Jump to content

Գուգարքի ջարդ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

    Առաջարկվել է այս հոդվածը ջնջել
Վիքիպեդիայի մեկ կամ մի քանի մասնակիցներ առաջարկել են այս հոդվածը ջնջել։ Որպես պատճառ նշվում է հետևյալը՝ հոդվածը փաստերի և տեղեկությունների ճշտման կարիք ունի, չեզոք տեսակետից չի գրված
Մանրամասներին ծանոթանալու, ինչպես նաև Ձեր տեսակետը հայտնելու համար այցելեք Ջնջման ներկայացված հոդվածների քննարկման էջը։
Ուշադրություն նախքան վերոհիշյալ քննարկման էջում համաձայնության գալը, պետք չէ հեռացնել այս կաղապարը։ Եթե համաձայն չեք առաջարկված ջնջմանը, կարող եք քննարկմանը զուգահեռ ուղղել և բարելավել այս հոդվածը՝ այդպիսով նպաստելով, որ այն պահպանվի։


Հիշեցում. եթե դուք եք տեղադրել այս կաղապարը, ապա մի մոռացեք ջնջման առաջադրված հոդվածանվանումն ավելացնել Ջնջման առաջադրված հոդվածներ քննարկման էջում, մեկ կամ երկու տողով նշելով ջնջման առաջադրելու ձեր պատճառաբանությունը։ Եթե հոդվածը ենթակա է անմիջապես հեռացման, ապա օգտագործեք {{արագ ջնջում}} կաղապարը։
Ծանոթացեք նաև Վիքիպեդիայի Ջնջման կանոնակարգին։

Ջնջման ներկայացնողին՝ Խնդրում ենք տեղադրել այս {{subst:Ծանուցում/Ջնջման առաջարկ|Գուգարքի ջարդ|հոդվածը փաստերի և տեղեկությունների ճշտման կարիք ունի, չեզոք տեսակետից չի գրված}}-- ~~~~ հաղորդագրությունը հոդված ստեղծողի կամ հոդվածի վրա առավել շատ աշխատանք կատարած մասնակցի քննարկման էջում։

Գուգարքի ջարդ կամ Գուգարքի պոգրոմ[1], ադրբեջանական փոքրամասնության դեմ կազմակերպված ջարդ Հայկական ԽՍՀ-ում, այն ժամանակ Խորհրդային Միության կազմում գտնվող Գուգարքի շրջանում (այժմ՝ Լոռու մարզի կազմում)[2][3][4][5]։

1988 թվականի մարտին Գուգարքում ադրբեջանցիների ջարդը հաջորդեց 1988 թվականի փետրվարի վերջին Սումգայիթում հայերի ջարդերին[4]։ Ջարդը Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության համատեքստում ազգամիջյան բռնության ակտերից մեկն էր, որը հետագայում վերածվեց պատերազմի:

Ադրբեջանական աղբյուրները դեպքն անվանում են «ջարդ» (Quqark qırğını)[6][7][8]։

Գուգարքի շրջանը Հայկական ԽՍՀ-ի կազմում։

Գուգարքի շրջանը, որը տեղացի ադրբեջանցիները անվանում էին Boyuk Garakilsa (Böyük Qarakilsə, բառացի՝ Մեծ Սև Եկեղեցի)[9], սկզբում եղել է Հայկական ԽՍՀ-ի շրջաններից մեկը, ապա դարձել Խորհրդային Միության մաս։ Տարածքում այդ ժամանակ ապրում էին էթնիկ ադրբեջանցիներ։ ԽՄՀՄ-ի փլուզումից հետո շրջանը դարձավ անկախ Հայաստանի Հանրապետության մաս և փոխարինվեց Լոռու մարզով[10]։

Կիրովաբադի ջարդերից հետո Գանձակի հայ փախստականները Վրաստանի տարածքով տեղափոխվեցին Գուգարքի շրջան[11]։ Հայաստանում էթնիկ հայերի և ադրբեջանցիների միջև լարվածությունը բավականին բարձր էր, քանի որ երկուսն էլ վախենում էին մյուս կողմից հարձակումից[12]։

Հայերի և ադրբեջանցիների միջև ազգամիջյան պայքարը սկսվել է դեռ 1988 թվականի մարտին։ Հայերը հարձակվել են ադրբեջանական տների վրա[13][14], մինչդեռ տեղի իշխանությունները արձանագրել են հայերի կողմից ադրբեջանցիների ծեծի և կողոպուտների դեպքեր, այդ թվում՝ աշխատավայրերում։ Հայերը տեղի շուկաներում ծեծի են ենթարկել ադրբեջանցի առևտրականներին և գողացել նրանց ապրանքը[12]։

Ադրբեջանցիների նկատմամբ բռնությունն ու խտրականությունը տարածվեց Հայկական ԽՍՀ-ի ողջ տարածքում 1988 թվականի նոյեմբերին[15]։ Ադրբեջանցիներին աշխատանքից ազատում էին տարածաշրջանի տարբեր կազմակերպություններից ու գործարաններից։ Բռնությունների հետևանքով զոհվածների մեծ մասը երկրի հյուսիսային տարածքներում էին, այդ թվում՝ Գուգարք թաղամասում[16]։ «Ղարաբաղ» կոմիտեն սադրանքների հավանականությունը նվազեցնելու համար գիշերը հսկում էր քաղաքը, բայց չէր կարողանում լիարժեք պաշտպանել։ Իշխանությունները փորձել են պաշտպանել տեղի ադրբեջանցիներին՝ ադրբեջանաբնակ գյուղեր տանող ճանապարհների վրա զինվորներ և ոստիկաններ տեղավորելով։ Երբ իշխանությունների կողմից տեղի ադրբեջանցիները դուրս բերվեցին շրջանից, հայերը հարձակվեցին փախչող ադրբեջանցիների ավտոշարասյան վրա[17]։

Գուգարք գյուղում ըստ պաշտոնական տվյալների սպանված ադրբեջանցիների թիվը հասել է տասնմեկի։ Ըստ հայ լրագրող Մանե Պապյանի, Վանաձորում յոթ ադրբեջանցի է սպանվել, իսկ մնացածը հալածվել են ու աքսորվել[18]։ Ըստ ադրբեջանցի պատմաբան և հրապարակախոս Արիֆ Յունուսի՝ Գուգարքում սպանվել է 21 ադրբեջանցի[19]։ Արիֆի ցուցակը վերահրապարակվել է Միացյալ Թագավորությունում Ադրբեջանի դեսպանատան կողմից 2008 թվականին[20]:

Կառավարության արձագանքը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայկական ռադիոն հաղորդում էր, որ Գուգարքի տարածքում կոմունիստական կուսակցության առաջնորդն ու խորհրդարանի ղեկավարը դրսևորել են «քաղաքական անհեռատեսություն», իսկ խորհրդային իշխանությունները նրանց ազատել են պարտականություններից[21]։ Դրանից հետո մոտ 100 փորձագետներից բաղկացած խումբը ժամանել է Մոսկվայից՝ սպանությունները հետաքննելու նպատակով[18]։ ԽՍՀՄ գլխավոր դատախազությունը քրեական գործ հարուցեց, սակայն մեղավորները այդպես էլ չհայտնաբերվեցին, իսկ քրեական գործը այդպես էլ չբացահայտվեց: Ադրբեջանի առաջին գլխավոր դատախազ Իսմաթ Գայիբովը քննադատել է խորհրդային իշխանություններին՝ իրադարձություններին բավարար ուշադրություն չդարձնելու համար։ Վանաձորի նախկին դատախազ Գրիգորի Շահվերդյանի խոսքերով՝ հարձակումները կազմակերպվել են հայ երիտասարդների փոքր խմբերի կողմից։ Մարդու իրավունքների միջազգային հելսինկյան ֆեդերացիայի Ադրբեջանի ազգային կոմիտեի նախագահ Արզու Աբդուլաևան հայտարարել է, որ ադրբեջանական հանրությունը երկար ժամանակ ոչինչ չգիտեր Գուգարքում ադրբեջանցիների ջարդերի մասին[22]։

1989 թվականին բազմաթիվ ադրբեջանցիներ վերադարձան իրենց բնակարանները վաճառելու կամ Սպիտակի երկրաշարժից հետո իրենց բնակարանների կորստի պատճառով փոխհատուցում ստանալու համար։ Շուտով նրանք բոլորը լքեցին իրենց տները[18]։

Ադրբեջանցի հեղինակ Արիֆ Յունուսը պնդում է, որ «Գուգարք» բառը ադրբեջանցիների համար դարձել է սովորական բառ, ինչպես որ «Սումգայիթը»՝ հայերի համար։ Մարդու իրավունքների միջազգային հելսինկյան ֆեդերացիայի Ադրբեջանի ազգային կոմիտեի նախագահը՝ Արզու Աբդուլաեւան, հայտարարել է, որ Սումգայիթի դեպքերը շատ նման են Գուգարքում տեղի ունեցածին[22]։

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գուգարքի ջարդը ադրբեջանցի գրող Սեյմուր Բայջանի «Գուգարք» վեպի հիմնական իրադարձությունն է[23]։ Վեպը պատմում է Սեյմուր անունով ադրբեջանցի տղամարդու և Անուշ անունով հայ կնոջ սիրո պատմությունը Բաքվի և Գուգարքի ջարդերի ժամանակ: Բայջանը խուսափել է Ադրբեջանում կոշտ քննադատությունից՝ նշելով միայն հայերի արտաքսման, բայց ոչ հայերի նկատմամբ ոտնձգությունների կամ բռնությունների մասին: Վեպը Ադրբեջանում ընդհանուր առմամբ լավ է ընդունվել՝ չնայած խաղաղության մասին հակասական ուղերձին: Բաքվի և Սումգայիթի ջարդերի դեպքերը նկարագրող «Քարե երազներ» նմանատիպ վեպի հեղինակ Աքրամ Այլիսլին Ադրբեջանում դատապարտվել է և հալածվել Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից: Որոշ քննադատներ, ինչպիսիք են Միքայիլ Մամեդովը, «Գուգարքը» համեմատելով «Քարե երազների» հետ, կարծիք են հայտնել, որ «Գուգարքը» լավ գրված չէր, և հետևաբար այն որևէ հզոր ուղերձ չէր պաուրնակում[24]։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. Grigoryan, Arpi; Karimov, Elchin; Alıcı, Nisan (15 May 2019). «Working Through the Past in the Shadow of the Present: The Cases of Armenia, Azerbaijan, and Turkey». Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2021-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  2. Helvécio de Jesus Júnior, João Ricardo Guilherme Zimmer Xavier (2018). «The geopolitics of the Caucasus: An analysis of the Nagorno Karabakh conflict». Revista da Escola Superior de Guerra. 33. ISSN 0102-1788. Արխիվացված օրիգինալից 2020-03-20-ին. Վերցված է 2021-05-09-ին. «On the other hand, attacks against Azerbaijanis also increased in great proportions, with several pogroms in the cities of Gugark and Gosh, including dozens of deaths and intensifying the nationalism of the two countries»
  3. Coyle J.J. (2018). Nagorno-Karabakh. In: Russia's Border Wars and Frozen Conflicts. Springer Publishing. էջեր 207–256. ISBN 978-3-319-52204-3. «Armenian towns of Spitak, Gugark, and others. Two hundred sixteen were killed in Armenia, including 57 women, 5 infants, and 18 children. The last Azerbaijanis were forced out of Armenia by the end of November 1988.»
  4. 4,0 4,1 Mgr. Jozef Hyrja (April 20, 2016). «Tears in the Black Garden - Nagorno-Karabakh». historyweb.dennikn.sk (սլովեներեն). Արխիվացված օրիգինալից November 1, 2020-ին. Վերցված է May 9, 2021-ին. «On February 27 and 28, 1988, he followed the pogrom in the aforementioned city of Sumgait. A large crowd of Azerbaijanis began attacking Armenian shops and houses, looting and killing Armenian fellow citizens... The result was the exodus of the Armenian population from the city. Similar attacks followed in Armenia against the Azerbaijani minority in the cities of Spitak and Gugark.»
  5. Coyle, James J. (2021). «Roots of the Conflict». Russia's Interventions in Ethnic Conflicts. Palgrave Macmillan, Cham (Springer Publishing). էջեր 1–32. doi:10.1007/978-3-030-59573-9_1. ISBN 978-3-030-59573-9. Արխիվացված օրիգինալից 2021-05-09-ին. Վերցված է 2021-05-09-ին. «Attacks against Azerbaijanis took place in the Armenian towns of Spitak, Gugark, and others»
  6. «Witness of the Gugark massacre: They burned the village at night, INTERVIEW (VIDEO)». AzVision (անգլերեն). 31 March 2017. Վերցված է 23 December 2020-ին.
  7. «Ermənilərdən şok etiraf: 1988-də azərbaycanlıların qətliamı - Video». Aqreqator.az (ադրբեջաներեն). 4 November 2018. Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2021-ին. Վերցված է 23 December 2020-ին.
  8. «"Quqark qətliamını törədən cinayətkarların əsas məqsədi etnik təmizləmə idi"- Millət vəkili». Aqreqator.az (ադրբեջաներեն). 27 November 2019. Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2021-ին. Վերցված է 23 December 2020-ին.
  9. Guliyev, C. B., ed. (1981). «Kirovakan». Azerbaijani Soviet Encyclopedia (ադրբեջաներեն). Vol. V. Baku.{{cite encyclopedia}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
  10. «Закон Республики Армения №С-062-1-ЗР-18 "Об административно-территориальном делении Республики Армения"» (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 28 January 2014-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  11. «Armenian-Azerbaijani clashes, ethnic cleansings and pogroms; November 22-23, 1988». ANI Armenian Research Center. 23 November 2020. Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2021-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  12. 12,0 12,1 Papyan, Mane (22 April 2015). «Gugark after Sumgait». Caucasus Edition: Journal of Conflict Transformation (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 5 November 2020-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  13. Khlystun, Victor (2 January 2001). «10 БАЛЛОВ ПО ШКАЛЕ ПОЛИТБЮРО СОТРУДНИКИ КГБ СССР РАССКАЗЫВАЮТ О НЕСТИХИЙНОЙ КАТАСТРОФЕ, ПРИВЕДШЕЙ К КРОВАВОМУ КОНФЛИКТУ МЕЖДУ АЗЕРБАЙДЖАНЦАМИ И АРМЯНАМИ». Trud-7 (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2021-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին – via Agentura.ru.
  14. Khlystun, Victor (2 January 2001). «10 БАЛЛОВ ПО ШКАЛЕ ПОЛИТБЮРО». Trud-7 (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 15 February 2010-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  15. Abzavaty, Yazep (15 January 2007). «The Unrecognized IV. The Bitter Fruit of the 'Black Garden'». Nashe Mnenie. Արխիվացված է օրիգինալից 20 November 2008-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  16. «Погромы в Армении: суждения, домыслы и факты». Ekspress-Khronika (ռուսերեն). No. 16. 16 April 1991.
  17. Marc Elie (2013). «At the center of a double misfortune: The earthquake of December 7, 1988 in Armenia and the expulsion of the Azeri disaster victims from Spitak» (ֆրանսերեն). Revue d'études comparative Est-Ouest: 45–75. doi:10.4074/S0338059913001034. Արխիվացված օրիգինալից May 9, 2021-ին. Վերցված է May 9, 2021-ին. «Between Kirovakan and Diližan, near Gugark, "Armenian extremists" attack the convoy. The villagers quote the names of three deportees who are said to have died and evoke gunshot wounds.» {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  18. 18,0 18,1 18,2 Papyan, Mane (29 April 2015). «События в Гугарке. Как громили азербайджанцев в Армении». epress.am (ռուսերեն). Արխիվացված օրիգինալից 20 January 2021-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  19. Yunusov, Arif (26 February 1991). «Погромы в Армении в 1988-1989». Ekspress-Khronika (ռուսերեն). No. 16. Արխիվացված օրիգինալից 26 April 2010-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.
  20. «Report on mass human rights violation. Official reports of the Azerbaijani MFA on the Karabakh conflict». Embassy of Azerbaijan in London (անգլերեն). Azerbaijani Ministry of Foreign Affairs. Արխիվացված է օրիգինալից 6 March 2012-ին.
  21. Barringer, Felicity (7 December 1988). «3 More Killed in Soviet Ethnic Protest». New York Times. Արխիվացված օրիգինալից 20 January 2012-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին. «The resolution said that party and Government leaders would lose their posts for such actions, and late Monday the Armenian radio reported that the Communist Party leader and head of the parliament in the Gugark area had shown political short-sightedness. The two men had been relieved of their duties after ethnic fights there resulted in tragic consequences. Party and Government workers in the Yekhegnadzor district of Armenia were also criticized in the report carried by the Moscow radio tonight.»
  22. 22,0 22,1 Naegele, Jolyon (9 April 2008). «Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering». Radio Free Europe/Radio Liberty. Արխիվացված օրիգինալից 20 December 2020-ին. Վերցված է 20 December 2020-ին.Naegele, Jolyon (9 April 2008). "Azerbaijan: Armenians and Azerbaijanis Remember Suffering". Radio Free Europe/Radio Liberty. Archived from the original on 20 December 2020. Retrieved 20 December 2020.
  23. Zaur Gasimov (December 20, 2017). Historical Dictionary of Azerbaijan. Rowman & Littlefield Publishers. էջ 64. ISBN 9781538110423. «...novel Gugark on the pogroms on the Azerbaijani population in the Armenian town of Gugark.»
  24. Mikail Mamedov (2014). «The Stone Dreams scandal: the Nagorny Karabakh conflict and Armenian-Azerbaijani relations in contemporary literature». Caucasus Survey. 2: 50. doi:10.1080/23761199.2014.11417300.