Դարֆուրի հակամարտություն
| Երկիր | Սուդան  | |
|---|---|---|
| Վայր | Darfur | |
| Թվական | 26 փետրվարի 2003 | |
| Սկսած | 26 փետրվարի 2003 | |
| Մասնակից | Sudan Revolutionary Front, Sudanese Awakening Revolutionary Council, Սուդան, Janjaweed, United Nations–African Union Hybrid Operation in Darfur | |
| Հետևանք | international response to the War in Darfur | |
| Բնութագրվում է | genocidal intent | |
Դարֆուրի հակամարտություն, ազգամիջյան հակամարտություն Սուդանի Դարֆուր շրջանում, 2003 թվականի փետրվարի 25-ից մինչև 2020 թվականի օգոստոսի 31-ը զինված առճակատում կենտրոնական կառավարության, ոչ պաշտոնական կառավարամետ արաբական զինված խմբավորումների «Ջանջավիդ» և տեղական սևամորթ բնակչության ապստամբ խմբերի միջև:
Նախադրյալներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դարֆուրի տարածաշրջանը բնակեցված է տարբեր ժողովուրդների ներկայացուցիչներով, որոնք հիմնականում կարելի է բաժանել երկու խմբի՝ սևամորթ աֆրիկացիներ և արաբական ցեղեր, որոնք բնակեցրել են տարածաշրջանը մոտավորապես 13-րդ դարից: Երկուսն էլ մահմեդական են, սակայն երկու էթնիկ խմբերի հարաբերությունները դարեր շարունակ լարված են եղել[1], ինչը պարբերաբար զինված բախումների պատճառ է դարձել։ Մինչև 20-րդ դարը Դարֆուրը ստրուկների առևտրի կենտրոն էր, որտեղ սև և արաբ ստրկավաճառները մրցում էին միմյանց հետ՝ հարևան Բահր էլ Ղազալին արշավելու համար՝ ստրուկներին առափնյա Աֆրիկայում վերավաճառելու համար: Էթնիկ խմբերը միմյանց հետ հակասում էին նաև հողային և ջրային սահմանափակ ռեսուրսների պատճառով: 20-րդ դարի վերջին անապատը սկսեց կլանել արաբ քոչվորներով բնակեցված նախկինում բնակելի հողերը, և նրանք սկսեցին գաղթել դեպի հարավ, ինչը հանգեցրեց ազգամիջյան հարաբերությունների սրմանը։
Ընթացիկ հակամարտությունը առաջացել է Սուդանի իշխանությունների և հարավային ապստամբների միջև նավթային եկամուտների բաժանման մասին համաձայնությամբ։ Դարֆուրի սևամորթ բնակչությունը կարծում է, որ համաձայնագրում իրենց տնտեսական շահերը հաշվի չեն առնվել։
Հակամարտություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2003 թվականին Սուդանի կառավարության դեմ ի հայտ եկան երկու զինյալ խմբավորումներ՝ Դարֆուրի ազատագրման ճակատը, որը հետագայում վերանվանվեց Սուդանի ազատագրման շարժում (SLM), և Արդարության և հավասարության շարժում (JEM): SDF-ը հիմնականում բաղկացած էր Ֆոր, Զագավա և Մասալիտ ժողովուրդներից [2] և նրա մարտական կազմավորումները գործում էին հիմնականում Չադի հետ սահմանի տարածքում[3]: Արդարության և հավասարության շարժումն իր հերթին հիմնականում բաղկացած էր իսլամիստ առաջնորդ Հասան ալ-Թուրաբիի նախկին կողմնակիցներից[2]։
Փետրվարի 25-ին SDF ստորաբաժանումները գրավեցին Գոլոյի շրջանային կենտրոնը Չադի հետ սահմանի մոտ[4], իսկ մարտի 4-ին նրա ստորաբաժանումները փորձեցին գրավել Էլ Ֆաշերը, սակայն կառավարական զորքերը հետ մղվեցին[3]։ Սեպտեմբերի 6-ին կառավարությունն ու SLD-ը Չադի միջնորդությամբ ստորագրեցին հրադադարի մասին համաձայնագիր՝ պայմանավորվելով սկսել լայնամասշտաբ բանակցություններ՝ հակամարտությունը կարգավորելու համար։ Այնուամենայնիվ, SOD-ի ղեկավարությունը շուտով մեղադրեց կառավարությանը համաձայնագիրը խախտելու մեջ[5]: Իշխանությունները մեծ ռազմական ուժեր են տեղակայել Դարֆուրում՝ լայնորեն կիրառելով ռազմական ինքնաթիռներ ապստամբների դեմ: Սուդանի իշխանությունները տեղակայեցին տեղի արաբախոս քոչվորների միլիցիան՝ Ջանջավիդը (կամ «ձիերի վրա սատանաներ»), որոնք պարբերաբար հարձակվում էին սևամորթ բնակիչների վրա՝ այրելով ամբողջ գյուղեր և գործադրելով այլ տեսակի բռնություններ[5][1]: Ջանջավիդի զինյալները սև ցեղերին արտաքսեցին գյուղատնտեսական հողերը գրավելու համար, սակայն 2005 թվականին հարավային Դարֆուրում նավթի հանքավայրերի հայտնաբերումից հետո նրանց հիմնական նպատակը դարձավ նավթահանքերի շուրջ «էթնիկապես մաքրված» գոտիների ստեղծումը[6]:
Դարֆուրում զինված հակամարտությունը փախստականների զանգվածային հոսք է առաջացրել։ Ըստ ՄԱԿ-ի փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի տվյալների՝ միայն 2003թ. դեկտեմբերին մինչև 30000 մարդ փախել է հարևան Չադ, իսկ 2004թ. փետրվարի կեսերին 110000-ից մինչև 135000 մարդ փախել է հարևան երկիր[3]:
Մարտերի ընթացքում արաբական գյուղերը մնացել են անձեռնմխելի, իսկ սևամորթ սուդանցիներով բնակեցված գյուղերը այրվել են ամբողջությամբ։
2004 թվականի փետրվարին կառավարությունը հայտարարեց ապստամբների նկատմամբ հաղթանակի մասին՝ Չադի հետ սահմանին գտնվող Տին քաղաքը գրավելուց հետո, սակայն ապստամբները պնդում են, որ իրենց վերահսկողությունը պահպանում են գյուղական շրջանները։
Հակամարտության երկու կողմերն էլ միմյանց մեղադրում էին մարդու իրավունքների լուրջ խախտումների, այդ թվում՝ զանգվածային սպանությունների, բռնաբարությունների և խաղաղ բնակիչների թալանի մեջ։ Շուտով կշեռքները թեքվեցին հօգուտ Ջանջավիդների ավելի լավ զինված ստորաբաժանումների: 2004 թվականի գարնանը մի քանի հազար մարդ՝ հիմնականում սևամորթներ, սպանվել էր, մոտ մեկ միլիոն մարդ տեղահանվել էր՝ առաջացնելով հումանիտար զանգվածային ճգնաժամ: Ճգնաժամը ստացավ միջազգային չափեր, երբ ավելի քան 100,000 փախստականներ, որոնց հետապնդում էին Ջանջավիդի զինյալները, լցվեցին հարեւան Չադ, ինչը հանգեցրեց բախումների Ջանջավիդի և Չադի սահմանապահների միջև:
2004 թվականի իրադարձություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դեռ 2004 թվականին ՄԱԿ-ի գլխավոր քարտուղարը (այն ժամանակ՝ Քոֆի Անանը) համաշխարհային հանրությանը զգուշացրեց Դարֆուրում ցեղասպանության իրական վտանգի մասին։ Դիտորդները [ովքե՞ր] համեմատել են Ջանջավիդի գործողությունները Ռուանդայի ջարդերի հետ[7] և նրանց կիրառած մեթոդները Հարավսլավիայում էթնիկ զտումների հետ: Միևնույն ժամանակ, հակամարտության գոտու հեռավոր լինելը չափազանց դժվարացրել է հարյուր հազարավոր տուժածներին մարդասիրական օգնություն հասցնելը։
2004 թվականի հուլիսի սկզբին Քոֆի Անանը և ԱՄՆ պետքարտուղար Քոլին Փաուելը այցելեցին տարածաշրջան: Աֆրիկյան միությունը և Եվրամիությունը ներկայացուցիչներ են ուղարկել՝ վերահսկելու հրադադարը, որը համաձայնեցվել է 2004 թվականի ապրիլին։
2004 թվականի հուլիսի 30-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը բանաձեւ ընդունեց Դարֆուրի ճգնաժամի վերաբերյալ, որը պարտավորեցնում էր Սուդանի կառավարությանը 30 օրվա ընթացքում զինաթափել Ջանջավիդի աշխարհազորայիններին[1]:
Արաբական լիգան (LAS) պահանջել է Սուդանին ավելի երկար ժամանակ տրամադրել և զգուշացրել, որ Սուդանը չպետք է դառնա մեկ այլ Իրաք։ ԼԱՍ-ը կտրականապես մերժել է ռազմական հակամարտության գոտում ցանկացած միջամտություն։
2004 թվականի օգոստոսի 23-ին Նիգերիայի մայրաքաղաք Աբուջայում սկսվեցին բազմակողմ բանակցություններ Դարֆուրի ճգնաժամը լուծելու համար՝ Դարֆուրի ապստամբ խմբերի (Սուդանի ազատագրման բանակ և Արդարության և հավասարության շարժում), Սուդանի կառավարության և Աֆրիկյան միության ներկայիս նախագահ Նիգերիայի նախագահ Օլուսեգուն Օբասանի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ:
Հանդիպումն անցկացվել է Աֆրիկյան միության հովանու ներքո՝ Արաբական պետությունների լիգայի, ինչպես նաև Էրիթրեայի, Լիբիայի, Ուգանդայի, Չադի և Մալիի մասնակցությամբ։ Բանակցությունները ոչ մի արդյունք չտվեցին.
2004 թվականի օգոստոսի 25-ին Եվրահանձնաժողովը հայտարարեց, որ 20 միլիոն եվրոյի մարդասիրական օգնություն կտրամադրի Սուդանին՝ օգնելու հաղթահարել Դարֆուրի ճգնաժամը: Մոտ 15 մլն եվրո է տրամադրվել փախստականների համար սննդամթերքի և դեղորայքի գնման համար, մնացած 5 մլն եվրոն հատկացվել է Դարֆուրում գործող խաղաղապահ կազմակերպություններին։ 2004 թվականի հունվարից օգոստոսը Եվրահանձնաժողովը 104 միլիոն եվրո է հատկացրել Սուդանին որպես մարդասիրական օգնություն:
2004 թվականի սեպտեմբերի 18-ին ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը բանաձեւ ընդունեց Սուդանի իրադարձությունների վերաբերյալ, որով երկրի իշխանություններից պահանջվում էր ճնշում գործադրել Դարֆուրում խաղաղ բնակիչներին սպանող զինյալների վրա։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը Սուդանից պահանջել է ավելի ակտիվ համագործակցել Աֆրիկյան միության հետ հակամարտության կարգավորման հարցում։ Այս պահին Դարֆուրում կար 80 տեսուչ և 300 զինվորական աֆրիկյան տարբեր երկրներից (հիմնականում Նիգերիայից): ՄԱԿ-ը Սուդանից պահանջել է զգալիորեն մեծացնել Աֆրիկյան միության զորախումբը Դարֆուրում։
Դիտորդները նշել են, որ պատահական չէ, որ բանաձևը Դարֆուրի ցեղասպանության խնդիրը կապում է նավթի հետ։ Ճգնաժամն ինքնին բռնկվեց բառացիորեն անմիջապես այն բանից հետո, երբ երկրի այս հատվածում հայտնաբերվեցին հսկայական նավթի պաշարներ: Այն մշակվում է ֆրանսիական և չինական նավթային ընկերությունների կողմից, այդ իսկ պատճառով Ֆրանսիան և Չինաստանը աջակցում են Սուդանի իշխանություններին ՄԱԿ-ում, իսկ ԱՄՆ-ը չի աջակցում նրանց։
Սուդանի կառավարությունը ճգնաժամի շուրջ ՄԱԿ-ի քննարկումները հայտարարել է որպես միջամտություն իր ներքին գործերին և «ԱՄՆ-ի կողմից Սուդանի դեմ ագրեսիա սանձազերծելու փորձ»:
2004 թվականի հոկտեմբերի 18-ին Լիբիայի Տրիպոլիում տեղի ունեցավ գագաթնաժողով Լիբիայի, Սուդանի, Չադի, Եգիպտոսի և Նիգերիայի պատվիրակությունների, ինչպես նաև Դարֆուրի երկու ապստամբ խմբերի ներկայացուցիչների մասնակցությամբ, որտեղ փորձ արվեց լուծել ճգնաժամը աֆրիկյան ուժերի կողմից և խուսափել Սուդանի նկատմամբ միջազգային պատժամիջոցների կիրառումից։
Սուդանը առաջարկել է «ապակենտրոնացնել իշխանությունը» նահանգում՝ ստեղծելով տեղական կառավարման մարմիններ։ Սուդանը հայտարարեց նաև Դարֆուրում Աֆրիկյան միության ռազմական կոնտինգենտը զգալիորեն ավելացնելու մասին՝ 465-ից հասնելով 4500-ի, սակայն, ինչպես ավելի ուշ հայտարարեց Աֆրիկյան միության նախագահ Օլուսեգուն Օբասանջոն, զորքերի թիվը կավելացվի մինչև 3300-ը և ոչ մինչև 2004 թվականի նոյեմբերի սկիզբը: ԵՄ-ն 220 մլն դոլար է հատկացնում Դարֆուրում ռազմական կոնտինգենտի պահպանման համար։
Լիբիայում կայացած գագաթնաժողովում մասնակիցները համաձայնել են, որ Դարֆուրի խնդիրը պետք է լուծվի առանց միջազգային հանրության միջամտության։
2006 թվականի մայիսի 5-ին Նիգերիայի Աբուջայում խաղաղության համաձայնագիր է ստորագրվել Սուդանի կառավարության և Սուդանի ազատագրական շարժման (SLM) միջև[8]:
2007 թվականի իրադարձություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- 2007 թվականի սեպտեմբերի 29-ի երեկոյան Սուդանի ազատագրական բանակի ավելի քան 1000 զինված մարտիկներ հարձակվել են աֆրիկյան խաղաղապահների Հասկանիտա ռազմաբազայի վրա և մի քանի ժամ տեւած մարտից հետո խլել բազայում տեղակայված զենքերը և այրել այն մինչև վերջ[9]: Հարձակման հետևանքով զոհվել է տասը խաղաղապահ, որոնցից յոթը Նիգերիայից էին: Հանուն Հավասարության և Արդարության Շարժումը, իր հերթին, կատարվածի մեղավորը ուղղակիորեն մեղադրեց կառավարական զորքերի վրա[10]: Դրանից հետո սուդանի բանակը գրավեց Հասկանիտա քաղաքը, որից հետո այն ամբողջությամբ այրվեց[11]։
- 2007 թվականի հուլիսին Ֆրանսիայի, Մեծ Բրիտանիայի և Գանայի կողմից մշակված բանաձեւի նախագիծը ներկայացվեց ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին՝ Դարֆուր ուղարկելու համար ՄԱԿ-ի զորքերի 26000 հոգանոց կոնտինգենտի ստեղծման համար: Կոնտինգենտն առաջարկվել է ստեղծել ՄԱԿ-ը և Աֆրիկյան միությունը (Տե՛ս UNAMID):
- Երկիրն արդեն ունի 7000-անոց զորախումբ Սուդանում Աֆրիկյան միացյալ առաքելությունից: Չինաստանն ու Ռուսաստանը ցանկություն են հայտնել մասնակցել խաղաղապահ գործողությանը։
- Էլ Գենեյնայի ճակատամարտ - JEM ապստամբները ջախջախում են սուդանի բանակի շարասյունը[12]:
Հակամարտության զոհերի թիվն արդեն գնահատվում է մոտավորապես 400 հազար մարդ։ Եվս 2 միլիոնը մնացել է անօթևան։ Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն՝ սակավաթիվ մարդասիրական կազմակերպություններից մեկը, որն աշխատում է քաղաքային բնակավայրերից և տեղահանվածների ճամբարներից դուրս, օգնություն է տրամադրում ավելի քան կես միլիոն մարդկանց գյուղական վայրերում և քոչվոր համայնքներում: ԿԽՄԿ-ի գործողությունը երկրում մնում է ԿԽՄԿ-ի երկրորդ ամենամեծ մարդասիրական գործողությունն աշխարհում:
2012 թվականի մարտի 1-ին Միջազգային քրեական դատարանը կալանքի օրդեր է տվել Սուդանի պաշտպանության նախարար Մ. Հուսեյնին՝ 2003–2004 թվականներին Դարֆուրում ռազմական հանցագործությունների և մարդկության դեմ հանցագործությունների մեղադրանքով[13]:
Արտաքին ուժերի դերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Չինաստան և Ռուսաստան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]SIPRI-ի տարեգրքի համաձայն՝ 2001-2007 թվականներին Սուդանի կառավարության հիմնական աջակիցները եղել են Ռուսաստանը և Չինաստանը։ Այսպիսով, 2004 թվականին Ռուսաստանին բաժին է ընկել Սուդանի ռազմական ընդհանուր գնումների 99%-ը՝ 297 միլիոն դոլար: Ըստ նույն տվյալների՝ Ռուսաստանը 2006 թվականին Սուդանին մատակարարել է զենք-զինամթերքի 41%-ը, իսկ 2007 թվականին՝ 96%-ը՝ ընդհանուր 54 մլն դոլար։ Այնուամենայնիվ, Չինաստանը և Ռուսաստանը հերքել են Դարֆուրի հակամարտության մասնակիցներին զենք վաճառելու ՄԱԿ-ի էմբարգոն խախտելու այս մեղադրանքները։ ՄԱԿ-ի Սուդանի ներկայացուցիչը նույնպես մեղադրանքներն անհիմն է անվանել[14]։
Բելառուս
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Բելառուսը, ունենալով որոշակի քաղաքական մտերմություն նախագահ Բաշիրի և նրան փոխարինած իշխանությունների հետ, բազմիցս զենք և զինտեխնիկա է վաճառել Սուդանի զինված ուժերին՝ չնայած միջազգային պատժամիջոցներին։ Մատակարարումները սկսվել են դեռևս 1990-ականներին: Այս ընթացքում կառավարական բանակը ձեռք բերեց տասնյակ տանկեր, զրահափոխադրիչներ, հրետանային միավորներ, ինքնաթիռներ և ուղղաթիռներ, որոնք բազմիցս հայտնվել էին ռազմական գործողությունների հատվածում, ինչն առաջացրեց ՄԱԿ-ի և ԱՄՆ-ի դժգոհությունը։ SIPRI-ի տվյալներով՝ 2013-ից 2015 թվականներին Բելառուսի կողմից Սուդան ռազմական մատակարարումները կազմել են 113 միլիոն դոլար[15]։ 2006 թվականի հունիսին Բելառուսի հետ պայմանագիր է ստորագրվել ռազմական համագործակցության, ռազմական ոլորտում փորձի փոխանակման և ձեռքբերումների մասին։ Փաստաթղթի հիման վրա բելառուս հրահանգիչները մատուցել են իրենց ծառայությունները սուդանի զինվորականների պատրաստման գործում, երկու կողմերն էլ կիսվել են իրենց փորձով, և երկու երկրների գիտնականները համատեղ նախագծեր են մշակել ռազմական գիտության ոլորտում[16]: 2013 թվականի օգոստոսին կառավարական բանակի կողմից Բելառուսից գնված Սու-24 գրոհային ինքնաթիռները Օմդուրման քաղաքի մոտ գտնվող Վադի Սայիդնա ավիաբազա տեղափոխելիս հաղորդվեց բելառուսական անձնակազմի և անձնակազմի ներկայության մասին[17]:
Օգնություն զինյալներին
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դարֆուրի ապստամբներին աջակցում էին այն երկրները, որոնք տարածքային, գաղափարական, քաղաքական և կրոնական տարաձայնություններ ունեն Սուդանի հետ։ Այսպիսով, հարևան Չադը, որն իր քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ կառավարական բանակից պատսպարվելու համար տարածք էր տրամադրում աշխարհազորայիններին, ենթարկվեց Սուդանի միջամտությանը, որի նպատակն էր օգնել տեղական ընդդիմությանը և կտրել ապստամբների մատակարարման գիծը։ Ի վերջո, Ֆրանսիան միջամտեց հակամարտությանը` ցանկանալով կանխել Չադի ռեժիմի անկումը` աջակցելով դարֆուրացիներին: Գրոհայիններին օգնություն են ցուցաբերել նաև Ուգանդան, Հարավային Սուդանը, Էրիթրեան և Լիբիան (Մուամար Քադաֆիի օրոք)։ Վերջին դեպքում ապստամբները նույնիսկ մասնակցել են Լիբիայի հակամարտությանը՝ պայքարելով իրենց համար բարեկամ կառավարության համար[18]. ։
Խաղաղապահ զորախումբ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]ՄԱԿ-ԱՄ խաղաղապահ զորախումբը տեղակայվել է հինգ հատվածում՝ Արևմուտք, հարավ, հյուսիս, արևելք, կենտրոն։
- Հյուսիս - 2 Ռուանդական, 1 Սենեգալի, Պակիստանի և Եթովպիայի գումարտակ։
- Արևմուտք - Ինդոնեզիայի և Բուրկինա Ֆասոյի գումարտակներ:
- Հարավ - Նիգերիայի, Եթովպիայի, Եգիպտական և Տանզանիայի գումարտակներ:
- Արևելյան - Պակիստանի գումարտակ:
Բացի այդ, կոնտինգենտի կազմում էին Հարավային Աֆրիկայի, Ալժիրի և Նեպալի, Չինաստանի, Գամբիայի, Քենիայի և Մոնղոլիայի, Գերմանիայի, Եմենի, Ղրղզստանի և այլ երկրների ներկայացուցիչներ: Ընդամենը 20 հազար մարդ։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 1,2 «История конфликта в Дарфуре». «ВЗГЛЯД.РУ». 2009-03-05. Արխիվացված է օրիգինալից 2021-11-27-ին. Վերցված է 2020-04-30-ին.
- ↑ 2,0 2,1 «BBC Staff (24 February 2009) «Who are Sudan's Darfur rebels?» BBC News». Արխիվացված օրիգինալից 2021-10-25-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 В.П.Юрченко (2004). «О положении в западных провинциях Судана». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված է օրիգինալից 2010-11-25-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ Артур Блинов (2007-09-24). «Мир в обмен на нефть». Независимая газета. Արխիվացված է օրիգինալից 2014-08-28-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ 5,0 5,1 В.П.Юрченко (2005). «Конфликт в Дарфуре; истоки, состояние и перспективы». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված է օրիգինալից 2012-01-14-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ «Омар аль-Башир в Лентапедии». "Лента.Ру". 2005. Արխիվացված է օրիգինալից 2022-05-05-ին. Վերցված է 2020-04-30-ին.
- ↑ «Sudan: Now or Never in Darfur». International Crisis Group. 2004-05-25. Արխիվացված է օրիգինալից 2015-05-21-ին.
- ↑ «СМИ: Белоруссия продает оружие Судану в обход резолюции ООН // NEWSru, 4 декабря 2009». Արխիվացված օրիգինալից 2019-12-09-ին. Վերցված է 2020-12-25-ին.
- ↑ Сергей Ъ-Строкань (2007-10-02). «Африканских миротворцев выбивают из Дарфура». Газета «Коммерсантъ».
- ↑ Е.А. Кудров (2007). «Ситуация в Судане: сентябрь 2007 года». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված է օրիգինալից 2016-03-06-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ «В Дарфуре сожжен поселок, сообщает ООН». Русская служба Би-би-си. 2007-10-07. Արխիվացված է օրիգինալից 2007-10-11-ին. Վերցված է 2011-01-25-ին.
- ↑ «BBC NEWS | Africa | Darfur rebels 'win major victory'». Արխիվացված օրիգինալից 2007-12-18-ին. Վերցված է 2008-08-31-ին.
- ↑ «Об изменениях в военно-политической обстановке на Ближнем Востоке и в Северной Африке (27 февраля – 4 марта 2012 года)». Институт Ближнего Востока. Արխիվացված օրիգինալից 2012-05-09-ին. Վերցված է 2012-03-07-ին.
{{cite web}}: Cite has empty unknown parameter:|datepublished=(օգնություն) - ↑ «China, Russia deny weapons breach». BBC. 2007-05-08. Արխիվացված օրիգինալից 2012-09-08-ին. Վերցված է 2015-01-09-ին.
- ↑ Беларусь вошла в список крупнейших мировых экспортеров оружия Արխիվացված է Փետրվար 9, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով: // 42 TUT.BY, 21 февраля 2017
- ↑ «СМИ: Белоруссия продает оружие Судану в обход резолюции ООН // NEWSru, 4 декабря 2009». Արխիվացված օրիգինալից 2019-12-09-ին. Վերցված է 2020-12-25-ին.
- ↑ «Беларусь продала Судану штурмовики Су-24». Արխիվացված օրիգինալից 2021-04-25-ին. Վերցված է 2021-04-25-ին.
- ↑ «Sudan: Govt Deploys Troops to Borders With Libya». Արխիվացված օրիգինալից 2011-06-03-ին. Վերցված է 2020-12-25-ին.