Բոլոր հնարավոր աշխարհներից լավագույնը
Բոլոր հնարավոր աշխարհներից լավագույնը (ֆր.՝ le meilleur des mondes possibles, գերմ.՝ Die beste aller möglichen Welten), գերմանացի մաթեմատիկոս և փիլիսոփա Գոթֆրիդ Լայբնիցի՝ «Թեոդիզիա» տրակտատում առաջ քաշած տեսությունը։ Այն պնդումը, որ իրական աշխարհը լավագույնն է բոլոր հնարավոր աշխարհներից, Լեյբնիցի տրակտատի կենտրոնական փաստարկն է և չարիքի խնդիրը լուծելու նրա փորձերը։
Չարի խնդիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չարի խնդիրը աստվածաբանության մեջ ձևակերպվում է հետևյալ կերպ. եթե Աստված ամենակարող է և ամենատես, ապա ինչպե՞ս կարելի է բացատրել տանջանքերն ու անարդարությունը, որ կա աշխարհում։ Պատմականորեն այս հարցին պատասխանելու փորձերը կատարվել են տարբեր փաստարկների օգտագործմամբ, օրինակ՝ բացատրելով չարիքը կամ հաշտեցնելով չարիքը բարու հետ։
Լայբնիցը կատարյալ աշխարհի իր տեսությունը 5 կանխադրույթով զետեղել է «Մոնադոլոգիա» աշխատությունում.
- Աստված ունի անթիվ բազմությամբ տիեզերքների գաղափար
- Այդ տիեզերքներից միայն մեկը կարող է գոյություն ունենալ իրականում
- Աստծո ընտրությունը պատահական չէ և հիմնված է բավարար պատճառների սկզբունքի վրա։ Այսինքն՝ Աստված որոշակի պատճառով է ընտրում այդ տարբերակներից մեկը
- Աստված բարի է (չարանենգ չէ)
- Հետևաբար, այն տիեզերքը, որն Աստված է ընտրել, բոլոր հնարավոր տարբերաներից լավագույնն է[1]։
Իր տեսությունը Լայբնիցը շարադրել է քրիստոնեության շրջանակներում։ Նախ, Աստվածաշունչը հաստատել է Աստծո գոյությունը և նրա դերը որպես Արարչի[2]։ Երկրորդ նախապայմանը նույնպես ապացուցված է, քանի որ «Աստված միշտ գործում է ամենակատարյալ և ամենացանկալի ձևով»[3]։ Հետևաբար, նրա ընտրությունը միշտ լավագույնն է։ Քանի որ բոլոր նախադրյալները ճիշտ են (քրիստոնեական թեոլոգիայի շրջանակներում), Լայբնիցը եզրակացրել է, որ «Աստծո ընտրած տիեզերքը լավագույնն է բոլոր հնարավոր տիեզերքներից»։
Սկսելով քննարկումը՝ Լայբնիցը խոստովանում է, որ Աստծո կողմից ստեղծված աշխարհում չարիք կա, չնայած, որ աշխարհի ստեղծման ժամանակ Աստված կարող էր նաև չստեղծել չարը։ Այնուամենայնիվ, Լայբնիցը նշել է, որ աշխարհը առանց չարի առկայության կարող էր ավելի վատը լինել։ Ըստ Լեյբնիցի՝ չարը բարիք է պարգևում։ Այլ կերպ ասած, Լայբնիցը պնդում է, որ չարի կողմից տրամադրվող հակադրությունը հանգեցնում է ավելի մեծ բարության ստեղծմանը։ Առանց չարիքի գոյության, բարին չի կարող գնահատվել ըստ արժանվույն, այն կընկալվի որպես սովորական երևույթ։ Լայբնիցը գրել է. «Ամբողջական կատարելության համար պետք է մասնակի անկատարելություն»։ Չարին մարդու արձագանքը կարող է օգնել նրան հասկանալ բարին և գործել հապատասխան ձևով։ Այսինքն՝ չարը սնում է բարին, ինչը բերում է կատարյալ համակարգի։
Առաջին հայացքից կարող է թվալ, որ չարի ստեղծումը հակասում է Աստծո բնույթին։ Այս խնդրի լուծման համար Լայբնիցը փոխառել է Օգոստինոս Երանելու միտքը. «Չնայած որ չարը գոյություն ունի, այն ոչ թե էոություն է, այլ մեկ ամբողջական բարությունից շեղում»[4]։ Այլ կերպ ասած՝ չարությունը չի կարող գոյություն ունենալ առանց բարու, ինչպես օղաբլիթի անցքը՝ առանցօղաբլիթի[5]։
«Աստված անսահման է, իսկ սատանան՝ սահմանափակ. բարությունը կարող է անվերջ տարածվել, իսկ չարությունը ունի իր սահմանները»[6]։ Օգոստինոսի չարության մոդելը օգտագործելով՝ Լայբնիցը ցույց է տալիս, թե ինչու է չարով լի աշխարհը ավելի շատ բարիք տալիս, հետևաբար ավելի լավն է, քան աշխարհն առանց չարի։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
_-002.jpg)
Լայբնիցի քննադատները պնդում են, որ աշխարհում տառապանքը անչափ շատ է՝ լավատեսությունը արդարացնելու համար։ Վոլտերը ծաղրել է Լայբնիցի լավատեսությունը իր երգիծական «Կանդիդ կամ լավատեսություն» վեպում (որտեղ հնարավոր աշխարհներից լավագույնի մասին միտքը անընդհատ կրկնում է ահավոր իրավիճակներում հայտնվող փիլիսոփա Պանգլոսը)։
Լայբնիցը կարծել է, որ տանջանքը մարդկային կամքը կոփելու համար է։ Սակայն քննադատները պնդում են, որ տանջանքների աստիճանը չափազանց մեծ է, որպեսզի արդարացնի այն բանի հավատը, որ Աստված իսկապես ստեղծել է հնարավոր բոլոր աշխարհներից լավագույնը։
Լեյբնիցը լուծել է այս խնդիրը՝ ցույց տալով տարբերությունը այն բաների միջև, ինչ Աստված պլանավորում է իրականացնել և ինչին նա թույլ է տալիս տեղի ունենալ։ Քրիստոնեական փիլիսոփա Էլվին Պլանտինգան, քննադատելով Լեյբնիցի թեոդիցեան, պնդել է, որ հավանաբար չկա հնարավոր աշխարհներից «լավագույնը» հասկացություն, որովհետև միշտ էլ կարող է լինել ավելի «լավ» աշխարհ, օրինակ՝ աշխարհ ևս մեկ արբանյակով[7]։
Բերտրան Ռասելը «Լեյբնիցի թեոդիցեան» անտրամաբանական է համարել[8]։ Ռասելը պնդում էր, որ բարոյական և ֆիզիկական չարիքը մետաֆիզիկական չարիքի (անկատարելության) արդյունքն է։ Բայց անկատարելությունը սոսկ սահմանափակում է. եթե գոյություն ունեցող աշխարհը կատարյալ է, ինչպես պնդում է Լեյբնիցը, ապա չարի գոյությունն արդեն պահանջում է, որ այն նույնպես բարի լինի։ Բացի այդ, քրիստոնեական լիբերտարիականությունը (որը կապված չէ քաղաքական լիբերտարիականության հետ) մեղքը սահմանում է ոչ թե որպես անհրաժեշտություն, այլ որպես կամքի ազատության պատահական արդյունք։
Իմանուիլ Կանտի անունը շատ են կապում Լեյբնիցի անվան հետ։ Չնայած, որ Լեյբնիցը մեծ ազդեցություն է թողել Կանտի վրա, վերջինս կարծել է, որ Լեյբնիցի փիլիսոփայությունը «շփոթության մեջ է գցում»։ Կանտը մտածում էր, որ Լեյբնիցի աշխատությունների շփոթեցնող բնույթը կապված է նրա տեսությունների միակողմանիության հետ։
Մաթեմատիկոս Պոլ դյու Բուա-Ռեյմոնը իր «Լեյբնիցյան մտքերը ժամանակակից գիտության մեջ» աշխատությունում գրել է, որ Լեյբնիցը մտածում էր Աստծո մասին որպես մաթեմատիկոսի։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Leibniz, Gottfried Discourse on Metaphysics and Other Essays. — Indianapolis: Daniel Garber and Roger Ariew, 1991. — С. 53—55. — ISBN 0872201325
- ↑ «Leibniz: The Best of All Possible Worlds». Colin Temple (անգլերեն). 2012 թ․ մարտի 1. Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մայիսի 21-ին. Վերցված է 2016 թ․ մայիսի 17-ին.
- ↑ The Rationalists: René Descartes, translated by John Veitch: Discourse on method, Meditations.
- ↑ Gonzalez, Justo L. The Story of Christianity. The Early Church to the Dawn of the Reformation.
- ↑ Murray and Greenberg, Michael J. and Sean. «Leibniz on the Problem of Evil». Stanford Encyclopedia of Philosophy. Վերցված է 2019 թ․ դեկտեմբերի 9-ին.
- ↑ Leibniz, Gottfried Philosophy of Religion: an Anthology.
- ↑ «Best of all possible worlds». Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 30-ին. Վերցված է 2011 թ․ մարտի 20-ին.
- ↑ Russell, Bertrand. A Critical Exposition of the Philosophy of Leibniz. London: George Allen & Unwin (1900).
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Энтони Готлиб Мечта о Просвещении. Рассвет философии Нового времени = Anthony Gottlieb. The Dream of Enlightenment: The Rise of Modern Philosophy. — М.: Альпина нон-фикшн, 2020. — ISBN 978-5-00139-078-7
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Project Gutenberg provides an online English translation of the Theodicy(անգլ.)
- Leibniz’s solution to the problem of evil(անգլ.)
| ||||||
