Jump to content

Դիտրիխ Բոնհոֆեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Դիտրիխ Բոնհոֆեր
գերմ.՝ Dietrich Bonhoeffer
Ծնվել էփետրվարի 4, 1906(1906-02-04)[1][2][3][…]
Վրոցլավ, Պրուսիայի թագավորություն, Գերմանական կայսրություն[4]
Մահացել էապրիլի 9, 1945(1945-04-09)[1][2][3][…] (39 տարեկան)
Ֆլոսենբյուրգ համակենտրոնացման ճամբար, Ֆլոսենբյուրգ, Նոյշտադ Վալդնբաեի վրա, Վերին Պֆալց, Բավարիա, Գերմանական ռայխ
մահապատիժ
ԳերեզմանԴորթեենշտադտի գերեզմանատուն[5]
Քաղաքացիություն Գերմանիա
Դավանանքլյութերականություն և Confessing Church?
Մասնագիտությունաստվածաբան, փիլիսոփա, Դիմադրության մարտիկ, բանաստեղծ և հոգևոր հովիվ
Հաստատություն(ներ)HU Berlin
Ալմա մատերUnion Theological Seminary?, HU Berlin (1927) և Թյուբինգենի համալսարան
Տիրապետում է լեզուներինգերմաներեն[6][7]
Ազդվել էReinhold Niebuhr?
Պարգևներ
ՀայրKarl Bonhoeffer?
ՄայրPaula Bonhoeffer?
 Dietrich Bonhoeffer Վիքիպահեստում

Դիտրիխ Բոնհոֆեր (գերմ.՝ Dietrich Bonhoeffer; փետրվարի 4, 1906(1906-02-04)[1][2][3][…], Վրոցլավ, Պրուսիայի թագավորություն, Գերմանական կայսրություն[4] - ապրիլի 9, 1945(1945-04-09)[1][2][3][…], Ֆլոսենբյուրգ համակենտրոնացման ճամբար, Ֆլոսենբյուրգ, Նոյշտադ Վալդնբաեի վրա, Վերին Պֆալց, Բավարիա, Գերմանական ռայխ)՝ գերմանացի լյութերական աստվածաբան, հովիվ, հականացիստական ​​դավադրության մասնակից և «Խոստովանող եկեղեցու» հիմնադիրներից մեկը։ Պատմության մեջ նա դարձավ 20-րդ դարի ամենահայտնի նահատակներից մեկը[8][9][10][11]։

Որպես աստվածաբան, նա զարգացրեց «ոչ կրոնական քրիստոնեության» գաղափարը[12], որը ձգտում է Աստվածաշնչի, եկեղեցական ավանդույթների և պաշտամունքի ոչ կրոնական մեկնաբանության: Այս առումով նա կարծում էր, որ եկեղեցին և քրիստոնյաները ոչ միայն պետք է բարի լուրը քարոզեն աշխարհին, այլև արձագանքեն հասարակության կարիքներին և մարտահրավերներին:

Նա հանդիսանում էր հոգեբույժ Կառլ Բոնհոֆերի որդին։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ընտանիք, միջավայր և կրթություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նա ծնվել է նյարդաբան և հոգեբույժ Կառլ Բոնհոֆերի և Պաուլա ֆոն Հասեի բողոքական ընտանիքում։ Դիտրիխի ծնողները հանդիպեցին 1896 թվականի ձմռանը և ամուսնացան 1898 թվականի մարտի 5-ին, երբ Կարռը 30 տարեկան էր, իսկ Պաուլան՝ 22[13]։

Դիտրիխը ութ երեխաներից վեցերորդն էր։ Իր եղբայրներից Կառլ Ֆրիդրիխը (ծնված 1899 թվականին) դարձավ հայտնի քիմիկոս, Վալթերը (ծնված 1901 թվականին) մահացավ Առաջին համաշխարհային պատերազմում, իսկ փաստաբան Կլաուսը մահապատժի ենթարկվեց Հիտլերի դեմ դավադրության մեջ կապ ունենալու համար 1944 թվականի հուլիսի 20-ին: Դիտրիխն ուներ նաև քույրեր՝ Ուրսուլան (ծնված 1902 թվականին) և Քրիստինան (ծնված 1903 թվականին), Դիտրիխի երկվորյակ քույրը՝ Սաբինա (ծնված 1906 թվականին), և ընտանիքի վերջին երեխան Սյուզանն էր (1909 թվականին)[14]։

Դիտրիխն ավարտեց միջնակարգ դպրոցը (1923), աստվածաբանություն ուսանեց Տյուբինգենի (1923-1924) և Բեռլինի (1924-1927) համալսարաններում, որտեղ ծանոթացավ ազատական ​​բողոքական աստվածաբանության հետ, որն այդ ժամանակ գերիշխող էր ակադեմիական սեմինարներում, և դարձավ ազատական ​​աստվածաբաններ Ադոլֆ ֆոն Հարնակի (որին նա շատ էր գնահատում և հարգում, թեև չէր ընդունում նրա տեսակետների մեծ մասը[15], իսկ 1930 թվականի հունիսին նա մասնակցեց նրա հուղարկավորությանը, որտեղ հանդես եկավ ճառով[16]) և Ռայնհոլդ Զեբերգի աշակերտը[17] (որի ղեկավարությամբ հետագայում պաշտպանել է դոկտորական ատենախոսություն[18]

Աստվածաբան Կառլ Բարթը, որն այն ժամանակ Գյոթինգենի համալսարանի պրոֆեսոր էր, Դիտրիխի վրա զգալի ազդեցություն ունեցավ, հատկապես նրա «Թուղթ հռոմեացիներին» աշխատանքը[18]։ Ավելի ուշ Բարթի և Բոնհոֆերի միջև բարեկամական հարաբերություններ ստեղծվեցին[18]։ Նրանք առաջին անգամ անձամբ հանդիպեցին 1931 թվականին և երկար քննարկեցին աստվածաբանության և հոգևոր կյանքի մասին, երբ 25-ամյա Բոնհոֆերը 45-ամյա Բարթին տվեց հարցեր, որոնք երկար ժամանակ անհանգստացնում էին նրան։ Ավելի ուշ Դիտրիխը գրեց, որ «Նրա (Բարտի) հետ զրույցները նույնիսկ ավելի հետաքրքիր են ստացվել, քան նրա գրքերն ու դասախոսությունները»[19]:

1927 թվականին պաշտպանել է իր դիպլոմային աշխատանքը՝ նվիրված եկեղեցական սոցիոլոգիայի հիմնարար կատեգորիաների փիլիսոփայական և դոգմատիկ ուսումնասիրությանը (լատին․՝ Sanctorum communio): Աստվածաբանության դոկտոր՝ 1929 թվականին «Գործը և լինելը. Տրանսցենդենտալ փիլիսոփայությունը և գոյաբանությունը սիստեմատիկ աստվածաբանության մեջ» ատենախոսության թեմայով։

Հովվական գործունեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1932 թվականի ապրիլին Սիոնի եկեղեցու իր հետևեղների հետ միասին, որոնց Դիտրիխը հոգեպես առաջնորդում էր։

1928-ից 1929 թվականներին եղել է Բարսելոնայի (Իսպանիա) գերմանական ավետարանական համայնքում հովվի օգնական։ Բարսելոնա մեկնելուց առաջ Դիտրիխն իր օրագրում գրել է[20]՝

Որոշումն ընդունված է, այլ հարց է, թե արդյոք այն կարելի է հետադարձ կերպով հիմնավորել։ Ահա թե ինչ եղավ այս ճանապարհորդության հետ:

Նա նշանակվել է Բարսելոնայի գերմանական եկեղեցու հովիվ Ֆրիդրիխ Օլբրեխտի մոտ[21]։ Բոնհոֆերը հաճախ էր քարոզում եկեղեցում, որտեղ նա ոգևորում էր ժողովին իր ինքնատիպ մոտեցմամբ և խելքով, նա մեջբերում էր Պլատոնին, Հեգելին, Կանտին և Օգոստինոսին, և իր առաջին քարոզում նա խոսեց մարդկանց անձնական բարոյական ջանքերից ծնված հավատքի և Աստծո շնորհով շնորհված հավատքի տարբերության մասին[22]։

1930 թվականին Դիտրիխի դաստիարակ Մաքս Դիստելը խորհուրդ տվեց նրան մեկ տարով մեկնել Ամերիկա՝ պրակտիկա ձեռք բերելու և աստվածաբանության վերաբերյալ դասախոսությունների հաճախելու համար։ Սկզբում Դիտրիխը չընդունեց առաջարկը, սակայն հետագայում նրան առաջարկեցին սովորել Նյու Յորքի միության աստվածաբանական ճեմարանում[23]։

1930-ից 1931 թվականներին պրակտիկա է անցել Նյու Յորքի ճեմարանում։ Բոնհոֆերը խորապես տպավորված էր հենց Նյու Յորքով, հատկապես Մանհեթենով[24]։ Նա նույնիս սկսել էր սովորել անգլերեն[25]։ Միացյալ Նահանգներում Բոնհոֆերը ընկերացել է աֆրոամերիկացիների հետ և նույնիսկ գրել այս մասին։

Ես ուզում եմ ծանոթանալ Եկեղեցու դերին հարավում, որը կարծես թե դեռ բավականին նշանակալից է, և ուզում եմ ավելի լավ հասկանալ նեգրերի դիրքորոշումը... Եվ ինձ իսկապես թվում է, որ այստեղ նշանակալի շարժում է սկսվել. և որ նեգրերը սպիտակներին շատ ավելին կտան, քան իրենց ժողովրդական երգերը:

Այնուհետև նա դարձավ Բեռլինի Զիոնսկիրխեի հովիվ և Բեռլինի համալսարանի համակարգված աստվածաբանության ուսուցիչ:

1932 թվականի հոկտեմբերին Բոնհոֆերը մեծ ելույթ ունեցավ Բեռլինի եկեղեցում Ռեֆորմացիայի օրը՝ ի պատիվ Լյութերի հիշատակի և Ռեֆորմացիայի մշակութային ժառանգության, որտեղ նա հայտարարեց, որ մեծ մարտահրավերներ են սպասվում Գերմանիայի բողոքական եկեղեցուն: Բոլորը հասկանում էին, որ քարոզիչը խոսում էր մեկ ամսից կայանալիք ընտրությունների մասին, իսկ «NSDAP» կուսակցությունն այն ժամանակ մեծ ժողովրդականություն էր վայելում[26]։ Հավանական է, որ այդ օրը պատարագին ներկա է եղել Գերմանիայի Ռայխի նախագահ Պաուլ ֆոն Հինդենբուրգը, ով հենց այս եկեղեցու այցելու էր[27]։

1933 թվականի հունվարի 30-ին, ուղիղ կեսօրին, Ադոլֆ Հիտլերը պաշտոնապես ստանձնեց Ռայխի կանցլերի պաշտոնը։ Ավելի ուշ Բոնհոֆերը հիշատակլ էր իր տպավորությունները Հիտլերի իշխանության գալու մասին[28]:

Մենք ի սկզբանե 1933 թվականին նացիոնալ-սոցիալիստների հաղթանակը և Հիտլերի՝ Ռայխ-կանցլեր նշանակվելը ընկալեցինք որպես դժբախտություն։ Ամբողջ ընտանիքը համակարծիք էր այս հարցում։ Անձամբ ես չէի սիրում Հիտլերին և չէի վստահում նրա դեմագոգիկ քարոզչական ելույթների պատճառով... երկրով մեկ մտրակը ձեռքին շրջելու սովորություն, օգնականների ընտրության պատճառով՝ մենք՝ բեռլինցիներս, ավելի լավ էինք տեղեկացված նրանց բնավորության մասին, քան գավառների բնակիչները, և վերջապես ես իմ գործընկերներից լսեցի նրա հոգեբուժական ախտանիշների մասին:

1933 թվականին նա բողոքեց նացիստների ռասայական քաղաքականության դեմ և հովիվ Մարտին Նիմյոլլերի հետ մասնակցեց Խոստովանող եկեղեցու ստեղծմանը, որը դեմ էր Լյութերական եկեղեցուն ենթարկելու «NSDAP»-ի փորձերին՝ ստեղծելով նացիստամետ «Գերմանական ազգի Ավետարանական եկեղեցի»։

Սկզբում «գերմանացի քրիստոնյաները» բավականին զգուշավոր էին, ինչպես 1933 թվականի ապրիլին տեղի ունեցած լյութերական եկեղեցական կոնֆերանսում, բայց հետագայում նրանք իրենք սկսեցին պահանջել միավորել գերմանական եկեղեցիները որպես «Ռայխ եկեղեցի»: Այսպիսով, ամենամեծ եկեղեցական կազմակերպության (լյութերականների) կենտրոնացված կառույցը սկսեց ընկնել Հիտլերի և նացիստների ազդեցության տակ[29]։

Ինչ վերաբերում է Հոլոքոստի քաղաքականությանը, Բոնհոֆերը ամենագիտակ մարդկանցից էր և հավատարիմ էր ազգային, էթնիկ և մշակութային ամբողջական հավասարությանը[30]։ Նա գրել է[31]՝

Հարցն այսօր ամենևին այն չէ, թե արդյոք մեր համայնքի գերմանացի անդամները կարող են շարունակել հանդուրժել Եկեղեցու վերաբերմունքը հրեաների նկատմամբ: Քրիստոնեական քարոզչության պարտականությունն է ասել. ահա Եկեղեցին, որտեղ հրեան և գերմանացին երկուսն էլ կանգնած են Աստծո Խոսքի առջև, և սա ապացուցում է, թե Եկեղեցին մնաց Եկեղեցի, թե դադարել է լինել:

Չնայած այն հանգամանքին, որ Հիտլերը քրիստոնեությունը համարում էր անհեթեթություն և հնացած միստիցիզմ, ​​և այս կրոնում նրա համար անձնական քաղաքական շահի բացակայությունը, նա նույնիսկ ակնարկ չտվեց, որ ի վիճակի է դուրս գալ եկեղեցու դեմ[32]։ 1922 թվականին «Ֆյուրերը» Հիսուսին անվանեց «արիական մեծագույն հերոս»՝ փորձելով համատեղել Հիսուսի՝ որպես Քրիստոսի դասական եզակի փրկարար նշանակությունը և նրա՝ որպես արիական գերմարդ խորհրդանիշը և նրա զոհաբերությունը՝ հրեաների կողմից բռնության ենթարկվելը[33]։

1933 թվականի վերջից մինչև 1935 թվականը ապրել է Անգլիայում։ 1933 թվականի ամռան սկզբին Բոնհոֆերը հրավեր ստացավ Թեոդոր Հեկելից՝ ղեկավարելու Լոնդոնի գերմանախոս եկեղեցին։ Հուլիսի 23-ին Դիտրիխը ճանապարհ ընկավ, իսկ հուլիսի 30-ին նա արդեն քարոզում էր Մեծ Բրիտանիայի մայրաքաղաքի Սուրբ Պողոսի տաճարում[34]։

Աստվածաբանի համար այս դժվարին ժամանակաշրջանում նա կարդաց Երեմիա մարգարեի աստվածաշնչյան գիրքը։ Նա զարմացրեց նրան և ստիպեց մտածել, ինչպես Դիտրիխը գրել է՝ «Երեմիան չէր ձգտում մարգարե դառնալ։ Երբ Տերը հանկարծ կանչեց նրան, նա թաքնվեց, դիմադրեց, փորձեց փախչել»։ Այս մտորումները նրան դրդեցին գրել և քարոզել, որը նա արտասանեց Լոնդոնում 1934 թվականի հունվարի 21-ին։ Նա սարսափելի պատկեր է նկարել. призвание Երեմիան կոշտ հնչերանգների, դրամայի միջոցով, Աստված հետապնդում էր Երեմիային, և նա գնալու տեղ չուներ: Բոնհոֆերը կարծում էր, որ իր համար այս պատմությունն անձամբ բացահայտեց իր անձնական ապագան և կոչումը, որն անխուսափելի էր՝ հաշվի առնելով նրա առաքելությունը, այն ուղին, որն ինքը ընտրել էր, որը Աստված ցույց էր տվել իրեն[35]։

1935 թվականին նա վերադարձել է նացիստական ​​Գերմանիա և դարձել «Խոստովանող եկեղեցու» սեմինարիայի կազմակերպիչն ու տնօրենը։ 1936 թվականին նրան արգելել են դասավանդել, իսկ ավելի ուշ արգելել են հրապարակային ելույթ ունենալ և հրատարակել։ 1937 թվականին փակվել է նրա հիմնած ճեմարանը։

Ծառայություն աբվերում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1938 թվականից նա կապված էր հականացիստական ​​դավադրության անդամների՝ աբվերի սպաների հետ, որոնցից ամենաակտիվը Հանս Օսթերն էր։. 1939 թվականի սկզբին, որպեսզի մոբիլիզացիայի համար չհաշվառվի[36], երբ Հիտլերը պատրաստվում էր ամբողջությամբ ոչնչացնել Չեխոսլովակիան որպես պետություն, նա այցելեց Լոնդոն, ապա Նյու Յորք, որտեղ նրան առաջարկեցին դասախոսական պաշտոն։ Սակայն, չնայած Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի բռնկմանը, նա մերժեց այս առաջարկը և վերադարձավ հայրենիք։ Այսպես նա հիմնավորեց իր դիրքորոշումը, երբ 1939 թվականի հուլիսին նամակ գրեց իր նախկին ուսուցիչ Ռեյնհոլդ Նիբուրին[37]՝

Մեր ազգային պատմության այս դժվարին շրջանը պետք է ապրեմ Գերմանիայի քրիստոնյաների հետ միասին։ Ես իրավունք չեմ ունենա մասնակցել պատերազմից հետո քրիստոնեական կյանքի վերածննդին, եթե իմ ժողովրդի հետ չկիսվեմ այս ժամանակի փորձություններով։

Վերադառնալով Գերմանիա՝ Դիտրիխը սկսեց ըմբռնել նոր իրավիճակը, մի քանի շաբաթ անց Գերմանիան հարձակվեց Լեհաստանի վրա, և շուտով սկսվեց Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը։ Բոնհոֆերը, ով նախկինում մեկ տարով տարկետում էր ստացել և լավ հարաբերություններ ուներ տեղական իշխանությունների հետ, մտածում էր զինվորական քահանայի պաշտոնի մասին։ Նրա մայրը՝ Պաուլան, քննարկել է այս հնարավորությունը իր զարմիկի՝ Փոլ ֆոն Հասեի հետ, ով ներկայացրել է համապատասխան միջնորդություն, սակայն այն մերժվել էր՝ պատճառաբանելով, որ քահանաները նշանակվել են միայն ծառայության մեջ գտնվողներից[38]։

Սեպտեմբերի 3-ին Դիտրիխի եղբայրներից մեկը՝ Թեոդոր Բոնհոֆերը, մահացավ լեհական արշավի ճակատում։ Դիտրիխն ու նրա ընտանիքը միայն սեպտեմբերի 20-ին ստացան կատարվածի մասին լուրերը և նա գրեց, որ խորապես ափսոսում է, որ այնպիսի հոգևոր մարդ, ինչպիսին Թեոդորն է, այլևս մեզ հետ չէ[38]։

Նրա քրոջ ամուսինը՝ դավադրության մասնակից Հանս ֆոն Դոհնանին, 1941 թվականին Բոնհոֆերին «հավաքագրել է» որպես աբվերի գործակալ՝ նրան արտասահման մեկնելու հնարավորություն տալու համար։ 1942 թվականին Բոնհոֆերը աբվերի միջով մեկնեց Շվեդիա։ Այս առաքելության ընթացքում նա փոխանցել է հականացիստական ​​դիմադրության անդամների խաղաղության առաջարկները՝ ուղղված Մեծ Բրիտանիայի և Միացյալ Նահանգների ներկայացուցիչներին։ Միևնույն ժամանակ նա շարունակել է զբաղվել աստվածաբանական հետազոտություններով և աշխատել «Էթիկա» գրքի վրա[39], որտեղ նա պնդում էր, որ քրիստոնյան իրավունք ունի մասնակցել բռնապետության դեմ քաղաքական դիմադրությանը[40]։ Նրա կարծիքով՝ այս պայքարի ընթացքում կատարված գործողությունները (սուտ, սպանություն և այլն), չնայած Դիմադրության մասնակիցների բարձր մղումներին, մնում են մեղքեր, որոնք, սակայն, կարող են ներվել Քրիստոսի կողմից։ Հավատացել է, որ՝

Հիտլերին հեռացնելու փորձը, նույնիսկ եթե դա նշանակում է բռնակալին սպանել, ըստ էության կրոնական հնազանդության խնդիր կլիներ. Նացիստների կողմից ճնշելու նոր մեթոդները արդարացնում են անհնազանդության նոր մեթոդները... Եթե մենք քրիստոնյա ենք պնդում, ապա նպատակահարմարությունը քննարկելն իմաստ չունի։ Հիտլերը հակաքրիստոսն է։

Օգտվելով աբվերում իր աշխատանքից՝ նա օգնեց որոշ հրեաների փախչել Շվեյցարիա[41][42][43]։

Բոնհոֆերը չվախեցավ հրապարակայնորեն ապացուցել, այդ թվում՝ իր «Էթիկա» գրքում, որ քրիստոնեությունը չի կարող հեռանալ Աստվածաշնչի հրեական արմատներից՝ Հին Կտակարանից, և այնտեղ բոլոր իրադարձություններն ու ճշմարտությունները հաստատվում են Հիսուսի կողմից, ով ինքը որպես մարդ իր բնույթով, հրեա էր[44]։

1942 թվականի մայիս-հունիս ամիսներին Բոնհոֆերը, որպես Աբվերի անդամ, գաղտնի ճանապարհորդեց Շվեդիա, որտեղ հանդիպեց մի եպիսկոպոս Բելի հետ, որը հականացիստ էր, ով դավադրություն էր կազմակերպում Հիտլերի դեմ: Բելն աշխատում էր Բրիտանիայում և անձամբ Չերչիլին էր զեկուցում չեզոք Շվեդիայում գործերի վիճակի մասին՝ անհրաժեշտ տեղեկատվություն ստանալով օկուպացված երկրներից և հենց Գերմանիայից: Նրա հանդիպումը և զրույցները Բոնհոֆերի հետ ամրապնդեցին նրա վճռականությունը՝ միջնորդելու գերմանական դիմադրության համար[45]։ Բելը գրել է Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի նախարար Էնթոնի Իդենին, որ որոշ բողոքականներ և կաթոլիկներ պատրաստ են աջակցել դիմադրությանը՝ վկայակոչելով երկու հովիվների խոսքերը, որոնցից մեկն իր մտերիմ ընկերն է[46]։

Բանտարկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դիտրիխ Բոնհոֆերի հուշահամալիր Վրոցլավում

1943 թվականի հունվարի 13-ին Բոնհոֆերը նշանադրվեց Մարիա ֆոն Վեդեմեյերի հետ՝ իր մտերիմ ընկերուհու և Ֆինկենվալդեի սեմինարիայի ուսանող Ռութ ֆոն Կլայստ Ռետցովի թոռնուհու հետ։ Ռութը մի քանի տարի պայքարում էր այս ամուսնության համար, թեև մինչև 1942 թվականի հոկտեմբերի վերջը Բոնհոֆերը քայլեր չեր ձեռնարկում ամուսնության համար, չնայած Ռութը նրա մերձավոր շրջապատի մի մասն էր[47]։ Բոնհոֆերի և Մարիայի միջև տարիքային մեծ տարբերություն կար՝ նա 36 տարեկան էր, աղջիկը 18։ Բոնհոֆերն առաջին անգամ հանդիպեց իր ապագա հարսնացու Մարիային, երբ նա իր աշակերտն էր, իր կոնֆերանսից առաջ, երբ նա ընդամենը տասնմեկ տարեկան էր[48]։

Նրանք նաև քիչ ժամանակ են անցկացրել միասին մինչև իրենց նշանադրությունը և չեն տեսել միմյանց նշանադրության և ապրիլի 5-ին Բոնհոֆերի ձերբակալության միջև: Սակայն, երբ նա բանտարկվեց, Մարիայի՝ որպես հարսնացուի կարգավիճակն անգնահատելի դարձավ, քանի որ դա նշանակում էր, որ նա կարող էր այցելել Բոնհոֆերին և նամակագրել նրա հետ։ Մինչդեռ նրանց հարաբերությունները հեշտ չեն եղել[49], նա նրան ուտելիք և նամակներ տվեց[50]։

1943 թվականի ապրիլին ձերբակալվել է, մեղադրվել «զինված ուժերին խարխլելու» մեջ և բանտարկվել է Թեգելի բանտում։ Բանտում նա աշխատեց նոթերի վրա, որոնք ձևավորեցին «Դիմադրություն և հնազանդություն» գիրքը, որը հետմահու հրատարակվեց 1951 թվականին:

Բոնհոֆերը պահվել է Թեգելի բանտում՝ սպասելով դատավարությանը մեկուկես տարի: Այնտեղ նա շարունակել է իր կրոնական գործունեությունը իր համաքաղաքացիների և պահակների շրջանում։ Կարեկցող պահակները օգնեցին նրա նամակները Թեգելի բանտից մաքսանենգ ճանապարհով փոխանցել ուրիշներին, և այդ նամակները հրապարակվեցին հետմահու, առանց գրաքննության, «Նամակներ և թղթեր բանտից» (անգլ.՝ Letters and Papers from Prison) աշխատությունում։ Այս պահակներից մեկը՝ եֆրեյտոր Նոբլոխը, նույնիսկ առաջարկեց օգնել նրան փախչել բանտից և «անհետանալ» իր հետ, և դրա համար ծրագիր մշակեց։ Բայց Բոնհոֆերը հրաժարվեց դրանից՝ վախենալով նացիստների կողմից իր ընտանիքի դեմ հնարավոր բռնության, հատկապես անհանգստանալով իր եղբոր՝ Կլաուսի և քրոջ ամուսնուն՝ Հանս ֆոն Դոհնանիի համար, որոնք նույնպես բանտում էին[51]։

1944 թվականի հուլիսի 20-ին Հիտլերի դեմ անհաջող մահափորձից և 1944 թվականի սեպտեմբերին Աբվերի գաղտնի փաստաթղթերի հայտնաբերումից հետո Բոնհոֆերին մեղադրեցին դավադիրների հետ կապեր ունենալու մեջ: Նրան տեղափոխել են Բեռլինի Թեգելի զինվորական բանտից, որտեղ նա պահվել է 18 ամիս, Ռայխի անվտանգության գլխավոր գրասենյակի տնային բանտի նկուղ, որը Գեստապոյի խիստ հսկողության բանտ էր։ 1945 թվականի փետրվարին նա գաղտնի տեղափոխվեց Բուխենվալդի համակենտրոնացման ճամբար և վերջապես Ֆլոսենբուրգի համակենտրոնացման ճամբար։

Այս ընթացքում նա կարողացավ պահպանել իր սիրելի գրքերից մի քանիսը` Աստվածաշունչը, Գյոթեի և Պլուտարքոսի գործերը: Բանտերում և ճամբարներում նա պահպանում էր իր ոգին և քաջության, ոչ միայն մտածելով աստվածաբանական հարցերին, այլև գրել բանաստեղծություններ։ Ապրիլի 8-ին նա կատարեց իր կյանքի վերջին ծառայությունը։

1945 թվականի ապրիլի 4-ին հայտնաբերվեցին աբվերի ղեկավար, ծովակալ Վիլհելմ Կանարիսի օրագրերը և դրանք կարդալուց հետո Հիտլերը կատաղած հրամայեց ոչնչացնել դավադիրներին[52]։

Ֆլոսսենբուրգ համակենտրոնացման ճամբար, «Arrestblock Hof»: Հուշահամալիր գերմանական դիմադրության անդամներին, որը մահապատժի է ենթարկվել 1945 թվականի ապրիլի 9-ին:

Բոնհոֆերը մահապատժի է դատապարտվել 1945 թվականի ապրիլի 8-ին դատավոր Օտտո Թորբեքի կողմից Ֆլոսսենբուրգի համակենտրոնացման ճամբարում առանց ռազմական տրիբունալում առանց վկաների, դատավարության արձանագրությունների կամ պաշտպանության [53]։ Նա կախաղանի միջոցով մահապատժի է ենթարկվել 1945 թվականի ապրիլի 9-ի լուսադեմին, 90-րդ և 97-րդ հետևակային դիվիզիաների (ԱՄՆ) զինվորների կողմից ճամբարը ազատագրելուց ընդամենը երկու շաբաթ առաջ[54][55], խորհրդային զորքերի Բեռլին մտնելուց երեք շաբաթ առաջ և նացիստական ​​Գերմանիայի կապիտուլյացիայից մեկ ամիս առաջ։

Բոնհոֆերին մերկացրին և մերկ բերեցին մահապատժի հրապարակ, որտեղ նրան վեց հոգու հետ կախեցին։ Նրանք են՝ ծովակալ Վիլհելմ Կանարիսը, Կանարիսի տեղակալ գեներալ Հանս Օսթերը, գեներալ Կարլ Սակ, ռազմական իրավաբան գեներալ Ֆրիդրիխ ֆոն Ռաբենաու[56], գործարար Թեոդոր Ստրանկ և գերմանացի դիմադրության մարտիկ Լյուդվիգ Գեհրեն։ Բոնհոֆերի եղբայրը՝ Կլաուս Բոնհոֆերը և նրա փեսան՝ Ռյուդիգեր Շլայխերը, մահապատժի են ենթարկվել Բեռլինում ապրիլի 22-ի լույս 23-ի գիշերը, երբ մայրաքաղաքում արդեն կռվում էին խորհրդային զորքերը։ Ապրիլի 9-ին Զաքսենհաուզենի համակենտրոնացման ճամբարում մահապատժի է ենթարկվել նրա քրոջ ամուսնուն՝ Հանս ֆոն Դոհնանին։.

Էբերհարդ Բեթգեն՝ Բոնհոֆերի աշակերտը և ընկերը, մեջբերում է մահապատժի ականատես մի մարդու խոսքերը

Զորանոցի նմանվող շենքի կիսաբաց դռան միջով ես տեսա հովիվ Բոնհոֆերին, որը ծնկի է իջել գաղտնի աղոթքով Տեր Աստծո առաջ: Այս շատ հաճելի մարդու աղոթքի անձնուրաց և սրտացավ բնույթը մեծապես տպավորեց ինձ: Եվ հենց մահապատժի վայրում, կարճ աղոթք անելով, նա խիզախորեն բարձրացավ աստիճաններով դեպի կախաղան... Իմ ամբողջ մոտ 50 տարվա բժշկական պրակտիկայի ընթացքում ես երբեք չեմ տեսել մարդ, ով մահանա Աստծուն ավելի մեծ նվիրվածությամբ։

Սա Բոնհոֆերի մահվան ավանդական պատմությունն է, որը տասնամյակներ շարունակ անառարկելի է մնացել[57]։ Այնուամենայնիվ, վերջերս շատ կենսագիրներ այս պատմության հետ կապված խնդիրներ են տեսնում ոչ թե Բեթգեի, այլ նրա աղբյուրի պատճառով: Ենթադրյալ վկան Ֆլոսենբուրգի համակենտրոնացման ճամբարի բժիշկ Հերման Ֆիշեր-Հուլստրունգն էր[58], ով հավանաբար ցանկանում էր նվազագույնի հասցնել դատապարտյալների տառապանքը՝ նվազեցնելու իր մեղքը նրանց մահապատիժների մեջ։ Մոգենսենը, Ֆլոսենբուրգի նախկին բանտարկյալը, ասել է մահապատժի համար անհրաժեշտ ժամանակը (գրեթե վեց ժամ) և ճամբարի ընթացակարգից շեղումները, որոնք, հավանաբար, թույլատրված չէին պատերազմի այսքան ուշ փուլում, որոնք խիստ անհամապատասխան էին իրականության հետ։ Հաշվի առնելով, որ պատիժները հաստատվել են նացիստական ​​կառավարության ամենաբարձր մակարդակներում այն ​​մարդկանց կողմից, ովքեր բազմիցս խոշտանգել են բանտարկյալներին, ովքեր համարձակվել են մարտահրավեր նետել ռեժիմին, ավելի հավանական է, որ «Բոնհոֆերի մահվան ֆիզիկական մանրամասները կարող էին շատ ավելի բարդ լինել, քան նախկինում ենթադրվում էր»[59]։

Տրադիցիոն տեսակետի մյուս վերջին քննադատները ավելի թերահավատ են: Ոմանք Ֆիշեր-Հուլստրունգի պատմությունն անվանում է «ցավոք, սուտ»՝ վկայակոչելով լրացուցիչ փաստական ​​անհամապատասխանություններ՝ օրինակ, բժիշկը նկարագրել է, թե ինչպես է Բոնհոֆերը բարձրանում աստիճաններով դեպի հանգույցը, բայց Ֆլոսենբուրգում դեպի կախաղան աստիճաններ չկար: Ավելին, երևում է, որ «Ֆիշեր-Հյուլստրունգը զբաղվել է քաղբանտարկյալների վերակենդանացումով, երբ նրանք գրեթե խեղդվել էին կախաղանի վրա՝ երկարացնելու նրանց տանջանքները»[60]։ Մեկ այլ քննադատ գրում է, որ «Բոնհոֆերի մասին պնդումը, որ նա ծնկի է իջել բանավոր աղոթքի ժամանակ... պատկանում է լեգենդի ոլորտին»[61]։

Բոնհոֆերի աճյունների գտնվելու վայրը հայտնի չէ[62]։ Նրա մարմինը հավանաբար դիակիզվել է ճամբարից դուրս հարյուրավոր այլ մահապատժի ենթարկված կամ մահացած բանտարկյալների հետ միասին: Նրա մարմինը կարող էր նաև ամերիկացի զինվորները տեղադրել մի քանի զանգվածային գերեզմաններից մեկում, որտեղ նրանք թաղել էին ճամբարիում չթաղված մարմինները[62]։

Աստվածաբանական հայացքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ավարտից հետո Գերմանիայում լույս է տեսել Բոնհոֆերի ստեղծագործությունների վեցհատորյակը (նրա նամակները բանտից և հիմնական աշխատությունը՝ Էթիկա, ինչպես հավատում էր հենց Դիտրիխը[63])։ Նրա աստվածաբանական հայացքները մեծ ազդեցություն են ունեցել 20-րդ դարում քրիստոնեական աստվածաբանության զարգացման վրա։ Նա հավատում էր, որ ճշմարիտ քրիստոնեությունը պահանջում է հաղթահարել աստվածային, տրանսցենդենտալ և երկրային, մարդկային անջրպետը: Քրիստոսի կերպարը որպես աստվածամարդ, նրա կարծիքով, մարմնավորում է այս երկու աշխարհների միասնությունը։ Նա քննադատում էր ազատական ​​աստվածաբանությունը, որը «աշխարհին իրավունք տվեց որոշել Քրիստոսի տեղը դրանում, Եկեղեցու և աշխարհի միջև վեճում նա գնաց բարեկամական համաձայնության (համեմատաբար մեղմ պայմաններով)՝ թելադրված աշխարհի կողմից»։ Թեև նա նշել է նրա ուժեղ կողմը. «նա չփորձեց հետ շրջել պատմությունը, այլ ընդունեց կռիվը…, նույնիսկ եթե այն ավարտվեր պարտությամբ»:

Ոչ կրոնական քրիստոնեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նրա «առանց կրոնական քրիստոնեության» հայեցակարգը, որի մասին Դիտրիխը սկսեց գրել 1944 թվականի ապրիլին, լուրջ հակասությունների տեղիք տվեց[64]։ Այստեղ Դիտրիխի աստվածաբանությունը մշտապես հիմնված էր մարմնավորման հայեցակարգի վրա, որը չէր փախչում աշխարհից, այլ համարում էր աշխարհը որպես Աստծո բարի ստեղծագործություն, որը պետք է վայելել և սիրել, այլ ոչ թե շտապել այն գերազանցել: Սա բացահայտվեց մարդուն Հիսուս Քրիստոսի քավող զոհաբերության միջոցով՝ որպես Աստծո մարդասիրության գործողություն[63]։ Բոնհոֆերը գրել է «ոչ կրոնական քրիստոնեության» մասին[65]:

Անցել են ժամանակները, երբ մարդիկ բառերի օգնությամբ կարող էին ինչ-որ բան բացատրել՝ աստվածաբանական, թե պարզապես բարեպաշտ, անցել է նաև ինքն իր մեջ ընկղմվելու ժամանակը, խղճի ձայնը, հետևաբար՝ անցել է նաև կրոնի ժամանակը: Մենք գնում ենք դեպի ամբողջովին ոչ կրոնական դարաշրջան, մարդիկ ինչպիսին այսօր դարձել են, պարզապես չեն կարող կրոնավոր մնալ.

Բոնհոֆերի շատ մտքեր հանրահռչակվել են նրա աշակերտ և ընկեր Էբեհարդ Բեգտեի կողմից։ Այնուամենայնիվ, երբեմն «ոչ կրոնական քրիստոնեության» բուն գաղափարը սխալ է ընկալվել որպես «մակերեսային, ոչ դիալեկտիկական մոդեռնիզմի ավետաբեր» գաղափար, թեև Բոնհոֆերի միտքը ամբողջությամբ ուղղված էր դեպի Աստվածաշունչը և Քրիստոսը[65]։.

Չափահաս աշխարհ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Աստվածաբանը եզրակացնում է, որ ժամանակակից աշխարհը հասունացել է (գերմ.՝ die mündige Welt) և այլևս Աստծու կարիքը չունի։ Բոնհոֆերը հավատում էր, որ այս աշխարհում քրիստոնյան պետք է աղոթի և «ապրի ուրիշների համար», բարի գործեր անի՝ ցույց տալով իր հավատքը: Նա կարծում էր, որ աստվածաշնչյան հասկացությունների թաքնված իմաստը կարող է փոխանցվել ժամանակակից մարդուն, եթե դրանք մեկնաբանվեն ոչ կրոնական: Նրա կարծիքով՝ «Քրիստոնյա լինելը չի ​​նշանակում որոշակի իմաստով լինել կրոնական, այլ նշանակում է մարդ լինել»։

Բոնհոֆերի հիշատակին

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
20-րդ դարի նահատակների արձանները Վեստմինստերյան աբբայության արևմտյան ճակատում՝ Մաքսիմիլիան Կոլբե, Մանչե Մասեմոլա, Ջանանի Լյուում, Մեծ դքսուհի Էլիզաբեթ Ֆեոդորովնա, Մարտին Լյութեր Քինգ, Օսկար Ռոմերոն, Դիտրիխ Բոնհոֆեր, Էսթեր Ջոն, Լյուսիան Տապիեդի և Վանգ Ժիմինգ։

Այսօր Դիտրիխ Բոնհոֆերը 20-րդ դարում լյութերական նահատակության խորհրդանիշն է Նրա արձանը, ժամանակի տասը այլ քրիստոնյա նահատակների հետ միասին, ցուցադրված է Լոնդոնի Վեստմինստերյան աբբայության արևմտյան ճակատին: Նրա հիշատակին կոչվել են մի շարք ծխական եկեղեցիներ (Դիտրիխ-Բոնհոֆեր-Կիրխե):

Բոնհոֆերի հիշատակին Գերմանիայում թողարկվել է փոստային նամականիշ։ Բոնհոֆերը Օսկար Գոթլիբ Բլարի ստեղծագործություններից մեկի թեման է (2006 թվական):

2006 թվականին լայնորեն նշվեց Բոնհոֆերի ծննդյան հարյուրամյակը։ Գերմանիայի Ավետարանական Լյութերական եկեղեցու ղեկավար, եպիսկոպոս Վոլֆգանգ Հուբերի (Բոնհոֆերի ամբողջական ստեղծագործությունների խմբագիրներից մեկը) խոսքերով, «նա սուրբ է՝ բառի բողոքական իմաստով»։

Բոնհոֆերի կյանքը՝ որպես հովիվ և աստվածաբան, ով ապրում էր այնպես, ինչպես նա էր քարոզում, մեծ ազդեցություն ու ոգեշնչում է ունեցել բազմաթիվ տարբեր դավանանքների և գաղափարախոսությունների քրիստոնյաների վրա, ինչպիսիք են Մարտին Լյութեր Քինգ կրտսերի գլխավորած հակառասիստական ​​շարժումը, քաղաքացիական իրավունքների շարժումը Միացյալ Նահանգներում, հակակոմունիստական ​​դեմոկրատական ​​շարժում Արևելյան Եվրոպայում Սառը պատերազմի տարիներին և հակաապարտեիդ շարժում Հարավային Աֆրիկայում։

Բոնհոֆերը հիշատակվում է մի քանի քրիստոնեական դավանանքների պատարագի օրացույցներում նրա մահվան տարելիցի օրը՝ ապրիլի 9-ին։ Դրանց թվում է Անգլիկան եկեղեցին, որտեղ որոշ համայնքներ նրան նահատակ են համարում[66][67][68], իսկ որոշներում՝ ոչ[69][70]։ Ամերիկայի Ավետարանական Լյութերական եկեղեցու պատարագային օրացույցում նրա հիշատակը օգտագործում է պատարագի սպիտակ գույնը[71], որը սովորաբար օգտագործվում է նահատակ չճանաչված սրբերի համար[72][73][74]։ 2008 թվականին Միացյալ մեթոդիստական ​​եկեղեցու գլխավոր կոնֆերանսը, որը չի թվարկում սրբերին, Բոնհոֆերին պաշտոնապես ճանաչեց որպես «ժամանակակից նահատակ»։ Նա Ռեֆորմացիայից հետո ապրող առաջին մարդն էր, ով նահատակ է ճանաչվել, բացի նրանից, 2017 թվականի դրությամբ նահատակ է ճանաչվել միայն մեկ հոգի[75][76][77][78]։

Գերմանական Ավետարանական եկեղեցին Սիդենհեմում, Լոնդոն, որտեղ նա քարոզել է 1933-ից 1935 թվականներին, ավերվել է ռմբակոծությունից 1944 թվականին։ 1958 թվականին կառուցվել է նոր եկեղեցի, որը նրա պատվին անվանվել է «Դիտրիխ Բոնհոֆեր եկեղեցի» (անգլ.՝ Dietrich-Bonhoeffer-Kirche

Վերականգնվել է Բեռլինի դատարանի կողմից 1996 թվականի օգոստոսին։

Քահանայապետ Ալեքսանդր Մենը գրել է Բոնհոֆերի մասին[79]`

Երբ Բոնհոֆերը բանտում էր, նացիստական ​​պայմաններում (նա արտոնյալ բանտարկյալ էր), նա նամակներ էր գրում իր ընտանիքին, և նրանք կազմեցին մի ամբողջ գիրք, որը հսկայական տպավորություն թողեց արևմտյան աշխարհի և հատկապես աստվածաբանների վրա: Նա ասաց. Ես առաջին անգամ հայտնվեցի մարդկանց շրջապատում, ովքեր լիովին հեռու էին իմ հավատքից. կային կոմունիստներ, կային ընդհանրապես մարդիկ, ովքեր խորթ էին նրան։ Եվ նա գրել է. «Ես փնտրում էի նոր լեզու, նոր բառեր, որպեսզի նրանց պատմեմ գլխավորի մասին՝ Ավետարանի, հավիտենականի մասին։ Ես այն ժամանակ հասկացա, որ մեր հին եկեղեցական լեզուն միայն լավ էր մեզ համար՝ նեղ օգտագործման համար, բայց այն անբավարար էր, որ աշխարհը մտել էր այլ մշակութային դարաշրջան»: Բոնհոֆերը հավատում էր, որ աշխարհը չափահաս է և, հետևաբար, այն կարող էր մնալ առանց սրբության: Կարծում եմ՝ նա սխալվեց։ Որովհետև քաղաքական առասպելներով խելագարվող մեր աշխարհը չես կարող նման բան անվանել, չէ՞ որ նա սա գրել է սանձարձակ հիտլերիզմի ժամանակ, կարճ ժամանակ անց ստալինիզմից հետո, մեր աշխարհում հասուն բան չկա։ Բայց Բոնհոֆերը դեռ ճիշտ էր. մշակութային ֆոնն աշխարհում փոխվել է, և մենք պետք է այլ լեզու փնտրենք:

  • Sanctorum communio (1927)
  • Акт и бытие (Akt und Sein, 1930)
  • Хождение вслед (Nachfolge, 1934)
  • Жизнь сообща (Gemeinsames Leben, 1938)
  • Этика (Ethik, 1949)
  • Сопротивление и покорность (Widerstand und Ergebung, 1951)
  • Бонхёффер, Д. Следуя Христу. — М: Бук Чембэр Интернэшнл, 1992.
  • Бонхёффер, Д. Сопротивление и покорность / Пер. с нем. А. Б. Григорьева.; вступ. ст. Е. В. Барабанова. — М.: Прогресс, 1994.
  • Бонхёффер, Д. Хождение вслед / Пер. с нем. Г. М. Дашевского. — М.: Российский государственный гуманитарный университет, 2002. — C. 226. ISBN 5-7281-0382-0.
  • Бонхёффер, Д. Жизнь в христианском общении / Пер. П. Ласточкина и Г. Ивановой; ред. М. Козлова.
  • Бонхёффер, Д. Псалтирь — библейский молитвенник ; О душепопечении / Пер. с нем. А. Лейциной, Р. Штубеницкой. — М.: Нарния, 2006.
  • Бонхёффер, Д. Сопротивление и покорность (Письма и заметки из тюремной камеры) // Вопросы философии. — 1989. — № 10. — С. 114—167. ; № 11. — С. 90-162.
  • Бонхёффер, Д. Пища для ума (Фрагменты из тюремных писем) // Здравый смысл. — 2001. — № 17.

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Sherman F. Encyclopædia Britannica
  3. 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 Discogs — 2000.
  4. 4,0 4,1 4,2 Deutsche Nationalbibliothek Record #118513214 // Gemeinsame Normdatei (գերմ.) — 2012—2016.
  5. Find A Grave — 1996.
  6. Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  7. CONOR.Sl
  8. Helmut Frank. «Zum Todestag Dietrich Bonhoeffers: Ein Porträt des berühmten Theologen | Sonntagsblatt - 360 Grad evangelisch». Sonntagsblatt (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-04-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  9. Ferdinand Schlingensiepen Dietrich Bonhoeffer 1906-1945: Martyr, Thinker, Man of Resistance. — A&C Black, 2010-06-03. — С. 368, 431. — ISBN 978-0-567-03400-7
  10. «Liturgical Colors: Revised Common Lectionary». lectionary.library.vanderbilt.edu. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-06-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  11. «United Methodists declare MLK Jr. a modern-day martyr - The United Methodist Church». web.archive.org. 2017-09-23. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2023-05-04-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  12. Антропов B.b Этика и религия в «Безрелигиозном христианстве» Дитриха Бонхёффера // Вестник Московского университета. Серия 7. Философия. — 2005. — В. 6. — С. 58–72. — ISSN 0130-0091. Архивировано из первоисточника 4 մայիսի 2023.
  13. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 21—22. — ISBN 978-5-457-35861-4
  14. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 25. — ISBN 978-5-457-35861-4
  15. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 80. — ISBN 978-5-457-35861-4
  16. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 119. — ISBN 978-5-457-35861-4
  17. Барабанов Е. В. О письмах из тюрьмы Дитриха Бонхеффера Արխիվացված է Ապրիլ 14, 2015 Wayback Machine-ի միջոցով: // Бонхеффер Д., Сопротивление и покорность: Пер. с нем. — М.: Издательская группа «Прогресс», 1994—344 с.
  18. 18,0 18,1 18,2 Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 81. — ISBN 978-5-457-35861-4
  19. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 145. — ISBN 978-5-457-35861-4
  20. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 92. — ISBN 978-5-457-35861-4
  21. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 94. — ISBN 978-5-457-35861-4
  22. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 100. — ISBN 978-5-457-35861-4
  23. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 118—119. — ISBN 978-5-457-35861-4
  24. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 124. — ISBN 978-5-457-35861-4
  25. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 120. — ISBN 978-5-457-35861-4
  26. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 146—147. — ISBN 978-5-457-35861-4
  27. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 147. — ISBN 978-5-457-35861-4
  28. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 171. — ISBN 978-5-457-35861-4
  29. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 208. — ISBN 978-5-457-35861-4
  30. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 179—181. — ISBN 978-5-457-35861-4
  31. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 179. — ISBN 978-5-457-35861-4
  32. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 191, 199. — ISBN 978-5-457-35861-4
  33. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 199. — ISBN 978-5-457-35861-4
  34. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 216. — ISBN 978-5-457-35861-4
  35. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 243—244. — ISBN 978-5-457-35861-4
  36. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 367—368. — ISBN 978-5-457-35861-4
  37. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 367. — ISBN 978-5-457-35861-4
  38. 38,0 38,1 Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 397. — ISBN 978-5-457-35861-4
  39. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 416. — ISBN 978-5-457-35861-4
  40. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 408—409. — 1011 с. — ISBN 978-5-457-35861-4
  41. «Conscience & Courage'». The New York Times. 1994-07-31. Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-19-ին. Վերցված է 2023-05-19-ին.
  42. «Dietrich Bonhoefer». London-Ost (գերմաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2023-05-19-ին. Վերցված է 2023-05-19-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  43. Robert B. Kane Disobedience and Conspiracy in the German Army, 1918-1945: By Robert B. Kane ; with a Foreword by Peter Loewenberg. — McFarland, 2002-01-01. — С. 185. — ISBN 978-0-7864-1104-7
  44. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 418. — ISBN 978-5-457-35861-4
  45. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 450—455. — ISBN 978-5-457-35861-4
  46. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 455. — ISBN 978-5-457-35861-4
  47. Reynolds, Diane (2016). The Doubled Life of Dietrich Bonhoeffer. Eugene, Oregon: Wipf & Stock. էջ 289. ISBN 978-1-4982-0656-3.
  48. Koehn (2017). Forged In Crisis: The Making of Five Courageous Leaders. էջ 336.
  49. Reynolds, Diane (2016). The Doubled Life of Dietrich Bonhoeffer. Eugene, OR: Wipf & Stock. էջ 380. ISBN 978-1-4982-0656-3.
  50. Sifton, Elisabeth (2013). No Ordinary Men. New York: New York Review Book. էջեր 55. ISBN 978-1-59017-681-8.
  51. Bonhoeffer, Dietrich & Kelly, Geffrey B. (Editor). A Testament to Freedom. էջ 43. {{cite book}}: |author= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
  52. Bethge, Eberhard. Dietrich Bonhoeffer: A Biography. էջ 927.
  53. Peter Hoffman (1996). The History of the German Resistance, 1933–1945. McGill-Queen's Press. ISBN 978-0-7735-1531-4.
  54. «Flossenberg». 97thdivision.com. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-05-11-ին. Վերցված է 2020-12-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  55. «Memories of the chaplain to the US 97th Infantry Division at the online Museum of the division in WWII». 2011-05-29. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-03-ին.
  56. Wistrich, Robert (1995). Who’s Who In Nazi Germany. New York: Routledge. 978-0-415-11888-0. p. 29
  57. Eric Metaxas (2010). Bonhoeffer: Pastor, Martyr, Prophet, Spy. Thomas Nelson. ISBN 978-1-59555-138-2.
  58. Об этом докторе мало что известно. Во второстепенном источнике на немецком языке говорится, что Фишера-Хюльструнга судили за убийство заключённых различными способами и оправдали, но позже снова судили и приговорили к трем годам тюремного заключения. Однако этому источнику неизвестна дата смерти Фишера-Хюльструнга. Kaiser, Thomas O.H. (2014). "Von Guten Mächten wunderbar geborgen..." Dietrich Bonhoeffer, Theologe, Pastor und Dichter in Wiederstand gegen Hitler ["Wonderfully saved by good forces ...": Dietrich Bonhoeffer, theologian, pastor and poet in resistance to Hitler] (գերմաներեն). Books on Demand, Norderstedt. ISBN 978-3-7357-6225-2.
  59. Craig J. Slane (2004). Bonhoeffer as Martyr: Social Responsibility and Modern Christian Commitment. Brazos Press. ISBN 978-1-58743-074-9.
  60. Schlingensiepen, 2010
  61. Kaiser, 2014, էջ 311
  62. 62,0 62,1 Marsh, 2014
  63. 63,0 63,1 Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 527. — ISBN 978-5-457-35861-4
  64. Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 523. — ISBN 978-5-457-35861-4
  65. 65,0 65,1 Эрик Метаксас Дитрих Бонхёффер. Праведник мира против Третьего Рейха. — Litres, 2013-07-26. — С. 525. — ISBN 978-5-457-35861-4
  66. «The Calendar». The Church of England. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  67. «Holy Days». The Church of England. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-06-18-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  68. «Calendar of the Church Year according to the Episcopal Church». Արխիվացված է օրիգինալից 2000-08-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) Note: Apparently based on General Conference 2009
  69. Anglican Church of Australia (1995). A Prayer Book for Australia: For Use Together with The Book of Common Prayer (1662) and An Australian Prayer Book (1978). Broughton Books. ISBN 978-0-85574-190-7.
  70. Armentrout, Donald S.; Slocum, Robert Boak (2000). «Bonhoeffer, Dietrich». In Armentrout, Donald S.; Slocum, Robert Boak (eds.). An Episcopal Dictionary of the Church: A User-Friendly Reference for Episcopalians. ISBN 978-0-89869-211-2. Արխիվացված օրիգինալից 2020-10-20-ին. Վերցված է 2020-12-14-ին. «Источник». Արխիվացված է օրիգինալից 2020-10-20-ին. Վերցված է 2020-12-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  71. Evangelical Lutheran Church in America (2006). Evangelical Lutheran Worship (PDF). Augsburg Fortress. էջ 2. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006-09-08-ին. Արխիվացված է Սեպտեմբեր 8, 2006 Wayback Machine-ի միջոցով: «Источник» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2006-09-08-ին. Վերցված է 2020-12-14-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  72. «Liturgical Colors, Revised Common Lectionary». Vanderbilt Divinity Library. 2011-05-15. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  73. Escue, Douglas K. «The Colors of the Liturgical Seasons». The Lutheran Church—Missouri Synod. Արխիվացված է օրիգինալից 2018-08-14-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) Originally published in Lutheran Worship Notes, Issue 29, 1994.
  74. «Liturgical Colors». Catholic Life. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  75. Mulenga, Maidstone (2012-05-01). «United Methodists declare MLK Jr. a modern-day martyr». United Methodist Church. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն) Archive from General Conference 2012 website.
  76. Bloom, Linda (2008-06-18). «Dietrich Bonhoeffer first martyr officially recognized by United Methodists». Dallas News. Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2020-12-14-ին.
  77. «Recognition of Bonhoeffer (FO32-NonDis-A)». General Conference 2008 Legislation Tracking. United Methodist Church. 2008-05-02. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-12-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  78. Combs, Alan (2011-08-09). «Why Should United Methodists Have a Season of Saints?». Equipping Disciples. Discipleship Ministries (United Methodist Church). Արխիվացված է օրիգինալից 2017-09-23-ին. Վերցված է 2017-09-22-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  79. Александр Мень. О себе… Воспоминания, интервью, беседы, письма. М., 2007. — С. 189. Говоря о «сталинизме», после которого писал Бонхёффер, погибший в 1945, о. Александр, видимо, имел в виду массовые репрессии 30-х годов.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դիտրիխ Բոնհոֆեր» հոդվածին։
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Դիտրիխ Բոնհոֆեր» հոդվածին։