Jump to content

Բաժակ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Բաժակ
Ենթակատեգորիախմելու անոթ, կոնտեյներ, vessel Խմբագրել Wikidata
ԿիրառությունըԽմում Խմբագրել Wikidata
Թեմայով վերաբերում էսպասք Խմբագրել Wikidata
Containsհեղուկ Խմբագրել Wikidata
Ռոկոկո ոճի բաժակապնակով բաժակ, մոտ 1753 թվականի, փափուկ ճենապակի՝ փայլուն էմալով, Վենսենյան ճենապակի

Բաժակ, բաց կափարիչով անոթ (տարա), որն օգտագործվում է խմելու հեղուկներ պահելու համար, սովորաբար հարթեցված կիսագնդի ձևով և հաճախ մոտ 100-250 միլիմետր տարողությամբ[1][2]։ Բաժակները կարող են պատրաստվել կավից (ներառյալ ճենապակուց), ապակուց, մետաղից[3], փայտից, քարից, պոլիստիրոլից, պլաստմասսայից, լաքապատ իրերից կամ այլ նյութերից։ Սովորաբար բաժակը բերանին է հպվում խմելու համար, ինչը տարբերակում է այն սպասքից և ըմպելիքի տարաների այլ ձևերից, օրինակ սափորներից։ Դրանք սովորաբար նաև ունենում են բռնակներ, թեև գավաթը չունի բռնակ կամ պոչ, իսկ փոքր ամանները շատ տարածված են Ասիայում։

Տարբեր ոճերի բաժակները կարող են օգտագործվել տարբեր տեսակի հեղուկների կամ այլ սննդամթերքի համար (օրինակ՝ թեյի բաժակներ և չափիչ բաժակներ), տարբեր իրավիճակներում (օրինակ՝ ջրամատակարարման կայաներում կամ արարողությունների և ծեսերի ժամանակ), ինչպես նաև ձևավորման համար[4][5]։

Մինոյան կավե բաժակներ, 1800-1700 մ․թ․ա․, Կամարեսի արտադրանք

Բաժակների պատմությունը է նախապատմությունից, դրանք ի սկզբանե եղել են առանց բռնակների գավաթներ կամ ամաններ, և հայտնաբերվել են աշխարհի շատ մշակույթներում՝ տարբեր ձևերով և նյութերով: Թեև հասարակ բաժակները լայնորեն տարածված էին տարբեր հասարակություններում, բարձր կարգավիճակի բաժակները, որոնք պատրասրված էին էժան նյութերից, շատ կարևոր կարգավիճակի խորհրդանիշներ էին առնվազն Բրոնզի դարից ի վեր, և դրանցից շատերը հայտնաբերվել են հուղարկավորություններում:

Ժամանակակից կենցաղային բաժակների ձևերը հիմնականում չունեն պոչ, բայց միշտ չէ, որ այդպես է եղել: Մի մեծ մետաղական ոտքով բաժակ կամ կափարիչով բաժակ՝ տակդիրով ու ոտքով, և սովորաբար կափարիչովը միջնադարյան տներում հեղինակության կարևոր առարկա էր նրանց համար, ովքեր կարողանում էին այն ձեռք բերել, և այն հաճախ օգտագործվում էր որպես «ողջույնի գավաթ» կամ կենացների համար: Այս ձևը պահպանվել է ժամանակակից սպորտային գավաթներում և եկեղեցական պատարագի համար նախատեսված բաժակներում: 15-րդ դարի արծաթե Լակոկ գավաթը հազվագյուտ անգլիական աշխարհիկ մնացուկ է[6]: Նման գավաթներ էին առաջարկում մատռվակները, որոնք պատմականորեն հաճախ կարևոր պաշտոններ էին զբաղեցնում արքունիքում:

Սահմանումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգլերեն «բաժակ» բառը նշանակում է խմելու անոթ, առնվազն մ.թ. 1000 թվականից ի վեր[7][8]: «Բաժակ» հասկացությունը ճկուն է, և, հավանաբար, մասնագիտական ոլորտներում, օրինակ հնագիտության մեջ, այն ունի ունի ավելի լայն նշանակություն, քան ժամանակակից խոսակցական լեզվում: Որպես օրինակ՝ Աննա Վեժբիցկան (1984) նշում է, որ 1970-ականներին «ավագ սերունդը» ակնկալում էր, որ բաժակը պատրաստվաած կլինի ճենապակուց ու կունենա և՛ բռնակ, և՛ բաժակապնակ, այնպես որ առանց բռնակի և բաժակապնակի պլաստիկ բաժակը «իսկական բաժակ» չէր, մինչդեռ «երիտասարդ սերունդը» նման տարբերակում չէր կատարում և օգտագործում էր «սուրճի բաժակ» կամ «թեյի բաժակ»՝ ավանդական բաժակները նշելու համար: Տասներկու տարեկան երեխաները պատկերացնում էին երկու տարբեր ձևերի բաժակներ՝ մեկը տաք հեղուկների համար, մյուսը հյութերի համար[9]:

Տարբեր տեսակի բաժակնեերի անվանումները տարբերվում են ըստ տարածաշրջանի և կարող են համընկնել (ամերիկյան անգլերենում «բաժակները» ներառում են «գավաթներ»[10]): Ցանկացած «թափանցիկ» բաժակ, անկախ իրական բաղադրությունից, ավելի հաճախ կոչվում է «ապակյա» հետևաբար, մինչդեռ թղթից պատրաստված հարթ հատակով բաժակը «թղթե բաժակ» է, ապա նույն ձևով թափանցիկ բաժակը, ամենայն հավանականությամբ, կկոչվի «բաժակ՝ առանց բռնակի» կամ ապակե բաժակների բազմաթիվ այլ անվանումներից որևէ մեկը: Բառարանագիր Պենելոպա Սթոքը նշել է, որ բաժակները, գավաթները և ապակյա բաժակները «գրեթե հոմանիշներ» են, թեև հնարավոր է գտնել «բավականաչափ տարբերություններ», որոնք դրանք բաժանում են տարբեր խմբերի[11]:

Վեժբիցկան և Քիթ Ալանը (իրենց «Բաժակի մասին» աշխատության մեջ, 2020) համեմատում են բաժակի սահմանումները[12][13]:

Բաժակի սահմանումներ
Հատկանիշ Ուիլյամ Լաբով[14] Ջերոլդ Կաց[15] OED (Օքսֆորդի անգլերեն բառարան) [2] Քլիֆ Գոդարդ[16] Webster′s 2nd ed. (Անգլերեն բառարան)[17]
Ձև Կոնաձև, կլոր Ուղղահայաց դիրքով, «վերևից գոգավոր» Կիսագնդաձև Բարակ կլոր կողմեր, հարթ վերին եզր, տափակ հիմք Բաց, ամանի նման
Համաչափություններ Համանման լայնություն և խորություն Բարձրությունը վերին տրամագծին մոտ, որն ավելի մեծ է, քան ստորինը Փոքր Ոչ մեծ, հիմքը վերին հատվածից ավելի նեղ Փոքր
Գործառույթ Տաք հեղուկներ խմել Խմել Խմել Մեկ ձեռքով տաք հեղուկներ խմել «Գլխավորապես» խմելու համար, սովորաբար օգտագործվում է տաք հեղուկների ամար
Նյութ Անթափանց «ապակենման» Ամուր և հարթ
Բռնակ Մեկ Ոչ պարտադիր Մեկ «շատ դեպքերում» Ոչ պարտադիր, մեկ կամ ավելի
Բաժակապնակ Առկա Առկա Տարածված
Ոտք Հազվադեպ (սովորաբար լինում է բաժակի դեպքում) Ոչ պարտադիր
Կափարիչ Հազվադեպ, ինքնին «բաժակի» մաս չէ Ոչ պարտադիր
Գավաթ և բաժակ կողք կողքի

Շատ լեզուներ, ներառյալ ֆրանսերենը, իտալերենը, լեհերենը, ռուսերենը և գերմաներենը, օգտագործում են երկու առանձին բառեր՝ գավաթների ու բաժակների համար: Վեժբիցկան ենթադրում է, որ նման իրավիճակը պայմանավորված է մի փոքր այլ գործառույթով. ավանդական բաժակները նախատեսված են սեղանի շուրջ նստած խմելու համար, մինչդեռ ենթադրվում է, որ գավաթը նախատեսված է ցանկացած վայրում օգտագործելու համար: Սա, ըստ նրա, բացատրում է բոլոր առանձնահատկությունները[18].

  • բաժակապնակը օգնում է պաշտպանել սեղանի մակերեսը, բայց սեղանից հեռանալիս անհարմարություն է առաջացնում,
  • բաժակի կոնաձև արտաքինը հարմարեցվում է բաժակապնակին, մինչդեռ բաժակի գլանաձև արտաքինը պայմանավորված է բաժակապնակի բացակայությամբ,
  • գավաթի մեծ բռնակը թույլ է տալիս այն տեղափոխել, երբ սեղանին դնելը հնարավոր չէ,
  • գավաթի ավելի հաստ պատերը թույլ են տալիս այն երկրորդ ձեռքով բռնել՝ հարմարության համար, և նվազեցնում են երկարատև օգտագործման ընթացքում գավաթի կոտրվելու հավանականությունը,
  • սեղանի շուրջ նստելը ենթադրում է ավելի պաշտոնական իրադարձություն, ուստի բաժակները պատրաստվում են ավելի նրբաճաշակ և վաճառվում են հավաքածուներով (օրինակ՝ թեյի կամ սուրճի հավաքածու): Գավաթները ոչ պաշտոնական են և սովորաբար վաճառվում են առանձին:
  • գավաթը ավելի շատ հեղուկ է պարունակում, քան բաժակը, քանի որ վերջինս օգտագործվում է թեյամանի հետ միասին: Քանի որ հեղուկի բաց մակերեսի տարածության սահմանափակումը օգնում է պահպանել ջերմաստիճանը, այս ծավալի ավելացումը ձեռք է բերվում գավաթի բարձրության շնորհիվ, մինչդեռ կոնաձև բաժակները ավելի ցածր են կայունության համար:

Պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կայսերական «Հավի գավաթ», որը Չենխուա կայսրը (Մահ.1487 թվականին) և նրա կինը օգտագործում էին թեյի և գինու համար. մոտ 3 դյույմ տրամագծով: Սրանք ներկայումս աշխարհի ամենաթանկ բաժակներն են[19]:

Բաժակները օգտագործվել են դեռևս Քարե դարից և հայտնաբերվել են ամբողջ աշխարհի հնագիտական վայրերում[20]: Ամենահին բաժակների մեծ մասը պեղված են գերեզմաններից, և դրանք կարող են պարունակել ընծաներ կամ պարագաներ հետագա կյանքի համար: Բաժակները այնքան էլ տարածված չեն շատ տարածքներում հայտնաբերված ամենահին խեցեգործության մեջ. իրերը հաստ և ծանր էին, ինչպես նաև փորագրված քարե անոթները, որոնք հայտնաբերվել են մի քանի հին մշակույթներում: Հավանաբար, լայնորեն օգտագործվել են օրգանական նյութերից պատրաստված բաժակներ, ինչպիսիք են փայտը, բամբուկը և չորացած դդումները, որոնք այժմ քայքայվել են: Գրեթե մինչ օրս որոշ տարածքներում օգտագործվում են խոշոր խեցիներ և թռչնի ձվեր: Շատ պարզ մեկանգամյա օգտագործման կուլհարի բաժակները (կավե բաժակներ), որոնք պատրաստված են անփայլ թրծակավից, դեռ օգտագործվում են Հարավային Ասիայում, հիմա հմնականում թեյի խանութներում, և շատ նման են Բրոնզի դարի Ինդուսի հովտի քաղաքակրթության վայրերում հայտնաբերված բաժակներին:

Զանգաձև գավաթնեերի մշակույթը (անգլ. Bell Beaker Culture) կարևոր հնագիտական մշակույթ է, որը ստացել է իր անունը օգտագործած առանձնահատուկ գլխիվայր շրջված զանաձև կավե գավաթների պատվին[21]՝ նշելով եվրոպական Բրոնզե դարի սկիզբը Մ.թ.ա. մոտ 2800 թվականից: Ռինգլերի գավաթը ամուր ոսկե գավաթ է, բռնակով, մոտավորապես մ.թ.ա.1600 թվականի, Ռիլլաթոնի ոսկե գավաթը Անգլիայից հայտնի երկու նման գավաթներից մեկն է, մի քանի այլ վայրերով և նյութերով (օրինակ՝ Հովվ սաթի գավաթը), որոնցից պատրաստված են «անկայուն» (կլոր հատակով) գավաթներ՝ պատրաստված բրոնզե դարի թանկարժեք նյութերից:

Ոսկե Աքեմենյան պարսկական առյուծ ռիտոն, մոտ 500 մ․թ․ա․

Կենդանիների եղջյուրները, հավանաբար, շատ վաղ ժամանակներից օգտագործվել են որպես գավաթներ, իսկ ռիտոնը մետաղից կամ կավից պատրաստված գավաթ է, որը քիչ թե շատ կրկնօրինակում է դրանց ձևը: Երկաթի դարում ռիտոնը լայնորեն տարածված էր որպես էլիտար գավաթ Միջերկրածովյան տարածաշրջանում՝ Հունաստանից մինչև Հին Պարսկաստան և դրանից դուրս: Միայն որոշ գավաթներ ունեին ոտքեր կամ հիմքեր, որոնք թույլ էին տալիս դրանք դնել հարթ մակերեսի վրա: Շատերը զարդարված էին կենդանիների գլուխներով կամ ավարտվում էին կենդանու քանդակով:

Ռիտոնից բացի, հին հունական խմելու բաժակների ձևերը հիմնականում շատ լայն ու մակերեսային էին, սովորաբար կարճ ոտքերով և երկու բռնակներով, որոնք սովորաբար հորիզոնական էին տեղակայված, նույն հարթության վրա, ինչ բաժակի բերանը, այլ ոչ թե 90 աստիճանի տակ՝ ինչպես ժամանակակից թեյի բաժակների դեպքում: Հին հունական խեցեգործության մնացուկները բազմաթիվ են և հաճախ վառ գույներով, բայց ամբողջը, հավանաբար, պատրաստված էին նաև արծաթից, որի մնացուկները չափազանց հազվադեպ են, քանի որ գերեզմաններ թալանողները չէին անհանգստանում խեցեգործությամբ[22]: Ամենակարևոր ձևերն են կիլիքսը, կանտարոսը, սկոֆը, շրթունքների բաժակը և առանց հիմքի կրծքաձև մաստոսը[23]:

Հռոմեական կայսրությունն օգտագործել է բաժակներ ամբողջ Եվրոպայում, և շքեղ արծաթե նմուշների դեպքում նախընտրելի էին «գավաթի» տեսակի ձևեր՝ կարճ հենասյունով կամ առանց դրա[24], ինչպիսիք են Ուորենի բաժակը կամ հռոմեական ապակին, ինչպիսին է Լիկուրգուսի բաժակը՝ գույնը փոխող ապակիով[25][26] կամ տպավորիչ փորագրված ապակյա վանդակավոր բաժակները։ Մ․թ․ 2-րդ դարում նույնիսկ հարուստ մարդիկ նախընտրում էին խմել ապակյա բաժակներից, քանի որ դրանք խմիչքին համ չէին տալիս[27]։

Տուփ՝ եզրերով վեց բաժակների լաքապատ հավաքածուով, Արևմտյան Հան դինաստիա

Եվրասիայի տարբեր մասերում բաժակի ամենահին ձևը «եզրերով բաժակն» էր՝ մեկ կամ երկու հարթ հորիզոնական շերտերով, որոնք ամրացված էին բաժակի վերին մասում և ծառայում էին որպես բռնակներ: Դրանք հայտնաբերվել են որպես գերեզմանի իրեր՝ պատերազմող պետությունների ժամանակաշրջանի էլիտար հուղարկավորություններում (Մ.թ.ա. մոտ 475-221 թվականներ), չինական լաքապատ իրերում (փայտե, խեժով պատված), ձվաձև բաժակի կողքերին երկու եզրերով: Դրանք կոչվում են նաև «ականջավոր բաժակներ» (耳杯) և «թևավոր գավաթներ»[28]: Միայն մի եզրով տեսակ հայտնվում է հին պարսկական արծաթում, իսկ ավելի ուշ՝ չինական ճենապակու մեջ, և հավանաբար, աստիճանաբար վերածվել է գեղագրի սեղանի վրայի վրձինները լվանալու տարայի[29]:

Ամերիկայի ամենահին բաժակների մեծ մասը կավից էր, սակայն Մեքսիկական ծոցի տարածքում բնիկ ամերիկացիները օգտագործում էին ձիու կոնքի խեցիները խմելու բաժակների համար, ի թիվս այլ նպատակների[30]: Անդյան քաղաքակրթությունների բարձր, զարդարված և մի փոքր նեղ քիրու կամ կերու բաժակները առաջին անգամ հանդիպում են Վաղ միջանկյալ ժամանակաշրջանում (մ.թ. 100-600 թվականներ): Ըստ երևույթին, դրանք բարձր կարգի առարկաներ են եղել: Մայաների վերնախավի ներկայացուցիչները խմում էին հմտորեն ներկված կավե գավաթներից, ինչպիսիք են Ֆենտոն գավաթը և Փրինսթոն Մայա գավաթը՝ Լ Աստծո պատկերով[31]:

Այժմյան հարավ-արևելյան ԱՄՆ-ում, կոֆեին պարունակող Յաուպոն թեյի հետքեր են հայտնաբերվել անսովոր ձևի կավե բաժակներում՝ ուղիղ պատերով, վերևի հատվածում մեկ հաստ եղջյուրե բռնակով՝ լցնելու փոքր եզրին հակառակ կողմում[32]:

Անգլո-սաքսոնական ապակուց պատրաստված «անկայուն» արմավենու բաժակ

Վաղ միջնադարում ապակին դեռ արտադրվում էր Հյուիսային Եվրոպայում, հատկապես Գերմանիայում, հավանաբար որպես շքեղ նյութ: Անգլո-սաքսոնական ապակիներն ունեին բաժակների մի քանի տեսակներ, որոնք առավել տարածված էին մայրցամաքային շրջաններում, ներառյալ «արմավենու բաժակները»՝ առանց հարթ հատակի, ճանկերով բաժակները, ապակե եղջյուրները և տարբեր տեսակի բաժակները:

Եվրոպական միջնադարում սովորական բաժակների մեծ մասը ավելի շատ նման էին բռնակով բաժակներին, գարեջրի մեծ բաժակներին ու գավաթներին, քան ժամանակակից բաժակներին՝ պատրաստված փայտից, կավից կամ երբեմն եփված կաշվից: Սակայն բարձր խավը գերադասում էր ոտքով բաժակներ, հաճախ՝ մետաղյա կափարիչներով, իսկ ապակուց պատրաստված տարբերակները ավելի հազվադեպ էին հանդիպում: Մեծ «արարողակարգային» կամ տոնական գավաթները, որոնք երբեմն կոչվում էին շնորհքի գավաթներ կամ «ողջույնի գավաթներ», և խմելու եղջյուրները, ներառյալ մետաղական ամրակներով փղոսկրը, հեղինակության կարևոր նմուշներ էին, և ընդհանուր առմամբ, չափազանց մեծ էին ամբողջ երեկո խմելու համար, ուստի փոխանցվում էին ներկաներին կամ օգտագործվում միայն մեկ անգամ խմելու համար: Հին հունական շատ լայն «կիլիքս» գինու բաժակի անվանումը լատիներենի միջոցով, ի վերջո դարձել է «չալիս» (լատ. chalice), որը սովորաբար առանց բռնակների մետաղյա գավաթ էր և օգտագործվում էր կաթոլիկ պատարագի ժամանակ, բայց նաև հանդիպում էր աշխարհիկ ձևով: Շատ առանձին օրինակներ իրենց պատմության ընթացքում օգտագործվել են թե՛ աշխարհիկ, թե՛ ծիսական նպատակներով[33]:

Արևմտյան ոճի չինական արտահանման ճենապակյա բռնակով թեյի բաժակ և բաժակապնակ, 1745 թվական, տրամագիծը՝ 10.2սմ: Խորը բաժակապնակը բնորոշ է տվյալ ժամանակաշրջանին

Միջնադարի վերջում ապակին դարձավ ավելի էժան նյութ, և Վաղ Նոր ժամանակաշրջանի սկզբին դրան փոխարինեցին կերամիկան և այլ նյութերը՝ որպես սառը ըմպելիքների, հատկապես գինու և գարեջրի համար նախատեսված բաժակների հիմնկան նյութ: «Գինու գավաթը», որը դասական հին ժամանակներից ի վեր եղել է հեղինակության հիմնական կատեգորիա, մեծապես փոխարինվել է ապակյա գինու բաժակով, և նույնը տեղի է ունեցել գարեջրի գավաթների հետ: Թիմոթի Շրոդերը Անգլիայում այս փոփոխությունը վերագրում է մոտավորապես 17-րդ դարի վերջին, թեև մյուսները կարծում են, որ այն տեղի է ունեցել դարի սկզբին[34]: OED-ը (հայ. Օքսֆորդի անգլերեն բառարան) արձանագրում է «ապակի» բառի առաջին գրանցված օգտագործումը անգլերենում որպես անոթ, այլ ոչ թե պարզապես նյութ՝ 1393-1394 թվականներին:[35] Տաք ըմպելիքների նոր ալիքը գերազանցեց բաժակների տեսականուն:

Չինական և Ճապոնական բաժակները մոտ 2000 տարի ունեցել են փոքր, բավականին լայն գավաթի տեսք, որոնց ավելի փոքր ձևերը օգտագործվել են սնունդ ուտելու և մատուցելու համար: Ինչպես չինական ճենապակին, որն աստիճանաբար փոխարինեց դրան, լաքը նույնպես հեղինակավոր նյութ է: Նույն ձևերը սովորաբար օգտագործվել են Արևելյան Ասիայում ինչպես թեյի, այնպես էլ գինու կամ սակեի համար, և երբ դրանք 16-րդ դարում հայտնվեցին Եվրոպայում, այս ձևը սկզբում օգտագործվում էր տեղական արտադրության բաժակների համար՝ նոր ըմպելիքների՝ թեյի և սուրճի համար[8]:

18-րդ դարի սկզբին, գավաթների վրա բռնակներ ունենալու եվրոպական հակումը, որը ակնհայտ էր հնագույն ժամանակներից, նորից հաստատվեց, և չինական ոճի գավաթին, մի փոքր ավելի ուղղահայաց, ավելացվեց մեկ ուղիղ բռնակ՝ ստեղծելու ինչպես արևմտյան թեյի և սուրճի բաժակներին շատ նման ձևեր, այնպես էլ բաժակապնակին: Ի սկզբանե դրանք ավելի խորն էին, քան ժամանակակից բաժակապնակները, քանի որ սովորական էր համարվում տաք հեղուկը լցնել բաժակապնակի մեջ՝ նախքան խմելը այն մի փոքր սառեցնելու համար: Բացառությամբ ոչ այդքան խորը բաժակապնակի, այս երկու ձևերի հիմնական տարրերը շատ ժամանակակից նմուշներում քիչ են փոխվել 18-րդ դարի կեսերից ի վեր: Եվրոպական ճենապակի արտադրողները խրախուսում էին թեյի և սուրճի հավաքածուների համար բաժակների տարբեր չափերի ու թեյնիկի ձևերի զարգացումը[36]:

20-րդ դարում ի հայտ եկան պլաստիկ բաժակները՝ ինչպես մեկանգամյա օգտագործման, այնպես էլ անընդհատ լվացվող, և թղթե բաժակները՝ մեկանգամյա օգտագործման: Գործածության մեջ մտավ նաև վերամշակված բամբուկը:

Մշակութային նշանակություն և օգտագործում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թագավորական ոսկե գավաթ, մինչև 1391 թվական, բարձրությունը 23.6սմ, լայնությունը իր ամենալայն հատվածում 17.8սմ, քաշը 1.935կգ, Բրիտանական թանգարան: Սուրբ Ագնեսը տեսիլքով երևում է իր ընկերներին:

Քանի որ բաժակները անհիշելի ժամանակներից եղել են ճաշկերույթի անբաժանելի մաս, դրանք դարձել են մարդկանց մշակույթի արժեքավոր մասը: Բաժակները օգտագործվում են տարբեր մշակույթներում և սոցիալական շերտերում:

Արքունիքի մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմականորեն միապետները մտահոգված էին թունավորումների միջոցով սպանություններից: Այս ճակատագրից խուսափելու համար նրանք հաճախ օգտագործում էին հատուկ բաժակներ, որոնք հսկում էին մատռվակները: Ենթադրվում էր, որ «գուշակության բաժակը» կարող էր թույն հայտնաբերել: Աստվածաշնչում Հովսեփը մեկնաբանել է փարավոնի մատռվակի երազը[37], և «գուշակության արծաթե բաժակը» կարևոր դեր է խաղացել նրա՝ եղբայրների հետ հաշտվելու գործում:

Թագավորական ոսկե գավաթը բացառիկ պահպանված նմուշ է, որը պատրաստվել է մինչև 1391 թվականը՝ ֆրանսիացի արքայազն Բերիի դուքս Ջոնի համար, ով այն նվիրել է իր հորեղբորը՝ Ֆրանսիայի թագավոր Չարլզ VI-ին: Այն պատրաստված է ոսկուց, զարդարված ՝ թանկարժեք քարերով և էմալե պատկերներով, ունի կափարիչ և եփված կաշվից պատրաստված պատյան: Ունեցել է եռնկյունաձև հենակ, որը կորել է: Կշռում է 1.935 կիլոգրամ, և հավանաբար այն օգտագործվել է ավելի շատ արարողություններում, քան ճաշի ժամանակ[38]:

Կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկու բռնակով Նատլա (נַטְלָה) բաժակ, որն օգտագործվում էր հուդայականության ծիսական լվացման համար

Աշխարհի շատ կրոններ, այդ թվում՝ հին հունական և հռոմեական կրոնները, ունեին ձոնման արարողություններ. փոքր քանակությամբ հեղուկը լցնում էին զոհասեղանին, նկարին կամ պարզապես գետնին: Բաժակի որոշ ձևեր, ինչպիսիք են լայն և ոչ խորը հունական ֆիալեն (հռոմեական պատերա, ավելի շատ աման, քան բաժակ), ըստ երևույթի, օգտագործվել են հիմնականում դրա համար, իսկ մյուսները օգտագործվել են ինչպես դրա, այնպես էլ խմելու համար: Ռիտոնը, հատկապեաս ներքևի մասում անցք ունեցող տեսակները, բաժակների բազմաթիվ ձևերից մեկն էր,որն օգտագործվում էր ձոնման համար: Ձոնման արարողությունները տարածված էին խմելու հետ կապված ոչ պաշտոնական հասարակական միջոցառումների սկզբում, որտեղ, հավանաբար, սովորական բաժակները հաճախ էին օգտագործվում:

Չինական ամենաավանդական ծիսական բրոնզե անոթը՝ ժուեն, ունի հեղուկը լցնելու համար նախատեսված մեծ եզր և կարող է համարվել ավելի շատ կուժի տեսակ, քան բաժակ:

Քրիստոնեական հաղորդության ծիսակարգում հավատացյալները գավաթից գինի են խմում (կամ գինու փոխարինող)՝ ի հիշատակ Հիսուսի վերջին ընթրիքի[39]: Այդ նպատակով հաճախ օգտագործվում է չալիսը: Չալիսները սովորաբար մետաղական, առանց բռնակների, ոտքերով բաժակներ են. ի սկզբանե, նման ձևերը ստանդարտ էին աշխարհիկ վերնախավի համար, և շատ նմուշներ, օրինակ թագավորական ոսկե գավաթը, իրենց պատմության ընթացքում օգտագործվել են ինչպես կրոնական, այնպես էլ աշխարհիկ նպատակերով:

Խոհանոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Բաժակ» բառը օգտագործվում է նաև որպես տարողության չափման միավոր. «սովորական» բաժակի տարողությունը տարբեր դեպքերում փոքր-ինչ տատանվում է. հիմնականում օգտագործվում է բաղադրատոմսերում: Չափիչ բաժակը, որը սովորական բաժակի փոփոխված տարբերակ է, խոհարարության մեջ ստանդարտ գործիք է, որն օգտագործվում է առնվազն Հռոմեական կայսրության ժամանակաշրջանից:

Բաժակները կարող են օգտագործվել ոչ միայն որպես խմելու անոթներ, այլ նաև որպես ամանի այլընտրանքային ձևեր, հատկապես ապուրի համար: Հրապարակվել են միկրոալիքային վառարանում բաժակների մեջ տարբեր ուտեստներ պատրաստելու բաղադրատոմսեր[40]: Չնայած բաժակները հիմնականում օգտագործվում են խմելու համար, դրանք կարող են օգտագործվել նաև պինդ նյութեր պահելու համար (օրինակ՝ շաքար, ալյուր, հացահատիկ, աղ)[41]:

Բժշկություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վակումային թերապիայի ժամանակ օգտագործվում են տաքացվող բաժակներ, որոնք դրվում են մարմնի վրա՝ մաշկի վիճակը բարելավելու համար, ինչից ենթադրվում է, որ այն ունի մի շարք առողջական օգուտներ: Արևմտյան շրջանում այն համարվում է այլընտրանքային բժշկություն: Անտիմոնային բաժակները պատրաստված էին անտիմոնից: Եթե գինին պահում էին դրանց մեջ մի քանի ժամ, իսկ հետո խմում, այն առաջացնում էր փսխողկան կամ լուծողական ազդեցություն:

Երկար ժամանակ ենթադրվում էր, որ կոկոսե բաժակները, որոնք Եվրոպայում սովորաբար սեղանին դրվող թանկարժեք բաժակներ են՝ արծաթե ամրակներով, ունեն մի շարք բժշկական առավելություններ, այդ թվում՝ (ինչպես ավելի հազվագյուտ ռնգեղջյուրի եղջյուրներով բաժակները) թունավոր ըմպելիքները հայտնաբերելու կամ չեզոքացնելու ունակությունը:

Սպա բաժակները հատուկ բաժակներ են, որոնք նախատեսված են հանքային կամ տաք ջուրը հենց աղբյուրից խմելու համար, և ստեղծվել են 17-րդ դարում[42]՝ հյուսիս-արևմտյան Բոհեմիայում և այժմ հանդիսանում են չեխական բանահյուսության մաս:

Զինանշանագիտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չալիսները երբեմն օգտագործվում են զինանշանագիտության մեջ, հատկապես եկեղեցական զինանշանագիտությունում: Կրոնկասան մշակված փայտե բաժակի տեսակ է, որն օգտագործվել է շվեդ ազնվականների կողմից Վերածննդի դարաշրջանում:

Երեխայի զարգացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաժակից խմելը կարևոր քայլ է փոքրիկի՝ մանկահասակ դառնալու ճանապարհին. խորհուրդ է տրվում, որ երեխաները վեց ամսականից մինչև մեկ տարեկան հասակում շշերից բաժակների անցնեն[43][44]: Սիփի բաժակները հենց այս փոփոխության համար են օգտագործվում: Այլ մանկական բաժակների նման, սովորաբար, սրանք նույնպես պլաստիկ բաժակներ են: Նորածինների համար նախատեսված հատուկ բաժակները, ըստ երևույթին, թվագրվում են նեոլիթյան դարաշրջանից: Որոշ բաժակներ կենդանիների տեսքով են, ակնհայտորեն պարզապես երեխային զբաղեցնելու համար:

Սպորտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Շատ մրցանակեր ունեն գավաթի ձև: Սպորտում մրցույթները հաճախ կրում են այն գավաթի անունը, որը տրվում է որպես մրցանակ:

Շատ մրցանակներ ունեն զարդարված գավաթի ձև, սովորաբար մետաղական: Ֆուտբոլի Աշխարհի գավաթի և Սթենլիի գավաթի դեպքերում մրցույթն ինքնին կարող է կրել մրցանակի անվանումը, որը շնորհվում է հաղթողին: Քանի որ գավաթաձև մրցանակները լայնորեն օգտագործվում են որպես հաղթողների պարգև, մեծ թվով ազգային և միջազգային մրցույթներ կոչվում են «գավաթներ» [45]:

Խոշոր տարբերակների համար շատ հաճախ օգտագործվում է հին կանթարոսի վրա հիմնված երկու բռնակով ձևը: Շատերի չափերը այնքան մեծ են, որ ավելի համապատասխան կլիներ «ծաղկաման» անունը, բայց «գավաթ» անունն է հաստատվել: Վաղ գավաթները, հիմնականում ձիարշավների համար, հասարակ գավաթների ձևով են եղել:

Խաղեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարո գուշակության մեջ գավաթների խաղաքարտը կապված է ջրի տարրի հետ և համարվում է հույզերի, ինտուիցիայի և հոգու խորհրդանիշ[46][47]: Գավաթներ պատկերող քարտերը հաճախ ասոցացվում են սիրո, հարաբերությունների, վախերի և ցանկությունների հետ[46][48]:

Տարբեր բաժակներ նախագծված են այնպես, որ դրանցից առանց թափելու խմելը դժվար է: Դրանք կոչվում են «առեղծվածային բաժակներ»:

Բաժակների խաղը ներառում է պլաստիկ բաժակներով ռիթմիկ հարվածներ[49]:

Գովազդ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զարգացած աշխարհում բաժակները հաճախ տարածվում են գովազդային նպատակներով[50]: Օրինակ՝ որևէ ընկերություն կարող է իր պատկերանշանով բաժակները բաժանել առևտրային ցուցահանդեսում, կամ քաղաքում բաժակները կարող են տարածվել կարգախոսներով, որոնք նպաստում են վերամշակմանը: Կան ընկերություններ, որոնք մատուցում են բաժակների վրա կարգախոսների տպագրության ծառայություն[51]:

Տաք ըմպելիքների համար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թեյի բաժակներ բաժակապնակի վրա, ճապոնական արտահանման ճենապակի, 19-րդ դար

Չնայած տեսականորեն բաժակների մեծ մասը լիովին հարմար են խմելու հեղուկներ պահելու համար, տաք ըմպելիքները, օրինակ թեյը, սովորաբար մատուցվում են կամ ջերմամեկուսիչ կամ ճենապակյա թեյի բաժակներում:

Մետաղյա և ապակյա բաժակները կարող են ունենալ կրկնակի պատի կառուցվածք, որոնց միջև վակումային միջավայր է ստեղծված՝ ջերմությունը պահպանելու և արտաքին մակերեսը ավելի սառը պահելու համար:

Մեկանգամյա օգտագործման

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Տարբեր պլաստիկ բաժակներ, որոնք սովորաբար օգտագործվում են ոչ պաշտոնական ճաշկերույթի ժամանակ:

Մեկանգամյա օգտագործման բաժակները նախատեսված են միայն մեկ անգամ օգտագործելու համար[52]: Դրանք հաճախ օգտագործվում են արագ սննդի ռեստորաններում և սրճարաններում՝ խմիչքներ մատուցելու համար: Խմելու ջուր տրամադրող ընկերությունները, ինչպիսիք են գրասենյակները և հիվանդանոցները, կարող են նաև օգտագործել մեկանգամյա օգտագործման բաժակներ՝ սանիտարական նկատառումներից ելնելով:

Ալկոհոլային խմիչքների համար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բաժակների որոշ տեսակներ հիմնականում օգտագործվում են ալկոհոլային խմիչքների համար, ինչպիսիք են գարեջուրը, գինին, կոկտեյլը և լիկյորը: Կան ավելի քան մեկ տասնյակ տարբեր տեսակի գարեջուր խմելու բաժակներ՝ կախված գարեջրի հստակ տեսակից: Այն գաղափարը, որ ինչ որ գարեջուր պետք է մատուցվի ինչ որ ձևի բաժակի մեջ, գուցե ավելի շատ առաջ է քաշվել մարքեթինգային նպատակներով, բայց միանգամայն հնարավոր է, որ դրա հետևում իրական հիմքեր կան[53]: Գինու ապակյա բաժակները նույնպես ունեն տարբեր ձևեր՝ կախված գինու գույնից և ոճից, որոնք նախատեսված են դրանք մատուցելու համար: Wine glasses also come in different shapes, depending on the color and style of wine that is intended to be served in them.

Չափման, ներծծման և կրծքերի համար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատկերասրահ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Allan, 2020, էջեր 125–126, 129
  2. ↑ 2,0 2,1 «cup». Օքսֆորդի անգլերեն բառարան (3-րդ հրատարակություն ed.). Օքսֆորդի համալսարանի հրատարակչություն. սեպտեմբեր, 2015. 
  3. ↑ «Cup | Define Cup at Dictionary.com». Dictionary.reference.com. Արխիվացված օրիգինալից October 7, 2015-ին. Վերցված է May 3, 2019-ին.
  4. ↑ «What Are the Different Types of Coffee Cups? (with pictures)». Wisegeek.com. January 18, 2014. Արխիվացված օրիգինալից February 1, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  5. ↑ Rigby 2003: p. 573–574.
  6. ↑ «Cash-strapped church's £1.8m cup». BBC News. 28 September 2009. Վերցված է 29 October 2024-ին.
  7. ↑ Կաղապար:OED
  8. ↑ 8,0 8,1 Allan, 2020, էջ 133
  9. ↑ Wierzbicka, 1984, Note 20, էջեր 214, 241–242
  10. ↑ Kronenfeld, 1996, էջ 6
  11. ↑ Stock, 2008, page numbers are from the 1984 original, էջ 131
  12. ↑ Allan, 2020, էջեր 127–131
  13. ↑ Wierzbicka, 1984, էջեր 205–255
  14. ↑ Labov, William (1973). «The boundaries of words and their meanings». In Bailey, C.-J.; Shuy, R. (eds.). New ways of analyzing Variation in English. Washington D.C.: Georgetown University Press. էջեր 340–373.
  15. ↑ Katz, J. J. (1977). «A proper theory of names». Philosophical Studies. 31: 1–80. doi:10.1007/BF01857252.
  16. ↑ Goddard, Cliff (2011). Semantic analysis: A practical introduction (2nd ed.). Oxford: Oxford University Press.
  17. ↑ Wierzbicka, 1984, էջ 205
  18. ↑ Wierzbicka, 1984, էջեր 214–216
  19. ↑ Ford, Peter (2014-04-08). «At $36 million, 'chicken cup' cracks auction record for Chinese art». The Christian Science Monitor.
  20. ↑ British Museum database search on "Neolithic cup"
  21. ↑ So it struck early archaeologists. Actually it might be said that only the bottom of the beakers is bell-like; at the top nearly all have a "waist" below a flaring "lip".
  22. ↑ Burn, 87
  23. ↑ See entries in Gisela M. A. Richter, Marjorie J. Milne, Shapes and Names of Athenian Vases, Metropolitan Museum of art, New York, 1935, fully online.
  24. ↑ Burn, 202–203
  25. ↑ «Roman Cup – Archaeology Magazine Archive». Archaeology. March–April 2004. Արխիվացված օրիգինալից February 2, 2014-ին. Վերցված է January 28, 2014-ին.
  26. ↑ Merali, Zeeya (September 2013). «This 1,600-Year-Old Goblet Shows that the Romans Were Nanotechnology Pioneers». Smithsonian. Արխիվացված օրիգինալից February 1, 2014-ին. Վերցված է January 28, 2014-ին.
  27. ↑ Burn, 201–204
  28. ↑ "Decorated eared cup", Princeton Art Museum
  29. ↑ "White Stoneware Flanged Cup", Jin dynasty, 12th – 13th century, Ben Janssens Oriental Art
  30. ↑ Atlantic City Aquarium, Horse conch Արխիվացված Մայիս 15, 2014 Wayback Machine. Accessed April 26, 2014
  31. ↑ By convention, these cups are named "vases" or "cylinder vases". Ancient Greek pottery cups are also counted among Greek "vases"
  32. ↑ Norton, Elizabeth (August 6, 2012). «Starbucks of Ancient America?». ScienceNOW. Արխիվացված օրիգինալից February 1, 2014-ին. Վերցված է January 28, 2014-ին.
  33. ↑ The Lacock Cup and Royal Gold Cup for example
  34. ↑ Schroder, Timothy, The National Trust Book of English Domestic Silver, 1500–1900, 100, 1988, Penguin/Viking, 0670802379; Glanville favours an earlier date.
  35. ↑ OED "Glass", II, 5 – as "glases et verres".
  36. ↑ Hillier, 82
  37. ↑ «Genesis 40 ESV – Joseph Interprets Two Prisoners' Dreams». Bible Gateway. Արխիվացված օրիգինալից February 22, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  38. ↑ British Museum collection database. Royal Gold Cup. British Museum. Accessed January 11, 2023
  39. ↑ «Are You Drinking of the Master's Cup?». Cgg.org. Արխիվացված օրիգինալից February 1, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  40. ↑ «Coffee Cup Quiche». St. Louis Post-Dispatch. 1 May 2012. Արխիվացված օրիգինալից January 5, 2015-ին. Վերցված է 9 February 2014-ին.
  41. ↑ «Cup – Definition and More from the Free Merriam-Webster Dictionary». Merriam-webster.com. August 31, 2012. Արխիվացված օրիգինալից January 8, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  42. ↑ Kuchyňová, Zdeňka (2 May 2008). «Lázeňský pohárek – typicky česká záležitost» (չեխերեն). Czech Radio. Արխիվացված օրիգինալից January 16, 2017-ին. Վերցված է 15 January 2017-ին.
  43. ↑ «Introducing a cup: 8 months and over». Heinz For Baby. Արխիվացված է օրիգինալից February 19, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  44. ↑ Last reviewed: July 2012 (January 1, 2000). «How can I encourage my toddler to drink from a cup?». BabyCentre. Արխիվացված օրիգինալից February 2, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  45. ↑ «'win the cup' Google news search». Google. Արխիվացված օրիգինալից May 8, 2014-ին. Վերցված է February 3, 2014-ին.
  46. ↑ 46,0 46,1 Burger, Evelin; Johannes Fiebig (2004). Tarot Basics. New York: Sterling. էջ 76. ISBN 1402730403.
  47. ↑ Tarantino, P.C. (2007). Tarot for the New Aeon. Pebble Beach, CA: Alternative Insights. էջեր 245–246. ISBN 978-0976618409.
  48. ↑ Ziegler, Gerd (1988). Tarot: Mirror of the Soul: Handbook for the Aleister Crowley Tarot. York Beach, Maine: S. Weiser. էջ 191. ISBN 0877286833.
  49. ↑ «The Cup Game». Great Group Games. Արխիվացված օրիգինալից July 30, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  50. ↑ Service, Industrial News. «Global consumer brands invest in promotional cups». Ins-news (անգլերեն). Վերցված է 2024-10-25-ին.
  51. ↑ «Custom Promotional Cups, Branded Plastic and Paper Cups». Custom On It. Արխիվացված օրիգինալից January 22, 2014-ին. Վերցված է January 26, 2014-ին.
  52. ↑ Ashby, Michael F. (2016-09-23). Materials Selection in Mechanical Design (անգլերեն). Butterworth-Heinemann. ISBN 9780081006108.
  53. ↑ Schneider, Drew (May 3, 2012). «A guide to beer glass types and their impact on flavour». Վերցված է August 6, 2024-ին.
  54. ↑ McClenehan, Robert L. Some Scottish Quaichs. Illinois, 1955, p. 3.

Աղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Բաժակ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Rigby, Stephen Henry (2003). A Companion to Britain in the Later Middle Ages (Illustrated ed.). Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-21785-5.

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Բաժակ&oldid=10255117» էջից