Բևեռային ուղեծիր

Բևեռային ուղեծիրը այն ուղեծիրն է, որի դեպքում բնական կամ արհեստական արբանյակը ուղեծրով իր պտույտի ընթացքում անցնում է մոլորակի կամ այլ երկնային մարմնի որևէ կամ երկու բևեռների վերևով կամ գրեթե վերևով: Այսպիսի երկնային մարմիններ են սովորաբար մոլորակները, օրինակ՝ Երկիրը, սակայն կարելի է դիտարկել նաև Լուսինը կամ Արեգակը: Բևեռային ուղեծիրը ունի մոտ 80–90 աստիճան թեքում կենտրոնական մարմնի հասարակածի նկատմամբ^[1]:

Արհեստական արբանյակներ բևեռային ուղեծիր արձակելու համար անհրաժեշտ է ավելի հզոր կրող հրթիռ, քան նույն բարձրության վրա մերձհասարակածային ուղեծրի դեպքում, քանի որ արձակման ժամանակ չի կարելի օգտագործել Երկրի պտույտի հաղորդած լրացուցիչ արագությունը։ Կախված հրթիռի մեկնարկի հարթակի գտնվելու վայրից և նպատակային բևեռային ուղեծրի թեքումից, կրող հրթիռը կարող է ունենալ մինչև 460 մ/վ արագության կորուստ, որը կազմում է ցածր մերձերկրյա ուղեծիր հասնելու համար անհրաժեշտ արագության մոտավորապես 5%-ը։

Օգտագործում

Բևեռային ուղեծրերը օգտագործվում են Երկրի քարտեզագրման, հետախուզության, ինչպես նաև որոշ օդերևութաբանական նպատակներին ծառայող արբանյակների տեղադրման համար^[2]:

Իրիդիում արբանյակային համաստեղությունը օգտագործում է բևեռային ուղեծիր՝ հեռահաղորդակցության ծառայություններ մատուցելու համար։

Մոտ-բևեռային ուղեծրում գտնվող արբանյակները տեղակայելու համար սովորաբար ընտրում են արևասինքրոն ուղեծիր, որտեղ յուրաքանչյուր հաջորդական ուղեծրային անցում տեղի է ունենում օրվա նույն տեղական ժամին։ Որոշ կիրառությունների համար, ինչպիսին է հեռազննումը, կարևոր է, որ ժամանակի ընթացքում «փոփոխությունները» չհամընկնեն տեղական ժամանակի փոփոխությունների հետ։ Տրված անցման ժամանակ նույն տեղական ժամանակը պահպանելը պահանջում է, որ ուղեծրի պարբերությունը հնարավորինս կարճ պահվի, ինչը պահանջում է ցածր ուղեծիր։ Սակայն շատ ցածր ուղեծրերը արագ կորցնում են դիրքը մթնոլորտային դիմադրության պատճառով։ Սովորաբար օգտագործվող բարձրությունները 700-ից 800 կմ են, որոնք ապահովում են մոտ 100 րոպե ուղեծրային պարբերություն^[3] Արեգակի կողմի կիսաուղեծիրը այնուհետև տևում է ընդամենը 50 րոպե, որի ընթացքում օրվա տեղական ժամանակը մեծապես չի տատանվում։

Արևասինքրոն ուղեծիրը պահպանելու համար, երբ Երկիրը պտտվում է Արեգակի շուրջ տարվա ընթացքում, ուղեծիրը պետք է պրեցեսիա կատարի Երկրի շուրջ նույն արագությամբ (ինչը հնարավոր չէ, եթե արբանյակն անցնում է անմիջապես բևեռի վրայով)։ Երկրի ուռուցիկության պատճառով, ուղեծրի թեքված փոքր անկյան տակ ենթարկվում է ուժի մոմենտի, որը առաջացնում է պրեցեսիա: Բևեռից մոտ 8° անկյունը 100 րոպեանոց ուղեծրում առաջացնում է ցանկալի պրեցեսիա^[3]:

Էկզոմոլորակներ

Մայր աստղի պտտման հարթության և մոլորակի ուղեծրային հարթության միջև անհամապատասխանությունը կոչվում է թեքում և սովորաբար չափվում է Ռոսիտեր-Մաքլաֆլինի էֆեկտով։ Էկզոմոլորակների մոտ 10%-ը ունի 80-ից 125° թեքում^[4]: Դրանց մոտ կեսը տաք Նեպտունների չափի կամ գեր-նեպտունների չափի մոլորակներ են^[5]: Գրեթե բևեռային ուղեծրերով էկզոմոլորակների օրինակներ են GJ 3470b, TOI-858Bb, WASP-178b^[6], HD 3167c+d^[7], TOI-640b^[8], MASCARA-1 b^[9] և GJ 436b^[10]:

2025 թվականի ապրիլին աստղագետները, հղվելով ԵՀԱ-ի Շատ մեծ աստղադիտակի միջոցով կատարված դիտարկումներին, հայտարարեցին շագանակագույն թզուկ կրկնակի 2M1510AB-ի համակարգի շուրջ պտտվող կրկնաշրջան մոլորակի գոյության վերաբերյալ համոզիչ ապացույցների մասին: Մոլորակը կոչվում է 2M1510(AB)b, կամ պարզապես 2M1510b: Մոլորակի ուղեծիրը անսովոր է, քանի որ այն բևեռային ուղեծիր է երկուական համակարգի շուրջ, որը հայտնաբերված առաջին նման դեպքն է: Հայտնագործությունը կատարվել է շառավղային արագության չափումների օգնությամբ, որոնք ցույց են տվել շագանակագույն թզուկ զույգի հետադարձ աբսիդային պրեցեսիա, որը չէր կարող բացատրվել արտաքին ուղեկիցով:

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ «ESA - Types of Orbits». 2020 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 10-ին.
↑ Science Focus 2nd Edition 2, pg. 297
↑ ^3,0 ^3,1 Stern, David P. (2001 թ․ նոյեմբերի 25). «Polar Orbiting Satellites». Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 21-ին.
↑ Albrecht, Simon H.; Marcussen, Marcus L.; Winn, Joshua N.; Dawson, Rebekah I.; Knudstrup, Emil (2021 թ․ հուլիս). «A Preponderance of Perpendicular Planets». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 916 (1): L1. arXiv:2105.09327. Bibcode:2021ApJ...916L...1A. doi:10.3847/2041-8213/ac0f03. ISSN 0004-637X.
↑ Louden, Emma M.; Millholland, Sarah C. (2024 թ․ հոկտեմբեր). «Polar Neptunes Are Stable to Tides». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 974 (2): 304. arXiv:2409.03679. Bibcode:2024ApJ...974..304L. doi:10.3847/1538-4357/ad74ff. ISSN 0004-637X.
↑ Czekala, Ian; Chiang, Eugene; Andrews, Sean M.; Jensen, Eric L. N.; Torres, Guillermo; Wilner, David J.; Stassun, Keivan G.; Macintosh, Bruce (2019 թ․ սեպտեմբեր). «The Degree of Alignment between Circumbinary Disks and Their Binary Hosts». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 883 (1): 22. arXiv:1906.03269. Bibcode:2019ApJ...883...22C. doi:10.3847/1538-4357/ab287b. ISSN 0004-637X.
↑ Dalal, S.; Hébrard, G.; Lecavelier des Étangs, A.; Petit, A. C.; Bourrier, V.; Laskar, J.; König, P.-C.; Correia, A. C. M. (2019 թ․ նոյեմբեր). «Nearly polar orbit of the sub-Neptune HD 3167 c. Constraints on the dynamical history of a multi-planet system». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 631: A28. arXiv:1906.11013. Bibcode:2019A&A...631A..28D. doi:10.1051/0004-6361/201935944. ISSN 0004-6361.
↑ Knudstrup, Emil; Albrecht, Simon H.; Gandolfi, Davide; Marcussen, Marcus L.; Goffo, Elisa; Serrano, Luisa M.; Dai, Fei; Redfield, Seth; Hirano, Teruyuki; Csizmadia, Szilárd; Cochran, William D.; Deeg, Hans J.; Fridlund, Malcolm; Lam, Kristine W. F.; Livingston, John H. (2023 թ․ մարտ). «A puffy polar planet. The low density, hot Jupiter TOI-640 b is on a polar orbit». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 671: A164. arXiv:2302.01702. Bibcode:2023A&A...671A.164K. doi:10.1051/0004-6361/202245301. ISSN 0004-6361.
↑ Hooton, M. J.; Hoyer, S.; Kitzmann, D.; Morris, B. M.; Smith, A. M. S.; Collier Cameron, A.; Futyan, D.; Maxted, P. F. L.; Queloz, D.; Demory, B.-O.; Heng, K.; Lendl, M.; Cabrera, J.; Csizmadia, Sz; Deline, A. (2022 թ․ փետրվար). «Spi-OPS: Spitzer and CHEOPS confirm the near-polar orbit of MASCARA-1 b and reveal a hint of dayside reflection». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 658: A75. arXiv:2109.05031. Bibcode:2022A&A...658A..75H. doi:10.1051/0004-6361/202141645. ISSN 0004-6361.
↑ Bourrier, V.; Zapatero Osorio, M. R.; Allart, R.; Attia, M.; Cretignier, M.; Dumusque, X.; Lovis, C.; Adibekyan, V.; Borsa, F.; Figueira, P.; González Hernández, J. I.; Mehner, A.; Santos, N. C.; Schmidt, T.; Seidel, J. V. (2022 թ․ հուլիս). «The polar orbit of the warm Neptune GJ 436b seen with VLT/ESPRESSO». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 663: A160. arXiv:2203.06109. Bibcode:2022A&A...663A.160B. doi:10.1051/0004-6361/202142559. ISSN 0004-6361.

Արտաքին հղումներ

Orbital Mechanics (Rocket and Space Technology)

[esa-1] «ESA - Types of Orbits». 2020 թ․ մարտի 30. Վերցված է 2021 թ․ հունվարի 10-ին.

[2] Science Focus 2nd Edition 2, pg. 297

[phy6-3] 3,0 ^3,1 Stern, David P. (2001 թ․ նոյեմբերի 25). «Polar Orbiting Satellites». Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 21-ին.

[4] Albrecht, Simon H.; Marcussen, Marcus L.; Winn, Joshua N.; Dawson, Rebekah I.; Knudstrup, Emil (2021 թ․ հուլիս). «A Preponderance of Perpendicular Planets». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 916 (1): L1. arXiv:2105.09327. Bibcode:2021ApJ...916L...1A. doi:10.3847/2041-8213/ac0f03. ISSN 0004-637X.

[:0-5] Louden, Emma M.; Millholland, Sarah C. (2024 թ․ հոկտեմբեր). «Polar Neptunes Are Stable to Tides». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 974 (2): 304. arXiv:2409.03679. Bibcode:2024ApJ...974..304L. doi:10.3847/1538-4357/ad74ff. ISSN 0004-637X.

[:1-6] Czekala, Ian; Chiang, Eugene; Andrews, Sean M.; Jensen, Eric L. N.; Torres, Guillermo; Wilner, David J.; Stassun, Keivan G.; Macintosh, Bruce (2019 թ․ սեպտեմբեր). «The Degree of Alignment between Circumbinary Disks and Their Binary Hosts». The Astrophysical Journal (անգլերեն). 883 (1): 22. arXiv:1906.03269. Bibcode:2019ApJ...883...22C. doi:10.3847/1538-4357/ab287b. ISSN 0004-637X.

[7] Dalal, S.; Hébrard, G.; Lecavelier des Étangs, A.; Petit, A. C.; Bourrier, V.; Laskar, J.; König, P.-C.; Correia, A. C. M. (2019 թ․ նոյեմբեր). «Nearly polar orbit of the sub-Neptune HD 3167 c. Constraints on the dynamical history of a multi-planet system». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 631: A28. arXiv:1906.11013. Bibcode:2019A&A...631A..28D. doi:10.1051/0004-6361/201935944. ISSN 0004-6361.

[8] Knudstrup, Emil; Albrecht, Simon H.; Gandolfi, Davide; Marcussen, Marcus L.; Goffo, Elisa; Serrano, Luisa M.; Dai, Fei; Redfield, Seth; Hirano, Teruyuki; Csizmadia, Szilárd; Cochran, William D.; Deeg, Hans J.; Fridlund, Malcolm; Lam, Kristine W. F.; Livingston, John H. (2023 թ․ մարտ). «A puffy polar planet. The low density, hot Jupiter TOI-640 b is on a polar orbit». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 671: A164. arXiv:2302.01702. Bibcode:2023A&A...671A.164K. doi:10.1051/0004-6361/202245301. ISSN 0004-6361.

[9] Hooton, M. J.; Hoyer, S.; Kitzmann, D.; Morris, B. M.; Smith, A. M. S.; Collier Cameron, A.; Futyan, D.; Maxted, P. F. L.; Queloz, D.; Demory, B.-O.; Heng, K.; Lendl, M.; Cabrera, J.; Csizmadia, Sz; Deline, A. (2022 թ․ փետրվար). «Spi-OPS: Spitzer and CHEOPS confirm the near-polar orbit of MASCARA-1 b and reveal a hint of dayside reflection». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 658: A75. arXiv:2109.05031. Bibcode:2022A&A...658A..75H. doi:10.1051/0004-6361/202141645. ISSN 0004-6361.

[10] Bourrier, V.; Zapatero Osorio, M. R.; Allart, R.; Attia, M.; Cretignier, M.; Dumusque, X.; Lovis, C.; Adibekyan, V.; Borsa, F.; Figueira, P.; González Hernández, J. I.; Mehner, A.; Santos, N. C.; Schmidt, T.; Seidel, J. V. (2022 թ․ հուլիս). «The polar orbit of the warm Neptune GJ 436b seen with VLT/ESPRESSO». Astronomy and Astrophysics (անգլերեն). 663: A160. arXiv:2203.06109. Bibcode:2022A&A...663A.160B. doi:10.1051/0004-6361/202142559. ISSN 0004-6361.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]