորովան տաք էր հագնված, բայց առանց կոշիկների էր: Նրա դեմքին նկատվում էին քթից արյունահոսության նշաններ: Մարտի 2-ին հայտնաբերվեց արշավախմբի պահեստածածկը, որը գտնվում էր անտառում՝ որոնողական խմբի հիմնական կայանատեղիից 300 կամ 400 մ հեռավորության վրա և Աուսպիայի ափից 100 մ հեռավորության վրա:

Մի քանի օր անց՝ մարտի 5-ին, Դյատլովի դիակի հայտնաբերման վայրից 180 մ և Կոլմոգորովայի մարմնի գտնվելու վայրից 150 մ հեռավորության վրա՝ 15-20 սմ ձյան շերտի տակ, երկաթե զոնդերի օգնությամբ հայտնաբերվեց Ռուստեմ Սլոբոդինի դիակը: Նա ևս բավականին տաք էր հագնված. ոտքերին 4 զույգ գուլպա էր, իսկ աջ ոտքին՝ դրանց վրայից վալենկա (նմանատիպ երկրորդ վալենկան հայտնաբերվել էր վրանում): Սլոբոդինի դեմքին սառցե կեղև կար և քթից արյունահոսության նշաններ: Լանջի վրա հայտնաբերված երեք դիակների տեղակայումը և դրանց դիրքը վկայում էին, որ նրանք մահացել էին մայրուց դեպի վրան վերադարձի ճանապարհին:

Փետրվարի 28-ին ստեղծվեց ԽՄԿԿ Սվերդլովսկի մարզկոմի արտակարգ հանձնաժողով՝ մարզգործկոմի նախագահի տեղակալ Վ. Պավլովի և ԽՄԿԿ մարզկոմի բաժնի վարիչ Ֆիլիպ Երմաշի գլխավորությամբ: Մարտի առաջին օրերին հանձնաժողովի անդամները ժամանեցին Իվդել՝ պաշտոնապես ղեկավարելու որոնումները: Մարտի 8-ին հանձնաժողովի առջև ելույթ ունեցավ լեռնանցքում որոնումների ղեկավար Ե. Մասլեննիկովը՝ զեկուցելով որոնումների ընթացքի և արդյունքների մասին: Նա հայտնեց որոնողական ջոկատի միաձայն կարծիքը, որ որոնումները պետք է դադարեցնել մինչև ապրիլ, երբ ավելի քիչ ձյուն կլինի։ Չնայած դրան՝ հանձնաժողովը որոշեց շարունակել որոնումները մինչև բոլոր արշավականներին գտնելը՝ փոխելով նաև որոնողական ջոկատի կազմը:

Մարտ-ապրիլ

Խմբի մյուս անդամներին որոնում էին ավելի ընդարձակ տարածքում: Զոնդերի օգնությամբ դիակները նախ և առաջ փնտրում էին վրանից մինչև մայրի: Ուսումնասիրվեցին նաև 1079 և 880 գագաթների միջև գտնվող լեռնանցքը, Լոզվայի ուղղությամբ լեռնաշղթան, 1079 գագաթի լեռնաճյուղը, Լոզվայի չորրորդ վտակի հովտի շարունակությունը և Լոզվայի հովիտը՝ վտակի գետաբերանից մոտ 4-5 կմ հեռավորության վրա: Այս ընթացքում մի քանի անգամ փոխվեց որոնողական խմբերի կազմը, սակայն որոնումներն ապարդյուն անցան: Որոնողափրկարարական աշխատանքների մասնակիցներն ապրիլի վերջին իրենց ջանքերը կենտրոնացրին մայրու մոտակայքի ուսումնասիրության վրա, որտեղ ցածրադիր վայրերում ձյան ծածկույթի հաստությունը հասնում էր 3 մետրի և ավելիի:

Մայիս

Մայիսի առաջին օրերին ձյունը սկսեց ինտենսիվ հալվել, ինչի հետևանքով հայտնաբերվեցին փշատերև ծառերի կոտրված ճյուղեր և հագուստի պատառոտված կտորներ: Որոնումներին մասնակցած մանսիներն ուշադրություն դարձրին այս հետքին և առաջարկեցին փորել առվի այդ հատվածը: Արդյունքում ավելի քան 2,5 մետր հաստության ձյան տակ հայտնաբերվեց մոտ 3 քմ մակերեսով տախտամած՝ պատրաստված 14 փոքր բրգաձև սոճուց և կեչուց։ Տախտամածի վրա հայտնաբերվեց մի քանի կտոր հագուստ, որոնց դասավորությունից կարելի էր ենթադրել, որ այդտեղ չորս մարդ է նստած եղել։

Մայիսի 4-ին՝ ցածրադիր վայրերում հետագա որոնումների ժամանակ, տախտամածից գետակի երկայնքով մոտ 6 մետր դեպի ներքև՝ 2-2,5 մետր ձյան շերտի տակ, հայտնաբերվեցին մյուս արշավականների դիակները: Նախ գտան Լյուդմիլա Դուբինինայի դիակը՝ ծնկաչոք դիրքով, կրծքով հենված դեպի սանդղավանդը, իսկ գլուխը՝ հոսանքին հակառակ ուղղությամբ։ Դուբինինայի մարմինը գտնելուց գրեթե անմիջապես հետո նրա գլխի մոտ հայտնաբերվեց երեք տղամարդու դիակ: Տիբո-Բրինյոլն առանձին էր ընկած, իսկ Կոլևատովն ու Զոլոտարյովը կարծես գրկած լինեին միմյանց՝ «մեկը կրծքավանդակով հպվել էր մյուսի մեջքին»: Դիակների հայտնաբերման պահին արձանագրվել է, որ բոլոր դիակները գտնվում էին ջրում և նեխած էին: Արձանագրության մեջ նաև նշվել է, որ դիակները պետք է հանել ջրից, քանի որ դրանք «հետագայում կարող են ավելի շատ քայքայվել, իսկ գետակն էլ կարող է քշել-տանել դրանք՝ արագ հոսանքի պատճառով»:

Դիակների հայտնաբերման վայրի վերաբերյալ քրեական գործի փաստաթղթերում առկա են անհամապատասխանություններ: Բուն վայրում կազմված արձանագրության մեջ նշված է «հայտնի մայրուց 50 մետր հեռավորության վրա գտնվող առաջին գետակում»: Իսկ ավելի վաղ ուղարկված ռադիոգրում նշված է մայրուց դեպի հարավ-արևմուտք ընկած տարածքը, որտեղ փորման աշխատանքներ են իրականացվել, այսինքն՝ դեպի լքված վրանի ուղղությամբ։ Գործի կարճման մասին որոշման մեջ, սակայն, նշվում է այլ վայր՝ «խարույկից 75 մ հեռավորության վրա՝ Լոզվայի չորրորդ վտակի հովտի ուղղությամբ, այսինքն՝ վրանից արշավականների շարժին ուղղահայաց»:

Դիակների հագին, ինչպես նաև դրանցից մի քանի մետր հեռավորության վրա հայտնաբերվել են Կրիվոնիշչենկոյի և Դորոշենկոյի հագուստը՝ տաբատ և սվիտեր: Ողջ հագուստի վրա նկատվել են նույն ձևի հավասար կտրվածքներ: Տիբո-Բրինյոլն ու Զոլոտարյովը լավ են հագնված, մինչդեռ Դուբինինան՝ ավելի վատ. նրա արհեստական մորթուց բաճկոնն ու գլխարկը Զոլոտարյովի հագին են, իսկ Դուբինինայի բոբիկ ոտքը փաթաթված է Կրիվոնիշչենկոյի բրդյա շալվարով: Դիակների մոտ հայտնաբերվել է նաև Կրիվոնիշչենկոյի դանակը, որով խարույկի մոտ կտրատել էին մատղաշ ճյուղերը։ - Քրեական գործը կարճելու որոշում (քրեական գործ, հ. 1, էջ 386)

Հայտնաբերված դիակները տեղափոխվեցին Իվդել՝ դատաբժշկական փորձաքննության, իսկ որոնումները դադարեցվեցին:

Թաղումների կազմակերպում

Ըստ Ռիմա Կոլևատովայի վկայության՝ ԽՄԿԿ Սվերդլովսկի մարզկոմի կուսակցական աշխատակիցներն ու ՈՒԳԻ-ի աշխատակիցներն առաջարկել էին զոհվածներին թաղել Իվդելում՝ եղբայրական գերեզմանատանը՝ տեղադրելով հուշակոթող: Ընդ որում, զրույցներ էին տարվում յուրաքանչյուր արշավականի ծնողների հետ առանձին, իսկ ընդհանուր ժողովի ժամանակ որոշում կայացնելու խնդրանքը մերժվեց: Ի վերջո, թաղումները կազմակերպվեցին Սվերդլովսկում՝ ծնողների համառ դիրքորոշման և ԽՄԿԿ մարզկոմի քարտուղար Վլադիմիր Կուրոեդովի աջակցության արդյունքում։

1959 թվականի մարտի 9-ին տեղի ունեցան առաջին թաղումները՝ ժողովրդի հոծ բազմության ներկայությամբ: Միխայլովի գերեզմանատանը հողին հանձնվեցին Կոլմոգորովան և Դորոշենկոն, մինչդեռ Կրիվոնիշչենկոն թաղվեց Իվանովսկի գերեզմանատանը: Հաջորդ օրը՝ մարտի 10-ին, Դյատլովը և Սլոբոդինը նույնպես թաղվեցին Միխայլովի գերեզմանատանը։

Մայիսի սկզբին հայտնաբերված արշավականների թաղումն իրականացվեց 1959 թվականի մայիսի 12-ին: Նրանցից երեքին՝ Դուբինինային, Կոլևատովին և Տիբո-Բրինյոլին, թաղեցին իրենց մյուս ընկերների կողքին՝ Միխայլովի գերեզմանատանը: Զոլոտարյովը թաղվեց Իվանովսկի գերեզմանատանը՝ Կրիվոնիշչենկոյի կողքին:

Պաշտոնական քննություն

Պաշտոնական քննությունը մեկնարկեց Իվդել քաղաքի դատախազ Վասիլի Տեմպալովի կողմից քրեական գործի հարուցումից հետո։ Քրեական գործը հարուցվել էր 1959 թվականի փետրվարի 26-ին արշավախմբի անդամների մարմինների հայտնաբերման փաստով և տևել շուրջ երեք ամիս։ Տեմպալովն էլ սկսեց արշավախմբի անդամների մահվան պատճառների հետաքննությունը։ Նա իրականացրեց վրանների, 5 արշավականների մարմինների հայտնաբերման վայրի զննումը, ինչպես նաև հարցաքննեց մի շարք վկաների: 1959 թվականի մարտից հետաքննությունը հանձնարարվեց Սվերդլովսկի դատախազության դատախազ-քրեագետ Լև Իվանովին։

Ի սկզբանե քննչական մարմինը դիտարկում էր Հյուսիսային Ուրալի բնիկ ժողովուրդներից մեկի՝ մանսիների կողմից արշավականների վրա հարձակման և սպանության վարկածը։ Կասկածի տակ էին հայտնվել Անյամովների, Բախտիյարովների և Կուրիկովների տոհմերից մանսիները։ Հարցաքննությունների ժամանակ նրանք ցուցմունք տվեցին, որ փետրվարի սկզբին դեպքի վայրին մոտ չեն եղել, Դյատլովի արշավախմբի անդամներին չեն տեսել, իսկ նրանց համար սրբազան աղոթքի լեռը գտնվում է մեկ այլ վայրում։ Շուտով պարզվեց, որ կտրվածքները, որոնք հայտնաբերվել էին վրանի կողմերից մեկի վրա, արվել էին ներսից, այլ ոչ թե դրսից։

Նշված բոլոր կտրվածքների բնույթն ու ձևը վկայում են, որ դրանք առաջացել են վրանի ներսի կողմից ինչ-որ զենքի (դանակի) սուր ծայրով՝ կտորին դիպչելու հետևանքով։

— Դատաբժշկական փորձաքննության ակտ № 199 (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 304)

«Հրե գնդերի» ծագում

1959 թվականի փետրվարի 17-ին և մարտի 31-ին «հրե գնդերի» առկա լինելը մինչ այժմ համեմատվել են Տյուրատամի զորավարժարանից Р-7 միջմայրցամաքային բալիստիկ հրթիռի փորձարկման հետ, որը թիրախավորել էր Կամչատկայի Կուրա զորավարժարանը։ Դրանք կապ չունեն Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան հետ։ Փետրվարի 1-ին կամ 2-ին Դյատլովի լեռնանցքի մոտակայքում «հրե գնդերի» առկայության վստահելի ապացույցներ չկան։

Դրա հետ մեկտեղ, մարտի սկզբին հայտնաբերված հինգ մարմինների դատաբժշկական փորձաքննությունը դիակների վրա մահացու վնասվածքներ չէր հայտնաբերել և որպես մահվան պատճառ նշվել էր ցրտահարումը։ Այդ իսկ պատճառով, մանսիների նկատմամբ կասկածները հանվեցին։

1959 թվականին Իվդելի դատախազությունում աշխատած Վ. Կորոտաևի պնդմամբ՝ մանսիները նաև հայտնել էին, որ գիշերը երկնքում տեսել են տարօրինակ «հրե գունդ»։ Հարցաքննության ժամանակ նրանք նկարագրել էին այդ երևույթը և որվագծել այն։ Քրեական գործի նյութերում նշվում է, որ փետրվարի 17-ին երկնքում «հրե գունդ» տեսել են Միջին և Հյուսիսային Ուրալի բազմաթիվ բնակիչներ, այդ թվում՝ Հյուսիսային Տոշեմկա և Վիժայ գետերի ջրբաժանի շրջանում գտնվող արշավախմբի անդամները (Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան վայրից 50-60 կիլոմետր հեռավորության վրա), իսկ մարտի 31-ին «հրե գունդը» դեպքի վայրի հարակից շրջաններում տեսել են որոնողական խմբի անդամները։

Ունենալով բազմաթիվ վկայունություններ երկնային տարօրինակ երևույթի մասին՝ քննիչ Լև Իվանովն առաջ քաշեց այն կարծիքը, թե դա կարող է կապ ունենալ Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան հետ։ Հայտնաբերված մարմինների՝ մայիսին կատարված դատաբժշկական փորձաքննությունը հայտնաբերեց ոսկորների կոտրվածքներ, որոնք առաջացել էին «մեծ ուժի ազդեցության ներքո»։ Իվանովը հայտարարեց, որ այդ արշավականները ենթարկվել են էներգետիկ ինչ-որ ազդեցության, ու նրանց հագուստն ու ներքին օրգանների մասնիկներն ուղարկեց Սվերդլովսկի քաղաքային սանիտարահամաճարակային կայան՝ ֆիզիկատեխնիկական (ռադիոլոգիական) փորձաքննություն իրականացնելու համար։ Դրա արդյունքում Սվերդլովսկ քաղաքի ճառագայթաբան Լևաշովը եկավ հետևյալ եզրակացությունների.

1. Հետազոտված պինդ կենսասուբստրատները, բնական պարունակության սահմաններում, պարունակում են ռադիոակտիվ նյութեր, ինչը պայմանավորված է կալիում-40-ով։
2. Հետազոտված հագուստի առանձին նմուշները պարունակում են էականորեն ավել քանակությամբ ռադիոակտիվ նյութեր կամ ռադիոակտիվ նյութ, ինչը բետա-ճառագայթող է։
3. Հայտնաբերված ռադիոակտիվ նյութերը կամ ռադիոակտիվ նյութը, հագուստի նմուշները լվանալու պարագայում, ցույց են տալիս ողողման միտում, այսինքն՝ դրանք առաջանում են ոչ թե նեյտրոնային հոսքի և առաջացած ռադիոակտիվության, այլ՝ բետա մասնիկների ռադիոակտիվ աղտոտման պատճառով:

— Փորձագետի եզրակացություն (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 374)

Ռադիոակտիվության բարձր աստիճան է հայտնաբերվել հագուստի երեք պարագաների փոքր հատվածներում: Այդ հատվածներում չափված բետա-տրոհման ինտենսիվությունը՝ յուրաքանչյուր 150 սմ² հատվածի պարագայում վերահաշվարկից հետո կազմել է.

• Դուբինինայի շագանակագույն սվիտերի վրա՝ վայրկյանում 9900 տրոհում,
• Կոլևատովի սվիտերի գոտու վրա՝ վայրկյանում 5600 տրոհում,
• Կոլևատովի տաբատի ներքևի հատվածի վրա՝ վայրկյանում 5000 տրոհում:

Լրացուցիչ հարցերին փորձագետի պատասխաններից հետևում է, որ 150 սմ² պարագայում, մեկ րոպեում մինչև 5000 բետա-տրոհիչներով աղտոտումը, նորմալ է համարվել ռադիոակտիվ նյութերի հետ աշխատող մարդկանց համար: Լևաշովը հաստատեց Իվանովի այն ենթադրությունը, որ գետի ջրով հագուստի երկարատև լվացումը կարող էր զգալիորեն նվազեցնել հագուստի առանձին հատվածներում ռադիոակտիվ աղտոտման նախնական մակարդակը, բայց միևնույն ժամանակ նշեց, որ հագուստը կարող էր անհավասարաչափ լվացված լինել։

Հայտնաբերված ռադիոակտիվության բնույթն ու մակարդակը չէին կարող բացատրել արշավականների վնասվածքներն ու մահը: Ռադիոլոգիական փորձաքննության տվյալները քրեական գործից հանվել են «որպես գործի հետ կապ չունեցող» և չեն հիշատակվել գործը կարճելու որոշման մեջ:

1959 թվականի մայիսի 28-ին քրեական գործը կարճվեց հանցակազմի բացակայության հիմքով։ Գործը կարճելու մասին որոշման մեջ Իվանովը եզրակացրեց, որ ողբերգությունը տեղի է ունեցել փետրվարի 1-ի լույս 2-ի գիշերը։ Դրա համար հիմք էր ծառայել արշավախմբի մասնակիցների մոտ հայտնաբերված գրառումներն ու ֆոտոժապավենի կադրերը:

«Տեսախցիկներից մեկում պահպանվել է ֆոտոկադր (արված վերջինիս կողմից), որտեղ պատկերված է վրանի տեղադրման համար ձյան մաքրման պահը։ Հաշվի առնելով, որ այս կադրը նկարահանվել է 1/25 վրկ պահաժամով՝ 5,6 դիաֆրագմայի պարագայում, ԳՕՍՏ-ին համապատասխան 65 միավոր ժապավենի զգայունությամբ, ինչպես նաև հաշվի առնելով կադրի խտությունը՝ կարելի է ենթադրել, որ վրանի տեղադրումն սկսվել է 1959 թվականի փետրվարի 1-ի երեկոյան ժամը 5-ի սահմաններում: Նմանատիպ լուսանկար է արվել նաև մեկ այլ ֆոտոխցիկով։

Այդ ժամանակից ի վեր ոչ մի գրառում և ոչ մի լուսանկար չի հայտնաբերվել»։

— Քրեական գործը կարճելու մասին որոշում (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 385)

Իվանովը նշել է, որ արշավականները երկու լուրջ սխալ են թույլ տվել, որոնք խմբին, եղանակային ծանր պայմաններում, անբարենպաստ դրության մեջ են դրել:

«…իմանալով «1079» բարձունքի ռելիեֆի բարդ պայմանների մասին, ուր ենթադրաբար բարձրանալու էին, Դյատլովը, որպես արշավախմբի ղեկավար, կոպիտ սխալ թույլ տվեց. խումբը սկսեց բարձրանալ 1959 թվականի փետրվարի 1-ի միայն ժամը 15:00-ին:

Հետագայում, արշավականների դահուկների հետքերով, որոնք պահպանվել էին որոնումների ժամանակ, հաջողվել է պարզել, որ շարժվելով դեպի Լոզվայի չորրորդ վտակի հովիտը՝ արշավականները գնացել են 500-600 մետր դեպի ձախ, և «1079» և «880» բարձունքների միջև ընկած լեռնանցքի փոխարեն, հասել են «1079» բարձունքի արևելյան լանջ։ Սա Դյատլովի երկրորդ սխալն էր։

Օգտագործելով օրվա մնացած լուսավոր ժամերը «1079» բարձունք բարձրանալու համար՝ ուժեղ քամու պայմաններում (ինչը սովորական է այդ տեղանքի համար) և մոտ 25-30 °C ցածր ջերմաստիճանում, Դյատլովը հայտնվեց գիշերակացի համար անբարենպաստ պայմաններում և որոշեց վրան խփել «1079» բարձունքի լանջին, որպեսզի հաջորդ օրվա առավոտյան, շարունակի ճանապարհը և շարժվի դեպի Օտորտեն լեռ, որը ուղիղ գծով մոտ 10 կմ հեռավորության վրա էր»:

— Քրեական գործը կարճելու մասին որոշում (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 384-385)

Հետաքննությունը չի պարզել արշավախմբի անդամների կողմից վրանը լքելու պատճառը, որի առեղծված լինելու մասին 1959 թվականի մարտի 2-ի իր ռադիոգրում նշել է որոնումների ղեկավար Է. Մասլեննիկովը:

«…ողբերգության գլխավոր առեղծվածը մնում է վրանից ամբողջ խմբի ելքը։ Վրանից դուրս հայտնաբերված սառցաքանդից բացի միակ բանը՝ դրա տանիքի չինական լապտերն է, ինչը հաստատում է առնվազն մեկ հագնված մարդու ելքի հավանականությունը, որն ինչ-որ հիմք է տվել բոլոր մյուսներին հրատապ վրանը լքելու համար»։

— Ռադիոգիրներ (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 167)

Որոշման մեջ արվել է եզրակացություն առ այն, որ արշավախմբի բոլոր անդամները հանկարծակի և միաժամանակ լքել են վրանը ու լանջով քայլել դեպի ներքև՝ միմյանցից պահպանելով բավականին մոտ հեռավորություն։

«Վրանում առարկաների գտնվելու վայրը և առկայությունը (գրեթե բոլոր կոշիկները, ամբողջ արտահագուստը, անձնական իրերը և օրագրերը) ցույց են տվել, որ վրանը միաժամանակ հանկարծակի լքվել է արշավախմբի բոլոր անդամների կողմից, և, ինչպես հաստատվել է հետագա դատաբժշկական փորձաքննության արդյունքում, վրանի հողմային կողմը, որի ուղղությամբ արշավականները պառկած են եղել գլխով, ներսի կողմից երկու հատվածներում կտրտված է եղել։ Ընդ որում, կտրտվածքներն այնքան մեծ են եղել, որ մարդիկ կարող էին ազատ ելնել դրանց միջով։

Վրանից ներքև, մինչև 500 մետր ձյան վրա, պահպանվել են վրանից դեպի հովիտ և անտառ գնացող մարդկանց հետքերը։ Հետքերը լավ պահպանվել էին ու կարելի էր հաշվել 8-9 զույգ։ Դրանց զննումը ցույց տվեց, որ նրանցից ոմանք եղել են գրեթե բոբիկ (օրինակ՝ միայն մեկ բրդյա գուլպայով), մյուսների հագին էլ եղել է վալենկայի նման մի բան և փափուկ գուլպաներ։ Հետքերի ուղիները գտնվում էին մեկը մյուսին մոտ, համընկնում էին և նորից ցրվում միմյանցից ոչ հեռու։ Անտառի սահմանին մոտ հետքերն անհետացել են՝ հայտնվելով ձյան մեջ։

Ոչ վրանում, ոչ էլ դրա մոտակայքում պայքարի հետքեր կամ այլ մարդկանց ներկայություն չի հայտնաբերվել»։

— Քրեական գործը կարճելու մասին որոշում (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 385-386)

«Նորմալ քայլով» լանջով դեպի ներքև արշավականների շարժին ուշադրություն է դարձրել նաև դատախազ Վ. Ի. Տեմպալովը, որն առաջին օրերին աշխատել է ողբերգության վայրում։

«Վրանից 50-60 ներքև՝ լանջի վրա, հայտնաբերեցի մարդու 8 զույգ հետք, որոնք մանրակրկիտ զննեցի, սակայն դդրանք դեֆորմացված էին քամիների և ջերմաստիճանի տատանումների պատճառով։ Իններորդ հետքը հայտնաբերել ինձ չհաջողվեց, և այն չկար։ Հետքերը լուսանկարեցի։ Դրանք գնում էին վրանից ներքև ուղղությամբ։ Հետքերն ինձ ցույց տվեցին, որ մարդիկ սովորական քայլվածքով իջել են սարից։ Հետքերը տեսանելի էին միայն 50 մետրանոց հատվածում, դրանից այն կողմ դրանք չկային, քանի որ որքան սարից ներքև, այնքան ավելի շատ ձյուն»։

— Վկա Վ. Ի. Տեմպալովի հարցաքննությունը (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 312): Բնօրինակի ուղղագրությունն ու կետադրությունը պահպանված են:

Որոշման մեջ նշված փաստերի հիման վրա արվել է հետևյալ եզրակացությունը.

«Հաշվի առնելով դիակների վրա արտաքին մարմնական վնասվածքների և պայքարի նշանների բացակայությունը, խմբի մոտ թանկարժեք բոլոր իրերի առկայությունը, ինչպես նաև հաշվի առնելով արշավախմբի անդամների մահվան պատճառների վերաբերյալ դատաբժշկական փորձաքննության եզրակացությունը, հարկ է համարել, որ արշավախմբի անդամների մահվան պատճառ է հանդիսացել տարերային ուժը, որին արշավականները չեն կարողացել դիմակայել»։

— Քրեական գործը կարճելու մասին որոշում (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 387)

Այսպիսով, դատախազությունը արշավախմբի անդամների մահվան պատասխանատվությունը չդրեց կոնկրետ անձանց վրա, սակայն ԽՄԿԿ Սվերդլովսկի քաղաքային կոմիտեի բյուրոն «արշավական աշխատանքների կազմակերպման թերությունների և թույլ վերահսկողության համար» պատժեց Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի տնօրեն Ն. Սիունովին, քաղբյուրոյի քարտուղար Ֆ. Զաոստրովսկուն, Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի արհմիության նախագահ Վ. Սլոբոդինին, կամավոր մարզական ընկերությունների քաղաքային միության նախագահ Վ. Կուրոչկինին և միության տեսուչ Վ. Ուֆիմցևին։ Ուրալի պոլիտեխնիկական ինստիտուտի սպորտային ակումբի վարչության նախագահ Լ. Գորդոն ազատվեց աշխատանքից։

Հետաքննության արդյունքների մասին Իվանովը զեկուցեց ԽՄԿԿ Սվերդլովսկի մարզային կոմիտեի երկրորդ քարտուղար Ա. Եշտոկինին։ Իվանովի պնդմամբ՝ Եշտոկինը կատեգորիկ ցուցում է տվել. «բացարձակապես ամեն ինչ գաղտնագրել, կնքել, հանձնել հատուկ բաժին և մոռանալ դրա մասին»։ Ավելի վաղ, հետաքննության գաղտնիության պահպանման վրա պնդում էր մարզային կոմիտեի առաջին քարտուղար Ա. Կիրիլենկոն։ Գործն ուղարկվեց Մոսկվա՝ ՌԽՖՍՀ դատախազության կողմից ստուգման համար և 1959 թվականի հուլիսի 11-ին վերադարձվեց Սվերդլովսկ։ ՌԽՖՍՀ դատախազի տեղակալ Ուրակովը ոչ մի նոր տեղեկություն չհայտնեց և գործի գաղտնագրման վերաբերյալ որևէ գրավոր հրահանգ չտվեց։ Սվերդլովսկի մարզի դատախազ Ն. Կլինովի հրամանով՝ գործը որոշ ժամանակ պահվել է գաղտնի արխիվում (գործի ռադիոլոգիական փորձաքննության արդյունքները պարունակող 370-377 թերթերը հանձնվել են հատուկ բաժին)։ 1974 թվականին գործը փոխանցվեց Սվերդլովսկի մարզի պետական արխիվ, որտեղ և պահվում է մինչ օրս։

Տարածված կարծիքը, թե իբր Դյատլովի արշավախմբի որոնումների բոլոր մասնակիցներից ստորագրություն է վերցվել 25 տարվա ընթացքում տեսածը չբացահայտելու մասին, փաստագրված չէ։ Քրեական գործի նյութերում պահպանվել է միայն երկու ստորագրություն (Յու. Յարովոյի և Է. Մասլեննիկովի)՝ 1926 թվականի ՌԽՖՍՀ քրեական օրենսգրքի 96-րդ հոդվածի համաձայն նախաքննության նյութերը չհրապարակելու մասին, որոնք ուժը կորցրել են քրեական գործի դադարեցմամբ։

Դիահերձման արդյունքներ

Բոլոր զոհերի մարմինների դատաբժշկական փորձաքննությամբ զբաղվել է Դատաբժշկական փորձաքննության Սվերդլովսկի մարզային բյուրոյի դատաբժիշկ Բորիս Վոզրոժդյոննին։ 1959 թվականի մարտի 4-ին առաջին չորս մարմինների փորձաքննությանը մասնակցել է նաև Սևերոուրալսկ քաղաքի դատաբժիշկ Յուրի Լապտևը, իսկ 1959 թվականի մայիսի 9-ին վերջին չորս մարմինների փորձաքննությանն էլ մասնակցել է քրեագետ-փորձագետ Գենրիետա Չուրկինան։ Փորձաքննության արդյունքները հակիրճ ներկայացված են ստորև առկա աղյուսակում։

Անվանում	Դիահերձման ամսաթիվ	Մահվան պատճառ	Մահվանը նպաստած հանգամանքներ	Այլ
Դորոշենկո Յու. Ն.	1959 թվականի մարտի 4	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	-	Ճանկռվածքներ, քերծվածքներ, մաշկի վերքեր (ստացվել են ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ ագոնալ վիճակում և մահվանից հետո)
Դյատլով Ի. Ա.	1959 թվականի մարտի 4	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	-	Ճանկռվածքներ, քերծվածքներ, մաշկի վերքեր (ստացվել են ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ ագոնալ վիճակում և մահվանից հետո)
Կոլմոգորովա Զ. Ա.	1959 թվականի մարտի 4	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	-	Ճանկռվածքներ, քերծվածքներ, մաշկի վերքեր (ստացվել են ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ ագոնալ վիճակում և մահվանից հետո)
Կրիվոնիշենկո Գ. Ա.	1959 թվականի մարտի 4	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	-	Խարույկից II-III աստիճանի այրվածքներ, ճանկռվածքներ, քերծվածքներ, մաշկի վերքեր (ստացվել են ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ ագոնալ վիճակում և մահվանից հետո)
Սլոբոդին Ռ. Վ.	1959 թվականի մարտի 8	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	Փակ գանգուղեղային վնասվածք (ձախ կողմից գանգի ճեղք)	Գանգի կարերի ճյուղավորում (մահվանից հետո), ճանկռվածքներ, քերծվածքներ, մաշկի վերքեր (ստացվել են ինչպես կենդանության օրոք, այնպես էլ ագոնալ վիճակում և մահվանից հետո)
Դուբինինա Լ. Ա.	1959 թվականի մարտի 9	Սրտի աջ փորոքի լայնածավալ արյունազեղում, կողերի բազմակի երկկողմանի կոտրվածք, կրծքավանդակի խոռոչում ներքին առատ արյունահոսություն (պատճառվել է հզոր ուժի ազդեցության ներքո)	-	Գլխի շրջանի փափուկ հյուսվածքների մարմնական վնասվածքներ և վերջույթների «մաշկի թմրում» (մահվանից հետո)
Զոլոտարյով Ա. Ա.	1959 թվականի մարտի 9	Աջ հատվածում կողոսկրերի բազմակի կոտրվածք՝ դեպի պլևրալ խոռոչ ներքին արյունահոսությամբ (պատճառվել է հզոր ուժի ազդեցության ներքո)	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	Գլխի շրջանի փափուկ հյուսվածքների մարմնական վնասվածքներ և վերջույթների «մաշկի թմրում» (մահվանից հետո)
Կոլևատով Ա. Ս.	1959 թվականի մարտի 9	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	-	Գլխի շրջանի փափուկ հյուսվածքների մարմնական վնասվածքներ և վերջույթների «մաշկի թմրում» (մահվանից հետո)
Տիբո-Բրինյոլ Ն. Վ.	1959 թվականի մարտի 9	Գանգակամարի և հիմքի հատվածում փակ բազմաբեկորային ներհրված կոտրվածք՝ մենինգների տակ և գլխուղեղի գորշ նյութի մեջ առատ արյունազեղմամբ (պատճառվել է հզոր ուժի ազդեցության ներքո)	Ցածր ջերմաստիճանի ազդեցություն (ցրտահարում)	Գլխի շրջանի փափուկ հյուսվածքների մարմնական վնասվածքներ և վերջույթների «մաշկի թմրում» (մահվանից հետո)

Հետազոտված առաջին հինգ մարմինների համար դատաբժիշկների եզրակացություններում նշվում է մահվան ժամը՝ սննդի վերջին ընդունումից հետո 6-8 ժամվա ընթացքում։ Նշվում էր նաև ալկոհոլի օգտագործման նշանների բացակայությունը:

Բացի այդ, 1959 թվականի մայիսի 28-ին դատաբժիշկ Բ. Վոզրոժդյոննին հարցաքննվել է, որի ընթացքում պատասխանել է որի ընթացքում պատասխանել է առվակում հայտնաբերված երեք դիակների վրա լուրջ վնասվածքների հնարավոր հանգամանքների և այդպիսի վնասվածքներ ստանալուց հետո կյանքի հնարավոր տևողության մասին հարցերին։ Հարցաքննության արձանագրությունից հետևում է.

• Բոլոր վնասվածքները Վոզրոժդյոննին բնութագրում էր որպես կենդանության օրոք ստացված և հզոր ուժի ազդեցությամբ պատճառված, որն ակնհայտորեն գերազանցում է սեփական հասակի բարձրությունից ընկնելու հետևանքով առաջացած ուժը: Որպես այդպիսի ուժի օրինակներ՝ Վոզրոժդյոննին նշում է մարմնին՝ մեծ արագությամբ շարժվող մեքենայի հարվածի և մարմնի նետման ազդեցությունը, ինչպես նաև օդային պայթյունային ալիքի ազդեցությունը։
• Տիբո-Բրինյոլի գանգուղեղային վնասվածքը հնարավոր չէր ստանալ գլխին քարով հարվածելու հետևանքով, քանի որ փափուկ հյուսվածքների վնասվածք չկա:
• Վնասվածք ստանալուց հետո Տիբո-Բրինյոլը եղել է անգիտակից վիճակում և չի կարողացել ինքնուրույն տեղաշարժվել, բայց կարող էր ապրել մինչև 2-3 ժամ:
• Դուբինինան վնասվածքից հետո կարող էր ապրել 10-20 րոպե՝ միաժամանակ մնալով գիտակից վիճակում։ Զոլոտարյովը կարող էր ավելի երկար ապրել:

Հարցաքննության ժամանակ Բ. Վոզրոժդյոննին չի ունեցել հյուսվածքաբանական հետազոտությունների տվյալները, որոնք ավարտվել են միայն 1959 թվականի մայիսի 29-ին։

Քրեական գործի պահպանում և հրապարակում

Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան վերաբերյալ կասեցված քրեական գործը 1974 թվականից պահվում է Սվերդլովսկի մարզի արխիվում։ Ե. Բույանովի կողմից Սվերդլովսկի մարզային դատախազությունից ստացված տեղեկատվության համաձայն՝ քրեական գործը որպես «հանրային կարևորություն» ունեցող գործ պահպանելու և ոչ թե վաղեմության ժամկետի հիման վրա այն ոչնչացնելու որոշումը կայացրել է Վլադիսլավ Տույկովը։ Նյութերի բնօրինակ տարբերակներին ծանթացել են փոքր թվով հետազոտողներ, այդ թվում՝ արշավի 10-րդ մասնակից Յուրի Յուդինը։ 2017 թվականին գործի նյութերը հրապարակվել են «Դյատլովի խմբի հիշատակին» անունը կրող հասարակական հիմնադրամի կողմից»։ Գործի նյութերի ֆոտոպատճեններին և տեքստերին կարելի է ծանոթանալ նաև ինտերնետային տարբեր աղբյուրներում։

Քրեական գործի և քննչական աշխատանքի քննադատություն

Բաց աղբյուրներում գործի նյութերի հայտնվելուց հետո քննչական աշխատանքի որակը բազմիցս քննադատության է ենթարկվել։

Քննիչ Վալերի Կուդրյավցևը քննադատել է քննության անբավարար ուշադրությունը Դյատլովի խմբի վրանի և իրերի վիճակի մանրամասներին (որոնմանը մասնակից անձանց միջամտության պայմաններում) և լեռան լանջին խմբի հետքերին։

Ռուսաստանի դատախազության և Քննչական կոմիտեի պատվավոր աշխատակից, արդարադատության III դասի խորհրդական և ալպինիստ Սերգեյ Շկրյաբաչի գնահատմամբ, որը 2015 թվականին ՌԴ քննչական կոմիտեի հանձնարարությամբ ուսումնասիրել է Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան գործը, «1959 թվականին հետաքննությունն իրականացվել է ցածր (ցավոք, նույնիսկ սիրողական) մակարդակով»։ Նրա կարծիքով՝ Լ. Իվանովը և հետաքննության մյուս մասնակիցները չեն կարողացել բավականաչափ մանրամասն ուսումնասիրել պատահարի հանգամանքները ու հավաքել և ուսումնասիրել անհրաժեշտ օբյեկտիվ տվյալները։ Արշավախմբի անդամների ողբերգական մահը տարերային ուժով պայմանավորելու քննության որոշումը Շկրյաբաչը բնութագրել է որպես «հնարավոր է՝ ինտուիտիվ ճիշտ, բայց անհիմն»։

Դատաբժշկական փորձագետ Վ. Լիսին, որը բժշկական գիտությունների թեկնածու է և զբաղվում է ցրտահարված դիակների հետազոտմամբ, սխալ է համարում Բ. Վոզրոժդյոննիի եզրակացություններն այն մասին, որ Սլոբոդինը և Տիբո-Բրինյոլը գանգուղեղային վնասվածքները ստացել են կենդանության ժամանակ։ Նրա կարծիքով, Վոզրոժդյոննիի կողմից հայտնաբերված գանգի վնասվածքները մահվանից հետո են առաջացել՝ ուղեղի ցրտահարման հետևանքով։ Լիսին ենթադրում է, որ նման ախտորոշիչ սխալները խորհրդային դատաբժշկական պրակտիկայում մինչև 1972 թվականը կրել են համակարգային բնույթ։

Քննադատության է ենթարկվել նաև արխիվում պահվող բուն քրեական գործը։ Հաճախ նշվում է քրեական գործ հարուցելու որոշման ամսաթվի անհամապատասխանությունը քրեական գործի թղթապանակի վրա նշված ամսաթվին: Ե. Բույանովը, հղում անելով Սվերդլովսկի մարզի դատախազությունից և արխիվից ստացված տվյալներին, այդ սխալը բացատրում է հարցաքննություններից մեկի ամսաթվով (փետրվարի 6-ի փոխարեն մարտի 6), որը նշվել է թղթապանակի շապիկին՝ համաձայն արխիվային փաստաթղթերի թվագրման կանոնների։ Որոշ հետազոտողներ կասկածելի են համարում քրեական գործի պանակի կազմին և ուղեկցող նամակագրության մեջ քրեական գործի գրանցման համարի բացակայությունը, սակայն ՌԴ գլխավոր դատախազության կողմից քրեական գործի ուսումնասիրման ընթացքում պարզվել է, որ դա բնորոշ է եղել տվյալ ժամանակաշրջանի կարճված գործերին։ ՌԴ գլխավոր դատախազության նախկին ավագ քննիչ Լեոնիդ Պրոշկինը բազմիցս առաջ է քաշել այն կարծիքը, որ մարզային արխիվում պահվում է «գործի մակետը», իսկ իրական նյութերը թաքցված են հետաքննությունից մեկ այլ տեղում։ Սակայն Սվերդլովսկի մարզի դատախազության և ԱԴԾ մարզային վարչության պաշտոնական պատասխանները հերքում են իրենց արխիվներում այս գործով լրացուցիչ նյութերի առկայությունը։ Ս. Շկրյաբաչը նշել է, որ իր հետազոտության ընթացքում ուսումնասիրել է Ռուսաստանի Դաշնության պետական արխիվի կողմից տրամադրված գաղտնազերծված նյութերը՝ ԽՄԿԿ Կենտկոմի կողմից Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան հանգամանքների ստուգման վերաբերյալ, սակայն դրանցում չի հայտնաբերել որևէ տեղեկատվություն, որը տարբերվում է քրեական գործի նյութերից։

Ռուսաստանի գլխավոր դատախազության կողմից գործի ստուգում

1959 թվականի հետաքննության արդյունքներից դժգոհ զոհվածների հարազատների, հասարակական կազմակերպությունների և ԶԼՄ-ների դիմումները ստիպեցին Ռուսաստանի Գլխավոր դատախազությանը 2018 թվականի սեպտեմբերին սկսել Դյատլովի արշավախմբի մահվան քրեական գործի ստուգումը։ 2019 թվականի փետրվարի 1-ին գերատեսչության ներկայացուցիչ Ալեքսանդր Կուրեննոյը հայտնեց, որ ստուգումը հաստատել է քրեական գործի նյութերի հավաստիությունը։ Գործում քրեական բաղադրիչի առկայության որևէ ապացույց չի հայտնաբերվել, իսկ որպես մահվան պատճառ Դատախազությունը հավանական է համարում պատահարի բնական պատճառների երեք վարկած. ձնահյուսքը, «ձնե տախտակը» և փոթորիկը։

2019 թվականի փետրվարի 4-ին Եկատերինբուրգում կայացավ մամլո ասուլիս, որի ժամանակ Սվերդլովսկի մարզային դատախազության վերահսկողության վարչության պետ Անդրեյ Կուրյակովը ցույց տվեց գործի նյութերը և մեկնաբանություններ տվեց դրանց վերաբերյալ։ Նա հայտարարեց, որ «տեխնիկայի և տեխնոլոգիաների զարգացումը թույլ է տալիս պատասխանել արշավախմբի մահվան պատճառների մասին հարցին»։ 2019 թվականի մարտին դատախազության և ԱԻՆ աշխատակիցներն այցելեցին դեպքի վայր, որից հետո Նիժնի Տագիլի մերձակայքում գտնվող Սպիտակ լեռան լանջին, որը նմանատիպ պարամետրերով տարածք էր, կազմակերպվեց ստուգիչ գիտափորձ: Դրա ընթացքում հավաքված տվյալները նախատեսվում էր կիրառել իրավիճակային փորձաքննության ժամանակ։ Պլանավորվում էր նաև կրկնակի ռադիոլոգիական փորձաքննություն՝ զոհված արշավականների հագուստի ռադիոակտիվ աղտոտման մասին տեղեկությունները ճշտելու համար և նոր բժշկական փորձաքննություն՝ նրանց մարմինների վրա եղած վնասվածքների ծագումը պարզելու նպատակով։

2020 թվականի հուլիսի 11-ին հայտնի դարձան ստուգման արդյունքների վերաբերյալ Գլխավոր դատախազության եզրակացությունները։ Ըստ դրանց՝ Դյատլովի արշավախմբի մահվան առաջնային պատճառը եղել է ձնահյուսքը, որի պատճառով նրանք լքել են վրանը, այնուհետև չեն կարողացել վերադառնալ վատ տեսանելիության պատճառով և մահացել են եղանակային վատ պայմանների պատճառով։ Զոլոտարյովի, Դուբինինայի և Տիբո-Բրինյոլի վնասվածքները բացատրվում են նրանց վրա ձյան մեծ զանգվածի ընկնելով, ինչը տեղի է ունեցել փորված խորշում պատսպարվելու անհաջող փորձից հետո։ ՌԴ գլխավոր դատախազության Ուրալի դաշնային օկրուգի վարչության պետի տեղակալ Անդրեյ Կուրյակովը հայտարարել է, որ ստուգումն ավարտվել է, եզրակացությունները համարվում են վերջնական ու դատախազության տեսանկյունից «հարցը փակված է»։

Դյատլովի արշավախմբի հիշատակի հասարակական հիմնադրամի փաստաբան Եվգենի Չերնոուսովը զոհվածների հարազատների անունից անհամաձայնություն է հայտնել Գլխավոր դատախազության եզրակացություններին։ Նրա կարծիքով՝ արշավախմբի մահվան պատճառը տեխնածին բնույթի վթարն է։ Մի քանի զոհվածների հարազատներ նամակ են ուղարկել Գլխավոր դատախազություն՝ պահանջելով վերանայել ստուգման արդյունքները։ Նրանք կարծում են, որ խմբի մահվան պատճառը հրթիռի վթարն է, որի հետևանքով առաջացել է թունավոր ամպ։ Նամակը ստորագրել է նաև որոնողական գործողության մասնակիցներից մեկը՝ Ռուսաստանի վաստակավոր ճանապարհորդ և Ալեքսանդր Պրոխորովի անվան ինժեներական գիտությունների ակադեմիայի անդամ Պյոտր Բարտոլոմեյը։

Խմբի մահվան վարկածները

Տարբեր հաշվարկներով խմբի մահվան վերաբերյալ գոյություն ունեն 75-100 և ավելի վարկածներ, որոնք կարելի է բաժանել երեք հիմնական կատեգորիաների՝

Բնական

Վարկածների այս կատեգորիայում որպես պատահարի պատճառ դիտարկվում են բնական միջավայրի ուժեղ ազդեցությունները և տարերային այդ ազդեցությունների ճնշման տակ Դյատլովի արշավական խմբի գործողությունները:

Ուժեղ քամի

Քննության ընթացքում տեղի բնակիչները և որոնողական աշխատանքներ իրականացնող արշավականները մի վարկած առաջ քաշեցին, ըստ որի՝ Դյատլովի խմբի անդամներից մեկը դուրս է եկել վրանից, և քամին նրան քշել-տարել է: Մյուսները, փորձելով օգնության հասնել, արագ կտրել են վրանը և դուրս եկել, սակայն քամին նրանց էլ է տարել լանջն ի վար: Հետագայում այս վարկածը մերժվեց: Որոնողական խմբի անդամները, հայտնվելով պատահարի վայրի շրջակայքում, իրենք իրենց վրա զգացին ուժեղ քամիների ազդեցությունը: Նրանք համոզվեցին, որ անգամ ամենաուժեղ քամու դեպքում հնարավոր է պահպանել հավասարակշռությունը լանջին և վերադառնալ վրան:

Ձնահյուսի վարկած

Այս վարկածն առաջին անգամ առաջ է քաշվել 1991 թվականին որոնողական աշխատանքների մասնակից Մ. Աքսելրոդի կողմից, որի հետ համակարծիք են եղել երկրաբաններ Ի. Պոպովը և Նիկոլայ Նազարովը, իսկ ավելի ուշ՝ արշավական սպորտի վարպետներ Ե. Բույանովը և Բ. Սլոբցովը (նույնպես մասնակցել է որոնողական աշխատանքներին): Վարկածի էությունն այն է, որ վրանի վրա իջած ձնահյուսը ստիպել է արշավականներին շտապ լքել իրենց ապաստարանը՝ առանց տաք հագուստի և անհրաժեշտ պարագաների, ինչի հետևանքով նրանք մահացել են ցրտահարությունից: Նաև ենթադրվել է, որ արշավականների մի մասի ստացած ծանր վնասվածքները հենց ձնահյուսի պատճառով են եղել:

Ե. Բույանովն իր նախորդների նման կարծում է, որ ձնահյուսի հիմնական պատճառը եղել է վրանի տեղադրման ժամանակ լանջի վրա ձյան շերտի «կտրումը»։ Բույանովը նշում է, որ պատահարի վայրը պատկանում է «վերաբյուրեղացված ձնահյուսերով ցամաքային շրջաններին»: Հղում կատարելով մի քանի փորձագետների կարծիքներին և բերելով նմանատիպ հայտնի պատահարների օրինակներ՝ նա պնդում է, որ Դյատլովի խմբի վրանի վրա կարող էր ընկած լինել ձյան համեմատաբար փոքր, բայց վտանգավոր խիտ շերտ՝ այսպես կոչված «ձյան տախտակ»: Բույանովը ենթադրում է, որ ձյան այդ շերտի զանգվածը չի գերազանցել 10 տոննան, ուստի նախընտրում է չօգտագործել «ձնահյուս» տերմինը: Բույանովի վարկածում արշավականների վնասվածքները բացատրվում են նրանով, որ տուժածները ճզմվել են խիտ ձյան զանգվածի և վրանի կոշտ հատակի միջև: Այս տեսությունը հաստատվել է նաև մաթեմատիկական մոդելավորման միջոցով: Լոզանի Դաշնային պոլիտեխնիկական դպրոցից Յոհան Գաումեն և Ցյուրիխի Բարձրագույն տեխնիկական դպրոցից Ալեքսանդր Պուզրինը ցույց են տվել, որ միկրոձնահյուսը բավարար է արշավականների ստացած վնասվածքները բացատրելու համար:

Քրեագետ և լեռնագնաց Ս. Շկրյաբաչը հաստատում է այն վարկածը, որ համեմատաբար փոքր, բայց վտանգավոր ձյան սողանքը եղել է վրանը լքելու պատճառը: Նա հիմնվում է վրանի հայտնաբերման պահին դրա վիճակի նկարագրության վրա։ Ըստ Սլոբցովի և Շարավինի՝ վրանը գրեթե ամբողջությամբ ծածկված է եղել խիտ ձյան շերտով. միայն տանիքի առջևի մասն է մի քանի սանտիմետրով դուրս ցցված եղել՝ հենված միակ կանգուն մնացած դահուկային ձողից պատրաստված հենարանին: Վրանի կողքին ուղղահայաց դիրքով դահուկները, որոնք երևում են լուսանկարներում, դրել են որոնողական աշխատանքների մասնակիցները՝ վրանը հայտնաբերելուց հետո: Շկրյաբաչը պնդում է, որ բքի պայմաններում լանջի վրա ձյան զանգվածը դարձել է կրիտիկական գիշերվան մոտ, երբ արշավականները պառկել են քնելու: Սա հանգեցրել է ձնահյուսի՝ «առնվազն մի քանի տոննա զանգվածով սողանքի տեսքով»: Ըստ փորձագետի՝ գիշերային մթության մեջ այս իրադարձությունն առաջացրել է խուճապ, և արշավականները հապճեպ լքել են վրանը՝ իջնելով լանջն ի վար: Ի տարբերություն ձնահյուսի վարկածի այլ կողմնակիցների, Շկրյաբաչը կարծում է, որ վրանից տարհանման և անտառի եզրին քարե ուղով լանջն ի վար իջնելիս արշավականները կարող էին ստանալ միայն թեթև, մակերեսային վնասվածքներ: Շկրյաբաչի կարծիքով՝ Դուբինինայի, Զոլոտարյովի և Տիբո-Բրինյոլի ծանր վնասվածքները պայմանավորված են այլ հանգամանքով: Նա ենթադրում է, որ նրանք, փորձելով փոթորկային քամուց պաշտպանվել ձորակում, ընկել են գետակի՝ ձյան հաստ շերտում առաջացրած «արահետի» մեջ և ճզմվել առնվազն 5 մ հաստությամբ ձյան փլուզված զանգվածի տակ:

Ձնահյուսի վարկածի հակառակորդները նշում են, որ որոնողական աշխատանքների մասնակիցները, որոնց թվում էին փորձառու լեռնագնացներ, չեն հայտնաբերել ձնահյուսի կամ «ձյան տախտակի» փլուզման հետքեր: Նրանք ուշադրություն են հրավիրում այն փաստի վրա, որ ձյան մեջ խրված դահուկների ձողերը, որոնք օգտագործվել էին վրանն ամրացնելու համար, մնացել են տեղում: Սա կասկածի տակ է դնում ձնահյուսի տեսությունը, քանի որ հզոր ձնահյուսը պետք է որ տեղաշարժեր այդ ձողերը: Վարկածի հակառակորդները կասկածի տակ են դնում նաև ձյունով ծածկված վրանի ներսից հայտնաբերված կտրվածքների առկայությունը: Նրանք մերժում են ձնահյուսի հետևանքով երեք մարդու ծանր վնասվածք ստանալու հնարավորությունը՝ հիմնվելով խմբի մյուս անդամների և վրանում գտնվող ոչ ամուր առարկաների վրա ձնահյուսի ազդեցության հետքերի բացակայության վրա։ Քննադատները մերժում են նաև վնասվածքներ ստացածների ինքնուրույն իջնելու կամ կենդանի մնացածների կողմից նրանց՝ վրանից մինչև մարմինների հայտնաբերման վայր տեղափոխելու հնարավորությունը: Վերջապես, խմբի հեռանալը ձնահյուսի վտանգի գոտուց ուղիղ ներքև, այլ ոչ թե լանջի լայնքով, համարվում է կոպիտ սխալ, որը չէին կարող թույլ տալ նման փորձառու արշավականները: Որոնողական աշխատանքների մասնակից Սերգեյ Սոգրինը ևս ժխտում էր ձնահյուսի հնարավորությունը. «Ձնահյուսի առաջացման գոտի չկար: Քամին նոր տեղացած ձյունը պարզապես քշում էր դեպի հովիտ: Ոչ մի ձնահյուսի մասին խոսք լինել չի կարող»:

Բնության ազդեցությամբ պայմանավորված այլ վարկածներ

Կան նաև մի շարք վարկածներ, որոնք բացատրում են տեղի ունեցածը վայրի կենդանիների հարձակմամբ (օրինակ՝ գորշ արջ, որմզդեղն), հազվադեպ և քիչ ուսումնասիրված բնական երևույթների պատճառով (ձմեռային ամպրոպ, գնդաձև կայծակ, ինֆրաձայն): Կա միտում նմանատիպ վարկածների մի մասը համարել «անոմալ» և դասել առեղծվածային ու անհավանական վարկածների շարքին:

Քրեական և տեխնածին-քրեական վարկածներ

Մեկ այլ կատեգորիա են կազմում քրեական և տեխնածին-քրեական վարկածները: Այս տեսությունների հիմքում ընկած է մարդկային չար դիտավորության գաղափարը, որը դրսևորվել է երկու հիմնական ձևով՝ Դյատլովի արշավախմբի անդամների դիտավորյալ սպանությամբ և/կամ արշավախմբի վրա տեխնածին գործոնի ազդեցության մասին տեղեկությունների թաքցմամբ։

Քրեական վարկածներ

Բացի արշավախմբի պատահական թունավորման խիստ կասկածելի ենթադրություններից (անորակ սպիրտով կամ որևէ հոգեմետ դեղամիջոցով), քրեական վարկածների ենթակատեգորիային են պատկանում հետևյալները՝

Փախուստի դիմած բանտարկյալների հարձակում

Քրեական գործի կարճման որոշման մեջ նման վարկած չի նշվել: Իվդելի դատախազության նախկին քննիչ Վ. Կորոտաևը պնդում է, որ դեպքը կատարվելու ժամանակահատվածում փախուստներ չեն եղել:

Մանսիների կողմից կատարված սպանություն

Մանսիների հարձակման վարկածը դիտարկվել է քննության ընթացքում, սակայն մերժվել է.

«Կատարված քննությամբ 1959 թ. փետրվարի 1-ին կամ 2-ին «1079 բարձունք»-ի շրջանում Դյատլովի արշավախմբից բացի այլ մարդկանց ներկայությունը չի հաստատվել: Հաստատվել է նաև, որ տվյալ վայրից 80-100 կմ հեռավորության վրա բնակվող մանսի ժողովուրդը ռուսների նկատմամբ բարյացակամ վերաբերմունք ունի՝ զբոսաշրջիկներին կամ արշավականներին գիշերակաց է տրամադրում, օգնություն է ցուցաբերում և այլն: Այն վայրը, որտեղ զոհվել է խումբը, ձմռանը մանսիների կողմից համարվում է որսի և եղջերաբուծության համար ոչ պիտանի»: - Քրեական գործի կարճման որոշում (Քրեական գործ, հատոր 1, էջ 384-387)

Արշավականների միջև վեճ

Գոյություն ունի վարկած, որ ողբերգության պատճառ կարող էր լինել հարբած արշավականների միջև ծագած կենցաղային վեճը կամ աղջիկների պատճառով կռիվը։ Ըստ այս վարկածի՝ նման կոնֆլիկտը հանգեցրել է բռնի գործողությունների և հետագա ողբերգական իրադարձությունների: Այս վարկածը չի հիշատակվում քրեական գործի պաշտոնական նյութերում, սակայն Յուրի Յարովոյը, որը մասնակցել է որոնողական աշխատանքներին, իր գեղարվեստական գրքում ներկայացնում է այն որպես դատախազի կողմից հնչեցված տեսություն:

Փորձառու արշավականները մերժում են այս վարկածը: Արշավախմբի ներսում կոնֆլիկտի հնարավորության դեմ է արտահայտվել նաև էքստրեմալ պայմաններում գոյատևման փորձագետ Վիտալի Վոլովիչը:

ՆԳՆ որսագող աշխատակիցների հարձակում

Համաձայն այս վարկածի՝ Դյատլովի խմբի անդամները բախվել են որսագողությամբ զբաղվող իրավապահ համակարգի սպաների հետ: ՆԳՆ աշխատակիցները (ամենայն հավանականությամբ՝ Իվդելլագից) խուլիգանական դրդապատճառներով հարձակվել են արշավախմբի վրա, ինչը հանգեցրել է նրանց մահվան՝ վնասվածքների և ցրտահարության պատճառով: Հարձակման փաստը հետագայում հաջողությամբ քողարկվել է:

Այս վարկածը չընդունողները նշում են, որ Խոլատչախլ լեռան շրջակայքը դժվարամատչելի է, ոչ պիտանի ձմեռային որսի համար և, հետևաբար, հետաքրքիր չէ որսագողներին: Բացի այդ, կասկածի տակ է դրվում նման հարձակման հնարավորությունը քողարկելը, հատկապես երբ արդեն սկսվել էր արշավախմբի մահվան պաշտոնական հետաքննությունը։

Դավադրության տեսություն

Ըստ Ալեքսեյ Ռակիտինի դավադրության տեսության՝ Դյատլովի խմբի մի քանի մասնակիցներ ԽՍՀՄ Պետական անվտանգության կոմիտեի քողարկված աշխատակիցներ էին: Ըստ այս տեսության՝ նրանք պետք է կարևոր ապատեղեկատվություն փոխանցեին օտարերկրյա գործակալներին՝ կապված խորհրդային միջուկային տեխնոլոգիաների հետ: Սակայն կա՛մ օտարերկրյա գործակալներն են բացահայտել այս պլանը, կա՛մ խորհրդային գործակալներն են բացահայտել իրենց ինքնությունը, ինչի հետևանքով սպանել են Դյատլովի խմբի մյուս բոլոր անդամներին:

Խորհրդային արտաքին հետախուզության թոշակի անցած գնդապետ Միխայիլ Լյուբիմովը կասկածի տակ է դնում այս վարկածը՝ այն որակելով որպես «դետեկտիվ վեպ»: Նա նշել է, որ 1950-ականներին արևմտյան հետախուզական ծառայությունները իսկապես հետաքրքրված են եղել Ուրալի արդյունաբերական գաղտնիքներով և գործակալներ են ուղարկել, սակայն նա անհավանական է համարել Ռակիտինի նկարագրած հատուկ ծառայությունների աշխատանքի մեթոդները:

Տեխնածին-քրեական վարկածներ

Որոշ վարկածների համաձայն՝ Դյատլովի խումբը հայտնվել է փորձարկվող նոր տիպի զենք-զինամթերքի կամ հրթիռի հարվածի տակ: Ենթադրվում է, որ դա է եղել վրանը հապճեպ լքելու պատճառը կամ հնարավոր է՝ հենց դրանից էլ զոհվել են արշավականները։ Որպես վնաս հասցրած հնարավոր գործոններ՝ նշվում են հրթիռային վառելիքի բաղադրիչները, միջուկային կամ մեծածավալ պայթյունի ազդեցությունը:

Եկատերինբուրգցի լրագրող Ա. Գուշչինը առաջ է քաշել մի վարկած, համաձայն որի՝ խումբը դարձել է նեյտրոնային ռումբի փորձարկման զոհ, որից հետո պետական գաղտնիքը պահպանելու նպատակով «բեմադրել» են արշավականների մահը՝ այն ներկայացնելով որպես էքստրեմալ բնական պայմանների հետևանք:

Վարկածներից մեկը, որի հեղինակը Մ. Աքսելրոդն է, դեպքը կապում է ձնահյուսի հետ։ Սակայն, ի տարբերություն սովորական ձնահյուսի տեսության, Աքսելրոդը ենթադրում է, որ այն հրահրվել է տեխնածին գործոնով, օրինակ՝ պայթյունով:

Վիտալի Վոլովիչը առաջ է քաշել արտաքին գործոնի վարկածը։ Նա ենթադրում է, որ արշավականները ենթարկվել են ինչ-որ արտաքին գործոնի ազդեցությանը, որն էականորեն ազդել է նրանց հոգեկան վիճակի վրա: Ըստ այս տեսության՝ այդ անհայտ գործոնի պատճառով արշավականները ժամանակավորապես «կորցրել են խելքները», ինչի հետևանքով վնասել են իրենք իրենց կամ միմյանց:

Ա. Ռակիտինի կարծիքով, Դյատլովի խմբի զոհվելու վայրում փորձարկումների մասին վարկածները քիչ հավանական են: Ըստ նրա՝ նոր զինատեսակների փորձարկումներն անիմաստ է անցկացնել հատուկ սարքավորված զորավարժարանից դուրս, քանի որ միայն զորավարժարանը կարող է թույլ տալ գնահատել դրանց արդյունավետությունը և բացահայտել առավելություններն ու թերությունները: Դեպքի ժամանակ Խորհրդային Միությունը պահպանում էր միջուկային փորձարկումների ժամանակավոր արգելքի մասին համաձայնագիրը: Արևմտյան դիտորդները ԽՍՀՄ-ի կողմից այս արգելքի խախտում չեն արձանագրել: Ե. Բույանովը, հղում կատարելով Ալեքսանդր Ժելեզնյակովից ստացված տվյալներին, բացառում է Խոլատչախլ լեռան մոտ հրթիռի պատահական ընկնելու հավանականությունը: Նա նշում է, որ այդ ժամանակաշրջանի բոլոր տիպի հրթիռները՝ ներառյալ փորձարկվողները, կա՛մ չեն համապատասխանում հեռահարությամբ՝ հաշվի առնելով դրանց արձակման հնարավոր կետերը, կա՛մ չեն արձակվել 1959 թվականի փետրվարի 1-2-ի ժամանակահատվածում: Այս տեսակետը հաստատում է նաև Ռազմավարական հրթիռային ուժերի Գլխավոր շտաբի նախկին պետ Վիկտոր Եսինը: Ըստ նրա՝ Պլեսեցկ, Կապուստին Յար և Բայկոնուր զորավարժարաններում փորձարկվող բալիստիկ հրթիռների հետագծերը չեն անցել Դյատլովի լեռնանցքի մոտով: Ավելին, Եսինը բացառում է նույնիսկ վթարի ենթարկված հրթիռի՝ լեռնանցքի շրջակայք ընկնելու հնարավորությունը:

Ավիացիայի պատմությունն ուսումնասիրող Անդրեյ Շեպելևը կարծում է, որ Դյատլովի խմբի զոհվելու պատճառ կարող էր լինել խորհրդային օդային տարածք ներխուժած ամերիկյան հետախուզական ինքնաթիռի կողմից նետված լուսավորող ավիառումբը: Գաղտնազերծված մի փաստաթուղթ հաստատում է, որ 1959 թվականի առաջին կեսին նման թռիչք իրականացվել է Ստորին Սալդայի շրջանում: Շեպելևի կարծիքով՝ ամերիկյան ինքնաթիռը կարող էր գիշերը լուսավորող ավիառումբ նետել, որը լեռնային ռելիեֆի պատճառով պայթել է գետնին ավելի մոտ, քան նախատեսված էր: Այս անսպասելի պայթյունը կարող էր վախեցնել արշավականներին և ստիպել նրանց լքել վրանը, որից հետո նրանք ցրտահարվել են: Որոշ արշավականներ կարող էին նաև վնասվածքներ ստանալ այդ պայթյունից:

Առեղծվածային վարկած

Գոյություն ունեն վարկածներ, որոնք փորձում են բացատրել դեպքը՝ օգտագործելով գիտական հանրության կողմից չընդունված գործոններ: Այս կատեգորիայի վերկածներից են՝ պարանորմալ երևույթները, այլմոլորակայինները, անեծքները, սառցե մարդու հարձակումը, չար ուժերը և այլն:

Պատահարը խորհրդային տուրիզմի պատմության համատեքստում

Դյատլովի արշավախմբի ողբերգությունը տեղի ունեցավ սիրողական արշավի հին համակարգի գոյության վերջին շրջանում, որն ուներ հանձնաժողովի կազմակերպչական ձև և գործում էր ֆիզիկական կուլտուրայով և սպորտով զբաղվող կազմակերպությունների տարածքային բաժանմունքներին կից։ 1959 թվականի հունվարից նման կազմակերպություն էր ԽՍՀՄ սպորտային համայնքների և կազմակերպությունների միությունը։ Ձեռնարկություններում և բուհերում գործում էին արշավական բաժիններ, բայց դրանք առանձին կազմակերպություններ էին, որոնց փոխգործակցությունը միմյանց հետ թույլ էր։ Արշավի ժողովրդականության աճին զուգահեռ ակնհայտ դարձավ, որ այդպիսի համակարգը չի կարող ապահովել բավարար անվտանգության մակարդակ։ 1959 թվականին ԽՍՀՄ ողջ տարածքում զոհված արշավականների թիվը, ընդհանուր առմամբ, կազմում էր ավելի քան 50։ Ընդ որում, այս թիվը ներառում էր նաև Դյատլովի արշավախմբի անդամներին։ Հաջորդ՝ 1960 թվականին, զոհված արշավականների թիվը գերազանցեց 100-ը։

Իշխանությունների առաջին արձագանքը սիրողական արշավն արգելելու փորձն էր, ինչն էլ արվեց ԽՍՀՄ արհմիությունների կենտրոնական խորհրդի քարտուղարության 1961 թվականի մարտի 17-ի որոշմամբ։ Դրա հետևանքով կազմալուծվեցին ԽՍՀՄ սպորտային համայնքների և կազմակերպությունների միության կամավոր խորհուրդներին կից արշավական ֆեդերացիաներն ու բաժինները։ Բայց արգելման այս քաղաքականությունը հանգեցրեց բացասական հետևանքների. արշավներն անցան «վայրի» վիճակի, ոչ ոք չէր վերահսկում խմբերի պատրաստվածությունն ու հանդերձանքը, երթուղիները չէին համաձայնեցվում, հսկիչ ժամկետներին հետևում էին միայն ընկերներն ու մտերիմները։ 1961 թվականին զոհված արշավականների թիվը գերազանցում էր 200-ը։ Քանի որ արշավախմբերը չէին փաստաթղթավորում իրենց կազմն ու երթուղին, երբեմն տեղեկություններ չկային ոչ կորածների թվաքանակի, ոչ էլ նրանց որոնման վայրի մասին։

Արհեստակցական միությունների համամիութենական կենտրոնական խորհրդի նախագահության՝ 1962 թվականի հուլիսի 20-ի «Արշավների հետագա զարգացման մասին» որոշմամբ՝ սիրողական արշավը կրկին ստացավ պաշտոնական ճանաչում։ Դրա կառույցները հանձնվեցին Արհեստակցական միությունների համամիութենական կենտրոնական խորհրդի կառավարմանը, իսկ ԽՍՀՄ սպորտային համայքների և կազմակերպությունների միությանը կից ոչ արդյունավետ հանձնաժողովների փոխարեն ստեղծվեցին արշավների հարցերով խորհուրդներ։ Արշավներին աջակցելուն միտված աշխատանքը գրեթե ամբողջությամբ վերանայվեց և բարեփոխվեց։ Տարածքային հենքի վրա սկսեցին արշավական ակումբներ ստեղծել։ Այս միջոցառումները թույլ տվեցին հաղթահարել ճգնաժամը և ապահովել սիրողական արշավների համակարգի գործունեությունը մի քանի տասնամյակ։

Արշավների՝ արհմիությունների համակարգ տեղափոխումն ի սկզբանե ուղեկցվում էր սպորտային կատեգորիաների և կոչումների տեսքով արշավականների նվաճումների հաշվարկի չեղարկմամբ։ Արշավների հարցերով խորհուրդների համակարգում ստեղծվեց նվաճումների սեփական դասակարգում. սպորտային կարգերի փոխարեն ներդրվեցին «ԽՍՀՄ արշավական» եռաստիճան դասակարգային նորմատիվը (պարգևատրման համապատասխան կրծքանշաններով) և «Արշավների ԽՍՀՄ վարպետ» կոչում։ Այս համակարգը երկար չգործեց։ 1965 թվականին արշավը վերականգնվեց Միացյալ համամիութենական սպորտային դասակարգման մեջ։

Ողբերգության շահարկում

21-րդ դարի սկզբին օգտվելով այն փաստից, որ ողբերգությունը հայտնի էր հանրության լայն զանգվածի, որոշ կազմակերպություններ բիզնես սկսեցին, որոնցից մեկը դեպի ողբերգության տեղանք դահուկային արշավների կազմակերպումն էր։ Էքսկուրսիաների մասնակիցներին ամենագնացներով տեղափոխում էին Դյատլովի լեռնանցքի շրջակայք, որտեղից նրանք պետք է շուրջ 25 կիլոմետր տեղանք հատեին՝ նախապես պատրաստված դահուկաղուրով։ Բերմուդյան եռանկյան պես Դյատլովի լեռնանցքը դարձավ «լավ վաստակելու» աղբյուր։ Հավանական հաճախորդների հետաքրքրությունը խթանելու համար հորինվում են առասպելներ, որոնք կապված են անդրշիրիմյան ուժերի և դավադրության տեսությունների հետ։ 2010-ական թվականների սկզբին էքսկուրսիաները, ներառյալ՝ ամենագնացներով տեղափոխումը, արժեր առնվազն 24 հազար ռուբլի։

Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարանի ռադիոյի և հեռուստատեսության ամբիոնի վարիչ, արվեստագիտության թեկնածու Ս. Իլչենկոն խիստ քննադատության է ենթարկել Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան վերաբերյալ հոդվածների և հեռուստահաղորդումների շարքը, որոնք 2013 թվականի գարնանը հրապարակվել էին «Կոմսոմոլսկայա պրավդա» թերթի, համանուն հեռուստաընկերության և Ռուսաստանի Առաջին ալիքի կողմից։ Նա այդ ակտիվությունը պայմանավորեց ռուսական էկրաններին Ռենի Հարլինի «Դյատլովի լեռնանցքի գաղտնիքը» ֆիլմի հայտնվելով։ Իլչենկոն նշում էր, որ հրապարակումներն ու հեռուստահաղորդումները որևէ կապ չունեն օբյեկտիվ լրագրողական հետաքննության ժանրի հետ, արված են կեղծ սենսացիոն ոճով, միտված են ուշադրություն գրավելուն և չեն խորշում այլանդակված մարդկային մարմիններ ցուցադրել։ Նա նաև նշել էր փորձագիտական կարծիքներն անտեսելու ժամանակ առաջարկվող վարկածների փաստարկման ցածր մակարդակը և եզրակացրել. «Մեր աչքի առաջ տեղի է ունենում իմաստների և փաստերի ակնհայտ փոխարինում բեմադրությամբ ու զվարճանքով»։

Տնտեսական գիտությունների թեկնածուներ Ելիզավետա և Եկատերինա Ագամիրովները Դյատլովի արշավախմբի ողբերգական մահվան շուրջ առասպելի ստեղծումը դիտարկում են որպես տարածաշրջան զբոսաշրջիկներ ներգրավելու «արհեստական մոտիցացիայի» միջոց, ինչպես շոտլանդական Լոխ Նեսի հրեշի դեպքում է։

Դյատլովի արշավախմբի մահը գրականության և արվեստի մեջ

Գրականություն

Գրականության ցանկը կազմվել է Վլադիմիր Դեմչենկոյի «Խորհրդային դարաշրջանի գլխավոր հանցագործությունները: Դյատլովի լեռնանցքից մինչև Դահիճ և Մոսգազ» գրքի հիման վրա: Ցանկում լրացուցիչ ներառված են նաև գրքեր, որոնցում Դյատլովի արշավախմբի դեպքը ստեղծագործության գլխավոր թեման է, և որոնք նշվել են անկախ գրական մրցանակների հանձնաժողովի (ընդգրկվել են շորթլիստում կամ եզրափակչում) կամ հայտնի գրական քննադատների կողմից:

Փաստագրական արձակ և հրապարակախոսություն

• Աննա Մատվեևայի «Դյատլովի լեռնանցք» (վիպակ): Վիպակի ամսագրային տարբերակը լույս է տեսել 2000 թվականի վերջին, 2001 թվականի սկզբին «Ուրալ» ամսագրում: Վիպակի հերոսուհին ուսումնասիրում է քրեական գործի նյութերը և այլ փաստաթղթեր, դիտարկում է դեպքի 16 վարկած՝ սուբյեկտիվ գնահատելով դրանց հավաստիությունը (նախապատվությունը տալով դավադրության տեսություններին): Այնուհետև հեղինակը, օգտագործելով գեղարվեստական հնարքներ, ներկայացնում է սեփական վարկածը հրթիռի մասին։ 2001 թվականին Աննա Մատվեևայի այս վիպակը դուրս է եկել «Ի. Բելկինի անվան մրցանակի» եզրափակիչ փուլ և ստացել է գրական քննադատների դրական արձագանքները, որոնք հատկապես գնահատել են վիպակի փաստագրական բաղադրիչը: Վիպակն առաջին անգամ ամբողջությամբ հրատարակվել է հեղինակի «Պա-դե-տրուա» ժողովածուում։ Հետագայում բազմիցս վերահրատարակվել է:
• Եվգենի Բույանովի և Բորիս Սլոբցովի «Դյատլովի արշավախմբի մահվան գաղտնիքը»: Հեղինակների կողմից ներկայացվում է որպես «փաստագրական հետաքննություն», որտեղ նրանք փորձում են զարգացնել դեպքի «ձնահյուսի» վարկածը՝ հիմնավորելով այն ընդարձակ փաստական նյութով: Հետագայում՝ 2011 թվականին, այն առաջին անգամ լույս է տեսել որպես առանձին գիրք: Հրատարակությունից հետո աշխատանքը բազմիցս վերահրատարակվել է՝ ուղղումներով և լրացումներով: Համացանցում հասանելի է գրքի 2014 թվականի տարբերակը, որը ներառում է լրացուցիչ պատկերազարդումներ:
• Ալեքսեյ Ռակիտինի «Դյատլովի լեռնանցք» (ակնարկ): Առաջին անգամ հրատարակվել է 2013 թվականին «Кабинетный учёный» հրատարակչության կողմից: Գրքում հեղինակը պաշտպանում է այն վարկածը, որ Դյատլովի արշավախումբը զոհվել է խորհրդային և ամերիկյան հատուկ ծառայությունների շահերի բախման արդյունքում։ Իր տեսակետը հիմնավորելու համար Ռակիտինն օգտագործում է մեջբերումներ քրեական գործի նյութերից, արխիվային այլ աղբյուրներից և որոնողների հուշերից: Գիրքը մեծ հետաքրքրություն առաջացրեց և ակտիվ քննարկումների առարկա դարձավ համացանցում՝ Դյատլովի արշավախմբի պատմությամբ հետաքրքրվողների շրջանում: Նույն թվականին Ալեքսեյ Ռակիտինն այս աշխատանքի համար ընդգրկվել է «Սնոբ» ամսագրի «Сделано в России» մրցանակի շորթլիստում: 2014 թվականին լույս է տեսել գրքի երկրորդ հրատարակությունը՝ ուղղումներով և լրացումներով։ Հետագայում այն վերահրատարակվել է ռուսերեն և գերմաներեն լեզուներով: Գրքի բովանդակությունը մասամբ հասանելի է նաև համացանցում՝ հեղինակի «Մահը, որ գնում է հետքով...» առցանց հրատարակության տեսքով:
• Դոնի Էյչարի «Մեռյալ լեռ» (Dead Mountain)։ Հրատարակվել է 2013 թվականին «Chronicle Books» հրատարակչության կողմից Սան Ֆրանցիսկոյում: Հեղինակն առաջ է քաշում այն վարկածը, որ Դյատլովի լեռնանցքում տեղի է ունեցել «կատարյալ փոթորիկ», և դրա ստեղծած օդային տատանումները արշավախմբի մոտ առաջացրել են խուճապ: Գիրքը լայն արձագանք է ստացել և արժանացել մի շարք դրական քննադատական կարծիքների: Մասնավորապես, այն բարձր է գնահատվել Ամերիկյան գրադարանային ասոցիացիայի «Booklist» հրատարակությունում:
• Օլեգ Արխիպովի «Դատաբժշկական փորձագետները Դյատլովի արշավախմբի գործում», Տյումեն, «Իստինա» հրատարակչություն, 2015 թ.: Հեղինակը, հիմնվելով փաստաթղթերի և ժամանակակիցների հուշերի վրա, ներկայացնում է 1959 թվականին Դյատլովի արշավախմբի մահվան գործում ներգրավված դատաբժշկական փորձագետներին, նրանց աշխատանքի պայմանները և մեթոդները: Գրքում նաև առաջին անգամ հրապարակվել են քրեական գործի նյութերով 2000 թվականին իրականացված լրացուցիչ դատաբժշկական փորձաքննության եզրակացությունները։

Գեղարվեստական գրականություն

• Յուրի Յարովոյի «Շատ մեծ դժվարություններ» (վիպակ, ռուս.՝ «Высшей категории трудности»): Առաջին անգամ հրատարակվել է 1966 թվականին «Средне-Уральское книжное издательство»-ի կողմից: Հեղինակը՝ Յուրի Յարովոյը, Սվերդլովսկի «На смену!» թերթի լրագրող էր և փորձառու արշավական: Նա նաև մասնակցել էր Դյատլովի արշավախմբի որոնողական աշխատանքներին և գեղարվեստական ձևով նկարագրել է 1959 թվականի իրադարձությունները: Նա ողբերգությունը բացատրում է բնական պատճառներով՝ փոթորկային քամով, ուժեղ ձնաբքով և ցրտով, ինչպես նաև արշավախմբի՝ իրարից առանձնանալով: Յարովոյի գրքում մահանում է միայն խմբի հրամանատար Գլեբ Սոսնովսկին, մինչդեռ մնացած արշավականներին հաջողվում է փրկվել: Վիպակը դրական է գնահատվել «Уральский рабочий» թերթի գրական ակնարկագիր Գ. Լարիոնովի կողմից։ Բացի այդ, ՌԽՖՍՀ գրողների միության վարչության քարտուղարության գնահատմամբ՝ այն Յարովոյի երեք հիմնական ստեղծագործություններից մեկը կարելի է համարել:
• Վիկտոր Տոչինովի «Ճանապարհ դեպի Մեռյալ լեռ կամ կրկին Դյատլովի արշավախմբի մասին»՝ հետաքննական վեպ, հրատարակվել է 2021 թվականին։ Գեղարվեստական ձևով շարադրված է հեղինակի վարկածը: Պատումը կառուցված է դետեկտիվ ժանրի կանոններով։ Տոչինովը փորձել է բազմակողմանիորեն ներկայացնել զոհված արշավականներին՝ բացահայտելով նրանց անհատականությունները և փոխհարաբերությունների բնույթը մինչև արշավի մեկնելը: Ըստ գրողի՝ արշավախմբի մահվան պատճառը կրել է քրեական բնույթ. արշավախմբի անդամները պատահաբար հայտնաբերել են «ապօրինի» ոսկու հանք կամ ձկնորսական արտել, որոնց ղեկավարները որոշել են վերացնել անցանկալի վկաներին:

Կինեմատոգրաֆ և հեռուստատեսություն

Ցանկում ներառված են ֆիլմեր և հեռուստահաղորդումներ, որոնց գլխավոր թեման Դյատլովի արշավախմբի դեպքն է: Ներառվել են միայն այն ստեղծագործությունները, որոնք արժանացել են հեղինակավոր մասնագիտական մրցանակների կամ դրական քննադատական արձագանքների:

Գեղարվեստական ֆիլմեր և սերիալներ

• «Քամի, ժայռեր և ձյուն», կարճամետրաժ ֆիլմ-ռեքվիեմ՝ նվիրված Դյատլովի արշավախմբի հիշատակին։ Ստեղծվել է 1970 թվականին Չափիչ տեխնիկայի գիտահետազոտական ինստիտուտի (Չելյաբինսկ) սիրողական կինոստուդիայում՝ Եվգենի Սադակովի ղեկավարությամբ: 1972 թվականին Մոսկվայում կայացած անկախ կինոարվեստի հինգերորդ համամիութենական դիտումների ժամանակ ֆիլմը պարգևատրվել է III կարգի դիպլոմով: Ֆիլմը նաև արժանացել է զբոսաշրջության թեմայով սիրողական ֆիլմերի առաջին միջհանրապետական փառատոնի դիպլոմի (1978 թվական, Ռիգա):
• «Դյատլովի լեռնանցքի գաղտնիքը» (անգլ.՝ The Dyatlov Pass Incident), Ռեննի Հարլինի ֆանտաստիկ թրիլլերը, որը թողարկվել է 2013 թվականի փետրվարի 28-ին: Ֆիլմը, որը հիմնված է Ալան Կ. Բեյքերի գրքի վրա, նկարահանված է կեղծ վավերագրական ոճով և պատմում է Դյատլովի լեռնանցք կատարված ամերիկյան արշավի մասին: Ֆիլմի ցուցադրումը ռուսական էկրաններին զգալիորեն մեծացրեց հետաքրքրությունը Դյատլովի լեռնանցքի դեպքի նկատմամբ ռուսական լրատվամիջոցներում: Նևշատելի ֆանտաստիկ ֆիլմերի միջազգային փառատոնում այն առաջադրվել է «լավագույն լիամետրաժ ֆիլմ» անվանակարգում և արժանացել «Titra Film» ընկերության մրցանակին:
• «Դյատլովի լեռնանցք», ութ սերիանոց հեռուստասերիալ՝ արտադրված ռուսական «1-2-3 Production» կինոընկերության կողմից։ Հիմնված լինելով իրական իրադարձությունների վրա՝ այն համադրում է ֆանտաստիկ թրիլլերի, առեղծվածային դետեկտիվի և նոստալգիկ դրամայի տարրեր: Սերիալի սյուժեն զուգահեռաբար ներկայացնում է արշավախմբի մահվան հետաքննությունը և նրանց արշավի ընթացքում տեղի ունեցած իրադարձությունները: Կինոքննադատ Եգոր Մոսկվիտինի կարծիքով՝ «Դյատլովի լեռնանցքը», հավանաբար, 2020 թվականի «ռուսական գլխավոր սերիալներից» մեկն է: Սերիալը ներառված է եղել Ժնևի կինոփառատոնի մրցութային ծրագրում: Ռուսական պրեմիերան տեղի է ունեցել 2020 թվականի նոյեմբերի 16-ին ՏՆՏ հեռուստաալիքով և Premier տեսածառայությունում։

Հիշատակ

• Արշավախմբի մահվան վայրին մոտ գտնվող լեռնանցքը կոչվել է Դյատլովի արշավախմբի լեռնանցք, կարճ տարբերակով՝ Դյատլովի լեռնանցք:
• Դյատլովի լեռնանցքի մոտ գտնվող քարե ժայռաբեկորի վրա 1963 թվականին տեղադրվել է հուշատախտակ՝ ի հիշատակ զոհվածների: 1989 թվականին այնտեղ տեղադրվել է ևս մեկ հուշատախտակ:
• 2012 թվականի ամռանը ժայռաբեկորի վրա ամրացվել է երեք սալիկ՝ «Ուրալսկի սլեդոպիտ» ամսագրի էջերում Դյատլովի արշավախմբի մասին հրապարակված պատկերներով:
• 2021 թվականի ամռանը Խոլատչախլ լեռան լանջին՝ վրանի հայտնաբերման վայրից 50 մետր հեռավորության վրա, տեղադրվել է կոմպոզիտային նյութերից պատրաստված հուշարձան: Գրիգորի Մասլեննիկովի աշխատանքը պատկերում է չորս մարդու, որոնցից յուրաքանչյուրը ներկայացնում է պատահարի մեկական վարկած:

Տես նաև

• Մարի Չելեստե

Գրականություն

• Архипов О. Н. Судмедэксперты в Деле группы Дятлова. — Тюмень: Истина, 2015. — 200 + илл. с. — ISBN 978-5-8010-0116-6
• Аскинадзи В. М. Письмо другу // Уральский следопыт : журнал. — 2013. — № 1. — С. 41—45.
• Буянов Е. В., Слобцов Б. Е. Тайна гибели группы Дятлова. — Москва: ООО «ТД Алгоритм», 2016. — 304 с. — ISBN 978-5-906861-46-7
• Демченко Владимир Главные преступления советской эпохи. От перевала Дятлова до Палача и Мосгаза. — Москва: АСТ, 2015. — 288 с. — ISBN 978-5-17-090747-2
• Лепихин А. И., Якименко В. Г. Хроника событий(ռուս.) // Уральский следопыт : журнал. — 2009. — № 1. — С. 8—16.
• Матвеева Анна. Перевал Дятлова: Повесть (Начало) // Урал. — 2000. — № 12.
• Матвеева, Анна Перевал Дятлова. Повесть. (Окончание.) // Урал. — 2001. — № 1.
• Ракитин А. И. Перевал Дятлова. Загадка гибели свердловских туристов в феврале 1959 года и атомный шпионаж на советском Урале. — 2-е издание, дополненное. — Москва — Екатеринбург: Кабинетный учёный, 2016. — 892 с. — ISBN 978-5-7525-2841-5
• Шкрябач Сергей Яковлевич Тайна гибели группы Дятлова – взгляд криминалиста // Мир криминалистики : журнал. — 2017. — № 2. — С. 23—42.

Արտաքին հղումներ

• Dyatlov Pass: 1959 Deaths In Russia Still Spark Speculation -- And Tourism (անգլերեն), 2021-05-31, Վերցված է 2024-09-25-ին
• «Особые полномочия. Перевал Дятлова. Пора поставить точку над «i»». Эфир. Генеральная прокуратура РФ. 2019-02-01. Վերցված է 2019-02-01-ին.
• Буянов, Е. В. Тайна гибели группы Дятлова : Документальное расследование : эл. изд. / Е. В. Буянов, Б. Е. Слобцов. — СПб., 2014.
• There were nine… — обзорная статья BBC(անգլ.)
•  Видеосъёмки окрестностей места происшествия. Автор А. Алексеенков հավաքածու YouTube-ում
• «Группу Дятлова на перевале убила фотобомба»: данные архивов США

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դյատլովի արշավախմբի մահ» հոդվածին։