Արևմտյան քաղաքակրթություն
|
Ուշադրություն, այս էջը կամ բաժինը այլ լեզվով հոդվածի վատ թարգմանություն է։ Դուք կարող եք բարելավել թարգմանությունը։ Օրիգինալ տեքստը կարող եք գտնել ձախ կողմի «այլ լեզուներով» ենթաբաժնում։ |
| Ենթակատեգորիա | history of civilization  | |
|---|---|---|
| Մասն է | • Մոլորակագիտություն • Երկրի պատմություն | |
| Թեմայով վերաբերում է | Արևմտյան մշակույթ | |
.JPG)
Արևմտյան քաղաքակրթության, արմատները հասնում են մինչև հին Եվրոպա և Միջերկրականի ավազան։ Այն սկսվեց հին Հունաստանում, փոխակերպվեց հին Հռոմում և զարգացավ միջնադարյան Արևմտյան Քրիստոնյա աշխարհում՝ նախքան այնպիսի կարևոր զարգացման փուլեր ապրելը, ինչպիսիք են Սխոլաստիկայի զարգացումը, Վերածնունդը, Ռեֆորմացիան, Գիտական հեղափոխություն, Լուսավորություն, Արդյունաբերական հեղափոխություն և լիբերալ ժողովրդավարության զարգացումը։ Դասական Հունաստանի և Հռոմի քաղաքակրթությունները համարվում են արևմտյան քաղաքակրթության պատմության հիմնարար ժամանակաշրջաններ։ Մեծ մշակութային ներդրումներ են ունեցել քրիստոնեացված գերմանական ժողովուրդները, օրինակ՝ ֆրանկներ, գոթեր և բուրգունդներ։ Կարլ Մեծը՝ ով հիմնեց Կարոլինգյան կայսրությունը՝0 կոչվեց «Եվրոպայի հայրը»[1]։ Ներդրումներ նույնպես եղել են նախաքրիստոնեական Եվրոպայի հեթանոս ժողովուրդներից, օրինակ՝ Կելտեր և գերմանական հեթանոսներ, ինչպես նաև որոշ նշանակալի կրոնական ներդրումներ՝ հուդայականությունից և Հելլենիստական հուդայականությունից, որոնք սկիզբ էին առնում Հրեաստանում, Գալիլեայում և վաղ Հրեական սփյուռքում[2][3][4], եղել են որոշ այլ Մերձավոր Արևելյան ազդեցություններ ևս[5]։ Արևմտյան քրիստոնեությունը մեծ դեր է խաղացել Արևմտյան մշակույթի ձևավորման գործում, որը իր պատմության մեծ մասում գրեթե համարժեք է եղել Քրիստոնեական մշակույթին։ Քրիստոնյաներ եղել են նաև Արևմուտքից դուրս՝ օրինակ Չինաստանում, Հնդկաստանում, Ռուսաստանում, Բյուզանդիայում և Մերձավոր Արևելքում[6][7][8][9][10]։ Արևմտյան քաղաքակրթությունը տարածվել է և ստեղծել ժամանակակից Ամերիկաներում և Օվկիանիայում գերիշխող մշակույթները և վերջին դարերում ունեցել է հսկայական համաշխարհային ազդեցություն՝ բազմաթիվ ձևերով։
Հաջորդելով 5-րդ դարում Հռոմի անկմանը՝ Եվրոպան մտավ Միջնադար, որի ընթացքում Կաթոլիկ եկեղեցին լրացրեց Արևմուտքում ստեղծված իշխանական վակուումը, որն առաջացել էր Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունի անկումով, մինչդեռ Արևելյան Հռոմեական կայսրությունը (կամ Բյուզանդական կայսրություն) դարեր շարունակ պահպանվեց Արևելքում՝ դառնալով հունական արևելյան հակադրություն լատինական Արևմուտքին։ 12-րդ դարի ընթացքում Արևմտյան Եվրոպան ապրում էր արվեստի և գիտելիքի ծաղկում, որը խթանվում էր տաճարների կառուցմամբ, միջնադարյան համալսարանների հիմնադրմամբ և ավելի մեծ կապերով միջնադարյան իսլամական աշխարհի հետ Ալ-Անդալուսի և Սիցիլիայի միջոցով, որտեղից արաբական գիտական տեքստերն ու փիլիսոփայությունը թարգմանվում էին լատիներեն։ Քրիստոնեական միասնությունը կործանվեց Վերափոխման արդյունքում՝ 16-րդ դարում։ Առևտրական դասը ծագեց քաղաք-պետություներից, սկզբում Իտալական թերակղզում, և Եվրոպան ապրեց Վերածնունդը՝ 14-ից 17-րդ դարերում, որը ազդարարեց տեխնոլոգիական և գեղարվեստական առաջընթացի դարաշրջանի սկիզբ և ճանապարհ բացեց Մեծ աշխարհագրական հայտնագործությունների համար, որը բերեց համաշխարհային եվրոպական կայսրությունների բարձրացմանը, ինչպիսիք էին Պորտուգալիան և Իսպանիան։
Արդյունաբերական հեղափոխությունը սկսվեց Բրիտանիայում՝ 18-րդ դարում։ Լուսավորության ազդեցության տակ Հեղափոխությունների դարաշրջանը սկսվեց ԱՄՆ-ից և Ֆրանսիայից՝ Արևմուտքը արդյունաբերականացված, դեմոկրատացված ժամանակակից ձևին փոխակերպելու գործընթացի մաս կազմելով։ Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի, Հարավային Աֆրիկայի, Ավստրալիայի և Նոր Զելանդիայի հողերը սկզբում դարձան եվրոպական կայսրությունների մաս, իսկ հետո՝ նոր արևմտյան ազգերի տուն, մինչդեռ Աֆրիկան և Ասիան մեծամասամբ բաժանվեցին արևմտյան տերությունների միջև։ Արևմտյան ժողովրդավարության լաբորատորիաներ ստեղծվեցին Բրիտանիայի գաղութներում՝ Ավստրալազիայում՝ 19-րդ դարի կեսերից, մինչդեռ Հարավային Ամերիկան հիմնականում ստեղծեց նոր ինքնակալություններ։ 20-րդ դարում բացարձակ միապետությունը անհետացավ Եվրոպայից, և չնայած ֆաշիզմի և կոմունիզմի դրվագներին՝ դարի ավարտին Եվրոպայի գրեթե բոլոր երկրները ժողովրդավարական ընտրություններով էին ընտրում իրենց առաջնորդներին։ Արևմտյան երկրների մեծ մասը խորը ներգրավված էին Առաջին համաշխարհային պատերազմում և Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում, ինչպես նաև երկարատև Սառը պատերազմում։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը բերեց Ֆաշիզմի պարտությանը Եվրոպայում և ԱՄՆ-ի ու Խորհրդային Միությունի վերելքին՝ որպես մրցակից համաշխարհային տերություններ և նոր «Արևելք-Արևմուտք» քաղաքական հակադրության սկիզբ։
Բացի Ռուսաստանից, Եվրոպական կայսրություններ ևս փլուզվեցին Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, իսկ քաղաքացիական իրավունքների շարժումները և լայնածավալ բազմազգ, բազմակրոն միգրացիաները դեպի Եվրոպա, Ամերիկաներ և Օվկիանիա նվազեցրին էթնիկ եվրոպացիների նախկին գերակշռությունը Արևմտյան մշակույթում։ Եվրոպական ազգերը շարժվեցին դեպի ավելի մեծ տնտեսական և քաղաքական համագործակցություն՝ Եվրոպական միությունի միջոցով։ Սառը պատերազմը ավարտվեց մոտ 1990 թ․թ․ ՝ Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայում Խորհրդային Միության պարտադրած կոմունիզմի փլուզմամբ։ 21-րդ դարում Արևմտյան աշխարհը պահպանում է համաշխարհային տնտեսության վրա իր նշանակալի ուժն ու ազդեցությունը։ Արևմուտքը մեծ ներդրում է ունեցել ժամանակակից համաշխարհային մշակույթի տեխնոլոգիական, քաղաքական, փիլիսոփայական, գեղարվեստական և կրոնական ասպեկտներում, այն եղել է Կաթոլիկության, Պրոտեստանտության, ժողովրդավարության, արդյունաբերականացման օրրան, առաջին խոշոր քաղաքակրթությունը, որ փորձեց վերացնել ստրկությունը՝ 19-րդ դարում, առաջինը, որ քվեարկության իրավունք տվեց կանանց և առաջինը, ուր գործածեց այնպիսի տեխնոլոգիաներ, ինչպիսիք են գոլորշու ուժը, էլեկտրական ուժը և միջուկային էներգիան։ Արևմուտքը ստեղծեց կինեմատոգրաֆը, հեռուստատեսությունը, ռադիոն, հեռախոսը, ավտոմեքենան, հրթիռաշինությունը, թռիչքը, էլեկտրական լույսը, անձնական համակարգիչը և ինտերնետը, ներկայացրեց արվեստագետներ, ինչպիսիք են Միքելանջելոն, Շեքսպիրը, Լեոնարդո դա Վինչին, Բեթհովենը, Վինսենթ վան Գոգը, Պիկասոն, Բախը և Մոցարտը, զարգացրեց սպորտաձևեր, ինչպիսիք են ֆուտբոլը, կրիկետը, գոլֆը, թենիսը, ռեգբին և բասկետբոլը և առաջին անգամ մարդկանց տեղափոխեց աստղագիտական օբյեկտ՝ 1969 թ․ Ապոլոն 11 Լուսնի վայրէջքով։
Միջին դարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վաղ միջնադար. 500–1000
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մինչև Արևելքում Հռոմեական կայսրությունը և քրիստոնեական կրոնը շարունակեցին գոյություն ունենալ ավելի ու ավելի հունականացված ձևով՝ Բյուզանդական կայսրությունում, որի կենտրոնը Կոստանդնուպոլիսն էր, Արևմտյան քաղաքակրթությունը Հռոմի անկումից (476 թ.) հետո բախվեց գրագիտության և կազմակերպվածության փլուզման խնդրին։ Սակայն աստիճանաբար քրիստոնեական կրոնը նորից հաստատեց իր ազդեցությունը Արևմտյան Եվրոպայի վրա։
_crop.jpg)
Հռոմի անկումից հետո պապությունը հանդես եկավ որպես իշխանության և շարունակականության աղբյուր։ Քանի որ Հռոմում այլևս բանակի գլխավոր հրամանատար չկար, նույնիսկ ռազմական գործերի վերահսկողությունը անցավ պապին՝ Գրիգոր Մեծը (մոտ 540–604) խստագույն բարեփոխումներով ղեկավարեց եկեղեցին։ Որպես իրավաբան և վարչարար՝ նա ներկայացնում էր անցումը դասական աշխարհայացքից դեպի միջնադարյան ընկալում և դարձավ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու հետագա բազմաթիվ կառույցների հիմնադիրներից։ Ըստ Կաթոլիկ հանրագիտարանի, նա եկեղեցին և պետությունը դիտում էր որպես մեկ ամբողջություն, որն աշխատում էր երկու տարբեր ոլորտներում՝ եկեղեցական և աշխարհիկ, սակայն նրա մահվան պահին պապությունը դարձավ Իտալիայի գլխավոր իշխանությունը[11]:
|
Պապ Գրիգոր Մեծը Իտալիայում իրեն դարձրեց իշխանություն, որը գերազանցում էր կայսրին կամ էքզարխին, և ստեղծեց քաղաքական ազդեցություն, որը դարեր շարունակ իշխեց թերակղզու վրա։ Այս ժամանակից ի վեր Իտալիայի տարբեր ժողովուրդները առաջնորդություն էին որոնում պապից, և Հռոմը՝ որպես պապական մայրաքաղաք, շարունակում էր մնալ քրիստոնեական աշխարհի կենտրոն։ | 
|
Ըստ ավանդության՝ քրիստոնեությունը Իռլանդիա է ներմուծել հռոմեացված բրիտոնցի Սուրբ Պատրիկը՝ մոտ 5-րդ դարում։ Հռոմեական լեգեոնները երբեք չէին նվաճել Իռլանդիան, և երբ Արևմտյան Հռոմեական կայսրությունը փլուզվեց, քրիստոնեությունը կարողացավ այնտեղ գոյատևել։ Վանականները ապաստան էին որոնում հայտնի աշխարհի հեռավոր եզրերում՝ օրինակ Կոռնուոլում, Իռլանդիայում կամ Հեբրիդներում։ Խստապահանջ գիտնականական գործունեությունը շարունակվում էր մեկուսացված կենտրոններում, օրինակ՝ Իռլանդիայի Սքելիգ Միքայելում, որտեղ գրագետ վանականները դարձան Եվրոպայում արևմտյան հնության բանաստեղծական և փիլիսոփայական գործերի վերջին պահապաններից[12]:
Մոտ 800 թ․ նրանք արդեն ստեղծում էին լուսազարդ ձեռագրեր, օրինակ՝ Քելսի գիրքը։ Գաելյան վանականների առաքելությունները, որոնք առաջնորդվում էին սուրբ Կոլումբայի նման վանականների կողմից, քրիստոնեությունը հետ տարածեցին Արևմտյան Եվրոպայում՝ միջին դարերում՝ հիմնելով մենաստաններ նախ հյուսիսային Բրիտանիայում, ապա՝ անգլո-սաքսոնական Անգլիայում և Ֆրանկական կայսրությունում։ Թոմաս Քեհիլը իր՝ «Ինչպես իռլանդացիները փրկեցին քաղաքակրթությունը» գրքում, իռլանդացի վանականներին է վերագրում Արևմտյան քաղաքակրթությունը «փրկելու» վաստակը[13]: Ըստ արվեստաբան Քեննեթ Քլարքի, Հռոմի անկումից հետո շուրջ հինգ դար գրեթե բոլոր մտավորականները միանում էին եկեղեցուն, և գործնականում Արևմտյան Եվրոպայում վանական բնակավայրերից դուրս գրեթե ոչ ոք չէր կարողանում կարդալ կամ գրել:
Մոտավորապես 500թ․ ֆրանկների թագավոր Կլովիս I-ը դարձավ քրիստոնյա և Գոլը միավորեց իր իշխանությանը։ Հետագայում՝ 6-րդ դարում, Բյուզանդական կայսրությունը վերականգնեց իր իշխանությունը Իտալիայի և Իսպանիայի մեծ մասում։ Պապի կողմից Իռլանդիայից ուղարկված միսիոներները նույնպես օգնեցին 6-րդ դարում Անգլիան դարձի բերելուն, և այդ հավատը դարձավ գերիշխող Արևմտյան Եվրոպայում։
Մուհամմեդը՝ իսլամի հիմնադիրն ու Մարգարեն, ծնվել է Մեքքայում մ․թ․ 570թ․։ Աշխատելով որպես առևտրական՝ նա հանդիպում էր քրիստոնեության և հուդայականության գաղափարներին Բյուզանդական կայսրության սահմաններին, և մոտ 610թ․ սկսեց քարոզել նոր միաստվածական կրոն՝ Իսլամ։ 622թ․ նա դարձավ Մեդինայի քաղաքացիական և հոգևոր առաջնորդը, իսկ շուտով՝ 630թ․, նվաճեց Մեքքան։ 632թ․ մահանալով՝ Մուհամմեդի նոր դավանանքը նախ նվաճեց արաբական ցեղերին, ապա՝ Բյուզանդիայի մեծ քաղաքները՝ Դամասկոսը՝ 635թ․ և Երուսաղեմը՝ 636թ․ ։ Նախկինում հռոմեական Մերձավոր Արևելքի և Հյուսիսային Աֆրիկայի տարածքներում ստեղծվեց բազմազգ իսլամական կայսրություն։ 8-րդ դարի սկզբին Իբերիան և Սիցիլիան անցան մուսուլմանների ձեռքը։ 9-րդ դարում արդեն նվաճված էին նաև Մալթան, Կիպրոսը և Կրետեն, իսկ որոշ ժամանակով՝ նաև Սեպտիմանիա շրջանը[14]:
Միայն 732 թ․ մուսուլմանների առաջխաղացումը Եվրոպա կանգնեցվեց ֆրանկական առաջնորդ Կառլոս Մարտելի կողմից՝ փրկելով Գոլը և Արևմուտքի մնացած մասը իսլամի կողմից նվաճումից։ Այդ ժամանակից ի վեր «Արևմուտք» հասկացությունը նույնացվեց Քրիստոնեական աշխարհի հետ՝ տարածք, որը ղեկավարվում էր քրիստոնյա տերությունների կողմից, քանի որ արևելյան քրիստոնեությունը անցավ «դհիմմի» կարգավիճակի՝ մուսուլմանական խալիֆայությունների ներքո։ «Սուրբ երկիրը» ազատագրելու գործը մնաց միջնադարյան պատմության հիմնական ուշադրության կենտրոնում՝ սնուցելով բազմաթիվ հաջորդական խաչակրաց արշավանքներ, որոնցից միայն առաջինն էր հաջողված (չնայած այն ուղեկցվեց բազմաթիվ դաժանություններով՝ Եվրոպայում և այլուր)։
Կառլ Մեծը (անգլերեն՝ "Charles the Great") դարձավ ֆրանկների թագավոր։ Նա նվաճեց Գոլը (ներկայիս Ֆրանսիան), Հյուսիսային Իսպանիան, Սաքսոնիան և Հյուսիսային ու Կենտրոնական Իտալիան։ 800 թ․ Պապ Լևոն III-ը Կառլոս Մեծին թագադրեց որպես Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր։ Նրա իշխանության ներքո ոչ քրիստոնեական երկրներում ապրող ժողովուրդները, օրինակ՝ Գերմանիան, դարձավ քրիստոնեա։
Նրա թագավորությունից հետո ստեղծված կայսրությունը բաժանվեց՝ դառնալով Ֆրանսիայի թագավորությունը (հին Ֆրանկիա բառից՝ «ֆրանկների երկիր»), Սրբազան Հռոմեական կայսրությունը և միջին թագավորությունը (որը ներառում էր ներկայիս Շվեյցարիան, Հյուսիսային Իտալիան, Արևելյան Ֆրանսիան և Նիդերլանդները)։
8-րդ դարի վերջերից սկսած՝ վիկինգները սկսեցին ծովային հարձակումներ իրականացնել Եվրոպայի քաղաքների և գյուղերի վրա։ Վերջիվերջո նրանք թալանից անցան նվաճումների՝ նվաճելով Իռլանդիան, Անգլիայի մեծ մասը և Հյուսիսային Ֆրանսիան (Նորմանդիա)։ Սակայն այս նվաճումները երկար չտևեցին։ 954 թ․ Ալֆրեդ Մեծը վիկինգներին վտարեց Անգլիայից, որը նա միավորեց իր իշխանության տակ, և Իռլանդիայում վիկինգների իշխանությունն էլ ավարտվեց։ Նորմանդիայում վիկինգները որդեգրեցին ֆրանսիական մշակույթն ու լեզուն, դարձան քրիստոնյաներ և ձուլվեցին տեղական բնակչության մեջ։
11-րդ դարի սկզբին Սկանդինավիան բաժանված էր երեք թագավորությունների՝ Նորվեգիայի, Շվեդիայի և Դանիայի, որոնք բոլորը քրիստոնեական էին և Արևմտյան քաղաքակրթության մաս էին կազմում։ Նորս ուսումնասիրողները հասան մինչև Իսլանդիա, Գրենլանդիա և նույնիսկ Հյուսիսային Ամերիկա, սակայն միայն Իսլանդիան էր մշտապես բնակեցվել նրանց կողմից։ Մոտ 1000–1200 թթ․ տաք կլիմայի մի շրջափուլ հնարավորություն տվեց 985 թ․ Գրենլանդիայում հիմնելու նորվեգական ճակատային բնակավայր, որը գոյատևեց մոտ 400 տարի՝ դառնալով քրիստոնեական աշխարհի ամենաարևմտյան բնակավայրը։ Այստեղից նորսերը փորձեցին ստեղծել իրենց կարճատև եվրոպական գաղութը Հյուսիսային Ամերիկայում՝ հինգ դար առաջ Կոլումբոսից[14]:
10-րդ դարում Եվրոպայով մեկ swept էր մեկ այլ թափառաշրջիկ ռազմիկների խումբ՝ մադյարները։ Վերջիվերջո նրանք հաստատվեցին այն տարածքում, որը այսօր Հունգարիան է, դարձի եկան քրիստոնեության և դարձան հունգարացի ժողովրդի նախնիները։
Բուն միջնադար․ 1000–1300
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արվեստաբան Քեննեթ Քլարքը գրել է, որ Արևմտյան Եվրոպայի առաջին «մեծ քաղաքակրթության դարը» սկսվել է մոտավորապես 1000 թ․։ Նա գրում էր․ «1100 թ․-ից, կյանքի յուրաքանչյուր ճյուղում՝ գործնականում, փիլիսոփայության մեջ, կազմակերպման ու տեխնոլոգիայի մեջ տեղի ունեցավ էներգիայի արտասովոր հեղեղ, գոյության ուժգնացում»։ Այս ժամանակաշրջանի վրա են հիմնված Եվրոպայի հետագա բազմաթիվ ձեռքբերումների հիմքերը։
Քլարքի խոսքով՝ Կաթոլիկ եկեղեցին չափազանց հզոր էր, ըստ էության՝ ինտերնացիոնալիստական և ժողովրդավարական իր կառուցվածքով ու կառավարվող վանական կազմակերպություններով, որոնք հիմնականում հետևում էին Սուրբ Բենեդիկտոսի կանոնին։ Խելացի մարդիկ սովորաբար միանում էին վանական կարգերին, և նրանք, ովքեր ունեին մտավոր, վարչական կամ դիվանագիտական ունակություններ, կարող էին հաղթահարել հասարակության սովորական սահմանափակումները․ հեռավոր երկրներից եկած բարձր եկեղեցականները ընդունվում էին տեղական եպիսկոպոսությունների մեջ՝ կապելով եվրոպական մտավորությունը լայն տարածությունների միջով։
Այդպիսի համալիրները, ինչպիսին Կլյունիի վանքըն էր, վերածվում էին աշխույժ կենտրոնների, որոնց ճյուղերը տարածված էին ողջ Եվրոպայում։ Սովորական մարդիկ նույնպես ճամփորդում էին հսկայական հեռավորություններ՝ ուխտագնացությունների ժամանակ, որպեսզի արտահայտեն իրենց հավատարմությունը և աղոթեն սուրբ մասունքների մոտ։
Մոնումենտալ վանքեր և տաճարներ կառուցվում էին ու զարդարվում քանդակներով, գորգերով, խճանկարներով և արվեստի գործերով, որոնք պատկանում էին արվեստի ամենամեծ դարաշրջաններից մեկին և ուժեղ հակադրություն էին ստեղծում հասարակ մարդկանց մոնոտոն և սուղ պայմաններին։ Աբբատ Սյուժերը Սուրբ Դենի վանքից համարվում է գոթական ճարտարապետության ազդեցիկ վաղ հովանավորներից մեկը և հավատում էր, որ գեղեցկության սերը մարդկանց մոտեցնում է Աստծուն․ «Բթամիտ միտքը բարձրանում է դեպի ճշմարտություն՝ նյութականի միջոցով»։ Քլարքը սա անվանում է «հաջորդ դարի բոլոր վսեմ արվեստի գործերի մտավոր նախապատմությունը, և իրականում այն մինչ այսօր էլ մնացել է մեր հավատքի հիմքը արվեստի արժեքի նկատմամբ»[15]։
1000 թ․-ի մոտ ֆեոդալիզմը դարձել էր գերիշխող սոցիալական, տնտեսական և քաղաքական համակարգ։ Հասարակության գագաթին գտնվում էր մենապետը, որը հող էր տալիս ազնվականներին՝ հավատարմության դիմաց։ Ազնվականները հող էին տալիս վասալներին, որոնք ծառայում էին որպես ասպետներ՝ պաշտպանելու իրենց մենապետին կամ ազնվականին։ Վասալներից ներքև գտնվում էին գյուղացիները կամ ճորտերը։ Ֆեոդալական համակարգը ծաղկում էր այնքան ժամանակ, քանի դեռ գյուղացիներին անհրաժեշտ էր պաշտպանություն ազնվականության կողմից՝ ներսից և դրսից եկող ներխուժումներից։ Սակայն երբ 11-րդ դարը առաջացավ, ներխուժման վտանգի հետ միասին ֆեոդալական համակարգը սկսեց թուլանալ։
1054 թ․, դարեր շարունակ լարված հարաբերություններից հետո, տեղի ունեցավ Մեծ ճեղքվածքը՝ դավանաբանական տարբերությունների պատճառով, որը բաժանեց քրիստոնեական աշխարհը՝ Կաթոլիկ եկեղեցի, որի կենտրոնը Հռոմն էր և որը գերիշխում էր Արևմուտքում, և Ուղղափառ եկեղեցի, որի կենտրոնը Կոստանդնուպոլիսն էր՝ Բյուզանդական կայսրության մայրաքաղաքը։ Եվրոպայի վերջին հեթանոսական հողերը դարձի եկան քրիստոնեության՝ Բալթյան ժողովուրդների մկրտությամբ Բարձր միջնադարում, ինչը նրանց ևս մտցրեց Արևմտյան քաղաքակրթության մեջ։[16]
Միջնադարյան շրջանի առաջընթացի ընթացքում արիստոկրատական ռազմական իդեալը՝ ասպետականությունը, և ասպետության ինստիտուտը, որը հիմնված էր քաղաքավարության և ուրիշներին ծառայելու վրա, դարձան մշակութային կարևոր արժեք։ Եվրոպայի ողջ տարածքում կառուցվեցին հսկայական գոթական տաճարներ՝ արտասովոր գեղարվեստական և ճարտարապետական բարդությամբ, այդ թվում՝ Անգլիայում Քանթերբերիի տաճարը, Գերմանիայում Քյոլնի տաճարը և Ֆրանսիայում Շարտրի տաճարը (որը Քեննեթ Քլարքի կողմից անվանվել է «Եվրոպական քաղաքակրթության առաջին մեծ զարթոնքի էպիտոմը»[15])։
Այս ժամանակաշրջանը ծնում էր ավելի ու ավելի շքեղ արվեստ և ճարտարապետություն, բայց նաև՝ բարեպաշտ պարզություն, ինչպիսին էր Ասսիզիի Սուրբ Ֆրանցիսկոսը (արտահայտված իր «Արևի երգի» աղոթքում) և Դանթե Ալիգիերիի Աստվածային կատակերգություն դյուցազներգությունը։ Քանի որ եկեղեցին դառնում էր ավելի հզոր և հարուստ, շատերը ձգտում էին բարեփոխումների։ Հիմնադրվեցին դոմինիկյան և ֆրանցիսկյան միաբանությունները, որոնք շեշտադրում էին աղքատությունը և հոգևորությունը։[17]
Կանայք բազմաթիվ առումներով դուրս էին մնում քաղաքական և առևտրական կյանքից, սակայն եկեղեցական առաջատար կանայք բացառություն էին։ Միջնադարյան աբբայություններում գտնվող աբբահայերը և վանական տների կին ղեկավարները հզոր գործիչներ էին, որոնց ազդեցությունը կարող էր մրցել արական եպիսկոպոսների և աբբաների հետ․ «Նրանք բանակցում էին թագավորների, եպիսկոպոսների և ամենահզոր լորդերի հետ՝ լիարժեք հավասար պայմաններով… նրանք ներկա էին բոլոր մեծ կրոնական և ազգային հանդիսություններին, եկեղեցիների օծմանը, և նույնիսկ, թագուհիների պես, մասնակցում էին ազգային ժողովների խորհրդակցություններին…»[18]։
Սուրբ Մարիամ Աստվածածնին (Հիսուսի մորը) նվիրվածության աճող տարածվածությունը մայրական առաքինությունը հաստատեց որպես կաթոլիկ Եվրոպայի հիմնական մշակութային թեմա։ Քեննեթ Քլարքը գրել է, որ 12-րդ դարի սկզբին «Կույս Մարիամի պաշտամունքը բիրտ և անողոք բարբարոսների մի սերնդին սովորեցրեց նրբության և կարեկցանքի առաքինությունները»[15]։
1095 թ․ Պապ Ուրբանոս II-ը կոչ արեց խաչակրաց արշավանքի՝ վերանվաճելու Սուրբ երկիրը մուսուլմանական իշխանությունից[19], երբ սելջուկ թուրքերը խանգարում էին քրիստոնյաներին այցելել այնտեղ գտնվող սուրբ վայրերը։ Դարեր շարունակ՝ մինչ իսլամի առաջացումը, Փոքր Ասիան և Մերձավոր Արևելքի մեծ մասը եղել էին Հռոմեական, իսկ հետո Բյուզանդական կայսրությունների մաս։ Խաչակրաց արշավանքները սկզբում սկսվեցին ի պատասխան Բյուզանդիայի կայսրի կոչին՝ օգնելու պայքարել թուրքերի տարածման դեմ Անատոլիաում։
Առաջին խաչակրաց արշավանքը հաջողությամբ իրականացրեց իր նպատակը, սակայն ծանր գնով հայրենիքում, և խաչակիրները հաստատեցին իշխանություն Սուրբ երկրում։ Սակայն 13-րդ դարում մուսուլմանական զորքերը վերանվաճեցին այդ տարածքները, իսկ հետագա խաչակրաց արշավանքները մեծ հաջողություն չունեցան։ Սուրբ երկիրը վերադառնալու նպատակով կազմակերպված հատուկ արշավանքները տևեցին մոտ երկու դար՝ 1095-ից մինչև 1291 թ․։ Այլ արշավանքներ՝ Իսպանիայում և Պորտուգալիայում (Ռեկոնկիստա), ինչպես նաև Հյուսիսային խաչակրաց արշավանքներ, շարունակվեցին մինչև 15-րդ դարը։ Խաչակրաց արշավանքները Եվրոպայի վրա ունեցան լայնածավալ քաղաքական, տնտեսական և սոցիալական ազդեցություններ։ Դրանք ավելի խորացրին բաժանումը Արևելյան և Արևմտյան քրիստոնեական աշխարհների միջև և վերջնական հաշվով չկարողացան կանխել թուրքերի առաջխաղացումը դեպի Եվրոպա՝ Բալկաններով և Կովկասով[20]։
Հռոմեական կայսրության անկումից հետո դասական հույն գրականության բազմաթիվ տեքստեր թարգմանվեցին արաբերեն և պահպանվեցին միջնադարյան իսլամական աշխարհում։ Այնտեղից հույն դասականները՝ արաբական գիտության և փիլիսոփայության հետ միասին, փոխանցվեցին Արևմտյան Եվրոպա և թարգմանվեցին լատիներեն 12-րդ դարի Վերածննդի և 13-րդ դարի ընթացքում[21][22][23]։
Տաճարական դպրոցները սկսվեցին Վաղ միջնադարում՝ որպես բարձրագույն կրթության կենտրոններ, որոնցից որոշները ի վերջո վերածվեցին միջնադարյան համալսարանների։ Բարձր միջնադարում Շարտրի տաճարը գործարկում էր հայտնի և ազդեցիկ Շարտրի տաճարի դպրոցը։ Արևմտյան քրիստոնեական աշխարհի միջնադարյան համալսարանները լավ ինտեգրված էին Արևմտյան Եվրոպայի ողջ տարածքում, խրախուսում էին ազատ քննությունը և ստեղծեցին տարբեր նշանավոր գիտնականներ ու բնական փիլիսոփաներ, որոնց թվում էին Ռոբերտ Գրոսսեթեստը՝ Օքսֆորդի համալսարանից, որը գիտական փորձարարության համակարգված մեթոդի վաղ բացատրողն էր[24], և Սուրբ Ալբերտ Մեծը, որը կենսաբանական դաշտային հետազոտության առաջնեկներից էր[25]։
Իտալական Բոլոնիայի համալսարանը համարվում է աշխարհի ամենահին շարունակաբար գործող համալսարանը[26][27]։
Փիլիսոփայությունը Բարձր միջնադարում կենտրոնացած էր կրոնական թեմաների վրա։ Քրիստոնեական պլատոնիզմը, որը փոխակերպում էր Պլատոնի գաղափարը՝ իդեալական ձևերի աշխարհի և դրանց անկատար նյութական դրսևորումների միջև բաժանումը, քրիստոնեական ընկալմամբ՝ անկատար մարմնի և բարձր հոգու բաժանման, սկզբում գերիշխող մտավոր դպրոցն էր։ Սակայն 12-րդ դարում Արիստոտելի գործերը նորից ներմուծվեցին Արևմուտք, ինչի արդյունքում ձևավորվեց նոր ուղղություն՝ սխոլաստիկա, որը շեշտադրում էր գիտական դիտարկումը։
Այս ժամանակաշրջանի երկու կարևոր փիլիսոփաները Սուրբ Անսելմոսը և Սուրբ Թովմաս Աքվինացին էին, որոնք երկուսն էլ փորձել են փիլիսոփայական եղանակներով ապացուցել Աստծո գոյությունը։ Աքվինացու Summa Theologica-ն միջնադարյան փիլիսոփայության ամենաազդեցիկ գործերից մեկն էր, և թոմիզմը մինչև այսօր էլ ուսումնասիրվում է փիլիսոփայության դասընթացներում։ Աստվածաբան Պետրոս Աբելյարը 1122 թ․ գրել է․ «Ես պետք է հասկանամ, որպեսզի կարողանամ հավատալ… կասկածելով մենք գալիս ենք հարցման, իսկ հարցնելով՝ ընկալում ենք ճշմարտությունը»։[15]
Նորմանդիայում վիկինգները որդեգրեցին ֆրանսիական մշակույթն ու լեզուն, խառնվեցին հիմնականում ֆրանկ և գալլա-հռոմեական ծագում ունեցող տեղական բնակչությանը և հայտնի դարձան որպես նորմաններ։ Նրանք միջնադարյան Եվրոպայում և նույնիսկ Մերձավոր Արևելքում մեծ քաղաքական, ռազմական և մշակութային դեր խաղացին։ Նրանք հայտնի էին իրենց ռազմատենչ ոգով և քրիստոնեական բարեպաշտությամբ։ Արագորեն ընդունեցին այն տարածքի ռոմանական լեզուն, որտեղ հաստատվել էին, և նրանց բարբառը հայտնի դարձավ որպես նորմանդերեն, որը դարձավ կարևոր գրական լեզու։
Նորմանդիայի դքսությունը, որը նրանք ձևավորեցին Ֆրանսիայի թագի հետ կնքված պայմանագրով, միջնադարյան Ֆրանսիայի մեծագույն ֆեոդներից մեկն էր։ Նորմանները հայտնի էին թե՛ իրենց մշակույթով՝ օրինակ՝ իրենց յուրահատուկ ռոմանական ճարտարապետությամբ և երաժշտական ավանդույթներով, և թե՛ իրենց ռազմական նվաճումներով ու նորարարություններով։ Նորման արկածախնդիրները նվաճմամբ հիմնեցին թագավորություն Հարավային Իտալիայում և Սիցիլիայում, իսկ իրենց դքսի անունից կազմակերպած արշավանքը հանգեցրեց Անգլիայի նորմանական նվաճմանը։ Նորմանական ազդեցությունը տարածվեց այս նոր կենտրոններից դեպի Խաչակրաց պետություններ Մերձավոր Արևելքում, Շոտլանդիա և Ուելս Մեծ Բրիտանիայում, ինչպես նաև Իռլանդիա[28]։
Արևմտյան հասարակության հիմնական ուժերի՝ ազնվականության, մենապետության և հոգևորականության հարաբերությունները երբեմն բերում էին հակամարտությունների։ Եթե մենապետը փորձում էր մարտահրավեր նետել եկեղեցու իշխանությանը, եկեղեցուց դատապարտումը կարող էր նշանակել լիակատար աջակցության կորուստ ազնվականների, գյուղացիների և մյուս մենապետերի կողմից։ Սրբազան Հռոմեական կայսրության կայսր Հենրի IV-ը, 11-րդ դարի ամենահզոր մարդկանցից մեկը, երեք օր մերկագլուխ կանգնած մնաց ձյան մեջ Կանոսայում 1077 թ․թ․ ՝ իր արտաքսումը Պապ Գրիգոր VII-ի կողմից չեղարկելու համար[29]։
Քանի որ Միջին դարերում մենապետությունները կենտրոնացնում էին իրենց իշխանությունը, ազնվականները փորձում էին պահպանել սեփական ուժը։ Սրբազան Հռոմեական կայսր Ֆրեդերիկ II-ի բարդ արքունիքը հիմնված էր Սիցիլիայում, որտեղ խառնվում էին նորմանական, բյուզանդական և իսլամական քաղաքակրթությունները։ Նրա տիրույթը ձգվում էր Հարավային Իտալիայից մինչև Գերմանիա, և 1229 թ․ նա ինքն իրեն թագադրեց որպես Երուսաղեմի թագավոր։ Նրա կառավարման տարիներին լարվածություն և մրցակցություն կար Պապության հետ՝ Հյուսիսային Իտալիայի վերահսկողության համար[30]։
Կրթության հովանավոր լինելով[31]՝ Ֆրեդերիկը հիմնեց Նեապոլի համալսարանը[32]։
Պլանտագենետներ դինաստիայի թագավորները առաջին անգամ իշխեցին Անգլիայի թագավորության վրա 12-րդ դարում։ Հենրի V-ը թողեց իր հետքը Ազենկուրի ճակատամարտում ավելի մեծաքանակ ուժերի նկատմամբ տարածած հայտնի հաղթանակով, իսկ Առյուծասիրտ Ռիչարդը, որը դեռևս ավելի վաղ փառավորվել էր Երրորդ խաչակրաց արշավանքում, հետագայում ռոմանտիզացվեց որպես խորհրդանշական կերպար անգլիական ժողովրդական ավանդույթներում։ Պլանտագենետների օրոք ձևավորվեց յուրահատուկ անգլիական մշակույթ՝ խրախուսված այն մենապետների կողմից, ովքեր հովանավորում էին «անգլերեն պոեզիայի հորը»՝ Ջեֆրի Չոսերին։
Այդ ժամանակ լայն տարածում ուներ գոթական ճարտարապետության ոճը, որի մեջ վերակառուցվեց նաև Վեստմինսթերյան աբբայությունը։ Ջոն Անգլիացի թագավորի կողմից Մագնա քարտայի կնքումը մեծ ազդեցություն ունեցավ ընդհանուր իրավունքի և սահմանադրական իրավունքի զարգացման վրա։ 1215 թ․ Խարտիան պահանջում էր, որ թագավորը հռչակի որոշ ազատություններ և ընդունի, որ իր կամքը անհիմն կամայականություն չէ․ օրինակ՝ հստակ նշելով, որ ոչ մի «ազատ մարդ» (ոչ ճորտ) չի կարող պատժվել, եթե ոչ «երկրի օրենքի» միջոցով․ իրավունք, որը գործում է մինչ այսօր։
Քաղաքական հաստատությունները, ինչպիսիք են Անգլիայի պառլամենտը և Մոդելային պառլամենտը, ծագում են Պլանտագենետների ժամանակաշրջանից, ինչպես նաև կրթական հաստատությունները՝ Քեմբրիջի համալսարանը և Օքսֆորդի համալսարանը[33][34]։
12-րդ դարից սկսած հնարամտությունը նորից հաստատվեց Եվրոպայում՝ վիկինգների հյուսիսից և իսլամական հարավից դուրս։ Համալսարանները ծաղկում էին, սկսվեց ածխի արդյունահանումը, և ստեղծվեցին կարևոր տեխնոլոգիական առաջընթացներ, ինչպիսիք էին՝ շլյուզը, որը հնարավորություն տվեց առագաստանավերին նավարկելու դեպի ծաղկող բելգիական Բրյուգե քաղաքը ջրանցքներով, ինչպես նաև խոր ջրերում նավարկող նավը, որն ուղղորդվում էր մագնիսական կողմնացույցով և խողովակակոթով։
Ուշ միջնադար․ 1300–1500
[խմբագրել | խմբագրել կոդը].jpg)
1150 թ․-ից հետո ջերմաստիճանի նվազումը Եվրոպայում բերեց աղքատ բերքների և սննդի ու կտավատի հումքի պակասի։ Սովերը հաճախացան, իսկ 1316 թ․ ծանր սովը պատեց Իպր քաղաքը։ 1410 թ․ Գրենլանդիայի վերջին նորվեգացի գաղութարարները լքեցին իրենց բնակավայրը՝ թողնելով այն սառույցին։ Կենտրոնական Ասիայից Մոնղոլների արշավանքները 13-րդ դարի ընթացքում տարածվեցին դեպի Եվրոպա, ինչի արդյունքում ստեղծվեց հսկայական Մոնղոլական կայսրությունը, որը դարձավ պատմության ամենամեծ կայսրությունը, իշխում էր մարդկության գրեթե կեսի վրա և 1300 թ․թ․ արդեն տարածվել էր ողջ աշխարհում։
Պապությունը իր նստավայրը ուներ Ավինյոնում 1305–1378 թթ․[35] Սա ծագեց Պապության և Ֆրանսիայի թագավորական իշխանության միջև հակամարտությունից։ Ընդամենը յոթ պապեր թագավորեցին Ավինյոնում․ բոլորը ֆրանսիացի էին և գնալով ավելի էին գտնվում Ֆրանսիայի թագավորի ազդեցության տակ։ Վերջապես՝ 1377 թ․ Պապ Գրիգոր XI-ը՝ մասնավորապես միստիկ Սուրբ Սիենայի Կատարինեի խնդրանքներով, վերականգնեց Սուրբ աթոռը Հռոմում՝ պաշտոնապես ավարտելով Ավինյոնյան պապությունը[36]։
Սակայն 1378 թ․ կարդինալների և Գրիգորի հաջորդի՝ Ուրբան VI-ի միջև հակասությունները հանգեցրին Արևմտյան ճեղքվածքին․ ի հայտ եկավ Ավինյոնի պապերի այլընտրանքային գիծ, որը մրցում էր Հռոմի հետ (հետագա կաթոլիկ պատմությունը նրանց չի համարում օրինական)[37]։ Այս ժամանակաշրջանը նպաստեց Պապության հեղինակության թուլացմանը՝ նախապատրաստելով հողը բողոքական բարեփոխման համար։
Ուշ միջնադարում Սև ժանտախտը հարվածեց Եվրոպային՝ հասնելով այնտեղ 1347 թ․թ․[38]։ Եվրոպան կործանվեց բուբոնիկ ժանտախտի բռնկումից, որը հավանաբար Եվրոպա էր բերվել մոնղոլների կողմից։ Մկների վրա բնակվող փշոտ փշալու՛նները (կռծիչների տզեր) կրում էին հիվանդությունը, և այն ավերեց Եվրոպան։ Մեծ քաղաքները՝ Փարիզը, Համբուրգը, Վենետիկը և Ֆլորենցիան, կորցրին իրենց բնակչության կեսը։ Մոտ 20 միլիոն մարդ՝ Եվրոպայի բնակչության մինչև մեկ երրորդը, մահացավ ժանտախտից, մինչև որ այն թուլացավ։ Ժանտախտը պարբերաբար վերադառնում էր հաջորդ դարերում։
Միջնադարի վերջին դարերը տեսան Հարյուրամյա պատերազմը Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև։ Պատերազմը սկսվեց 1337 թ․թ․ , երբ Ֆրանսիայի թագավորը հավակնեց Անգլիայի իշխանության տակ գտնվող Գասկոնիային՝ Ֆրանսիայի հարավում, իսկ Անգլիայի թագավորը հայտարարեց, թե ինքը Ֆրանսիայի օրինական թագավորն է։ Սկզբում անգլիացիները նվաճեցին Ֆրանսիայի կեսը և թվում էր, թե պատրաստվում են հաղթել պատերազմում, մինչև որ ֆրանսիացիներին համախմբեց գյուղացի մի աղջիկ, որը հետագայում դարձավ սուրբ՝ Ժաննա դ’Արկը։ Չնայած նրան, որ անգլիացիները գերեցին և մահապատժի ենթարկեցին նրան, ֆրանսիացիները շարունակեցին պայքարել և հաղթեցին պատերազմում 1453 թ․։ Պատերազմից հետո Ֆրանսիան ստացավ ամբողջ Նորմանդիան՝ բացառությամբ Կալե քաղաքի, որը վերջնականապես ձեռք բերեց միայն 1558 թ․[39]։
Կենտրոնական Ասիայից մոնղոլներին հաջորդեցին օսմանյան թուրքերը։ Մոտ 1400 թ․ նրանք գրավեցին ներկայիս Թուրքիայի մեծ մասը և իրենց իշխանությունը տարածեցին Եվրոպա՝ Բալկաններով և մինչև Դանուբ, շրջապատելով անգամ լեգենդար Կոստանդնուպոլիս քաղաքը։ Վերջապես՝ 1453 թ․, Եվրոպայի մեծագույն քաղաքներից մեկը ընկավ թուրքերի ձեռքը։ Սուլթան Մեհմեդ II-ի հրամանատարությամբ օսմանցիները կռվում էին շատ ավելի փոքրաքանակ պաշտպանական բանակի դեմ, որը գլխավորում էր Կայսր Կոստանդին XI-ը՝ «Արևելյան Հռոմեական կայսրության» վերջին կայսրը։ Նրանք քանդեցին հինավուրց պարիսպները սարսափեցնող նոր զենքով՝ հրետանիով։ Օսմանյան նվաճումները փախստական հույն գիտնականներին տարան Արևմուտք, որտեղ նրանք նպաստեցին դասական հնության գիտելիքների վերածննդին։
Հավանաբար Եվրոպայի առաջին ժամացույցը տեղադրվել էր Միլանի եկեղեցում 1335 թ․թ․ ՝ մատնանշելով մեխանիկական դարաշրջանի զարթոնքը։ 14-րդ դարի ընթացքում Եվրոպայում միջին խավը թվով և ազդեցությամբ աճեց, քանի որ ֆեոդալական համակարգը թուլանում էր։ Սա խթանեց Արևմուտքում քաղաքների աճն ու տնտեսական բարելավումը։ Իսկ դա, իր հերթին, օգնեց սկսել Արևմուտքի մշակութային շարժումը, որը հայտնի է որպես Վերածնունդ, և որը սկիզբ առավ Իտալիայում։ Իտալիան բաժանված էր քաղաք-պետությունների, որոնցից շատերը ձևականորեն պատկանում էին Սրբազան Հռոմեական կայսրությանը, և ղեկավարվում էին հարուստ ազնվականների, ինչպես Մեդիչիների, կամ որոշ դեպքերում՝ պապի կողմից։
Վերածնունդ և Ռոֆորմացիա
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վերածնունդ․ 14-րդ – 17-րդ դարեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերածնունդը, որը ծագեց Իտալիայից, բացեց գիտական և մտավոր հետազոտությունների նոր դարաշրջան, ինչպես նաև հին հունական և հռոմեական քաղաքակրթությունների գնահատման։ Ֆլորենցիա, Ջենովա, Գենտ, Նյուրնբերգ, Ժնև, Ցյուրիխ, Լիսաբոն և Սևիլիա առևտրական քաղաքները հովանավորում էին արվեստն ու գիտությունը և ազատում մեծ ստեղծագործական էներգիա։
Մեդիչիները դարձան Ֆլորենցիայի գլխավոր ընտանիքը և խթանեցին ու ոգեշնչեցին իտալական Վերածննդի ծնունդը՝ Իտալիայի այլ ընտանիքների հետ միասին, ինչպիսիք են Վիսկոնտիները և Սֆորցաները Միլանից, Էստեները Ֆերարայից և Գոնզագաները Մանտուաից։ Մեծագույն արվեստագետները՝ Բրունելեսկի, Բոտտիչելլի, Դա Վինչի, Միքելանջելո, Ջոտտո, Դոնատելլո, Տիցիան և Ռաֆայել ստեղծեցին ներշնչված գործեր․ նրանց նկարչությունը միջնադարյան արվեստագետների ստեղծածից ավելի իրատեսական էր, իսկ նրանց մարմարե արձանները մրցում էին և երբեմն էլ գերազանցում դասական հնության գործերը։ Միքելանջելոն իր գլուխգործոցը՝ Դավիթ արձանը, քանդակեց մարմարից 1501–1504 թթ․։
Հումանիստ պատմիչ Լեոնարդո Բրունին բաժանեց պատմությունը հնության, միջնադարի և նոր շրջանի։ Եկեղեցիներ սկսեցին կառուցվել ռոմանական ոճով՝ առաջին անգամ դարերի ընթացքում։ Մինչ արվեստն ու ճարտարապետությունը ծաղկում էին Իտալիայում, ապա նաև Նիդերլանդներում, կրոնական բարեփոխիչները բարձրանում էին Գերմանիայում և Շվեյցարիայում․ Ռեյնի հովիտում հաստատվում էր տպագրությունը, իսկ նավաստիները Պորտուգալիայից և Իսպանիայից embarking էին արտակարգ աշխարհագրական հայտնագործությունների ճանապարհորդությունների։
Մոտ 1450 թ․ Յոհան Գուտենբերգը մշակեց տպագրական մամուլ, որը թույլ տվեց գրական ստեղծագործությունները շատ ավելի արագ տարածել[43]։ Աշխարհիկ մտածողներ, ինչպես Մաքիավելին, նորից ուսումնասիրում էին Հռոմի պատմությունը՝ քաղաքացիական կառավարման դասեր քաղելու համար։ Աստվածաբանները վերաիմաստավորում էին Սուրբ Ավգոստինոսի գործերը։ Վերածննդի կարևոր մտածողներ Հյուսիսային Եվրոպայում ներառում էին կաթոլիկ հումանիստներին՝ Էրազմուս Ռոտերդամցիին, հոլանդացի աստվածաբանին, և անգլիացի պետական գործիչ ու փիլիսոփա Թոմաս Մորին, որը 1516 թ․ գրեց իր հիմնարար գործը՝ Ուտոպիա։
Հումանիզմը Վերածննդի ամենակարևոր զարգացումներից էր։ Այն կարևորում էր մարդու բնության և աշխարհիկ թեմաների ուսումնասիրությունը՝ կրոնականների փոխարեն։ Ժամանակի կարևոր հումանիստներից էին գրողները՝ Պետրարկը և Բոկաչչոն, որոնք գրում էին և՛ լատիներենով, ինչպես Միջնադարում էր ընդունված, և՛ ժողովրդական լեզվով, իրենց դեպքում՝ տոսկաներեն բարբառով։
Երբ օրացույցը հասավ 1500 թ․թ․ , Եվրոպան ծաղկում էր․ Լեոնարդո դա Վինչին նկարում էր իր Մոնա Լիզա դիմանկարը ոչ շատ ժամանակ անց այն բանից հետո, երբ Քրիստափոր Կոլումբոսը հասավ Ամերիկա (1492 թ․), Ամերիգո Վեսպուչին ապացուցեց, որ Ամերիկան Հնդկաստանի մաս չէ, պորտուգալացի նավարկող Վասկո դա Գաման Աֆրիկայի շուրջ նավարկեց և մտավ Հնդկական օվկիանոս, իսկ Միքելանջելոն ավարտեց Հին Կտակարանի թեմաներով իր որմնանկարները Սիքստինյան կապելլայի առաստաղին Հռոմում (այդպիսի գեղարվեստական շքեղության ծախսերը մեծապես նպաստեցին, որ Մարտին Լյութերի նման գործիչները Հյուսիսային Եվրոպայում սկսեն բողոքները Հռոմի եկեղեցու դեմ)։
Առաջին անգամ եվրոպական պատմության մեջ՝ Ալպերից հյուսիս և Ատլանտյան ափերին տեղի ունեցող իրադարձությունները դարձան կենտրոնական։ Այս ժամանակաշրջանի կարևոր արվեստագետներից էին Բոսխը, Դյուրերը և Բրյուգելը։ Իսպանիայում Միգել դե Սերվանտեսը գրեց իր վեպը՝ Դոն Կիխոտ։ Այս ժամանակաշրջանի այլ կարևոր գրական գործերից էին Ջեֆրի Չոսերի Քանթերբերիի պատմությունները և սըր Թոմաս Մալորիի Արթուրի մահը։ Դարաշրջանի ամենահայտնի դրամատուրգը անգլիացի Վիլյամ Շեքսպիրն էր, որի սոնետները և պիեսները (ներառյալ՝ Համլետ, Ռոմեո և Ջուլիետ և Մակբեթ) համարվում են անգլերեն լեզվով երբևէ գրված լավագույն ստեղծագործություններից։
Մինչդեռ Իբերիայի հյուսիսային քրիստոնեական թագավորությունները շարունակում էին իրենց դարավոր պայքարը՝ վերանվաճելու թերակղզին նրա մուսուլման իշխաններից։ 1492 թ․ վերջին իսլամական հենակետը՝ Գրանադան, ընկավ, և Իբերիան բաժանվեց Իսպանիայի և Պորտուգալիայի քրիստոնեական թագավորությունների միջև։ Իբերիայի հրեական և մուսուլմանական փոքրամասնությունները ստիպված էին դարձի գալ կաթոլիկության կամ աքսորվել։ Պորտուգալիան անմիջապես սկսեց ընդարձակվել՝ ուղարկելով արշավախմբեր Աֆրիկայի ափերը ուսումնասիրելու և առևտուր իրականացնելու հիմնականում մուսուլմանական տերությունների հետ Հնդկական օվկիանոսում, ինչը Պորտուգալիան հարստացրեց։ 1492 թ․ Քրիստափոր Կոլումբոսի գլխավորած իսպանական արշավախումբը հայտնաբերեց Ամերիկան՝ փորձելով գտնել Արևելյան Ասիա տանող արևմտյան ուղի։
Սակայն Արևելքից օսմանյան թուրքերը Սուլեյման Մեծի գլխավորությամբ շարունակում էին իրենց առաջխաղացումը դեպի քրիստոնեական Եվրոպայի սիրտը՝ պաշարելով Վիեննան 1529 թ․։
16-րդ դարը Վերածննդի ծաղկման շրջանն էր Արևմուտքի մնացած մասում։ Լեհաստանի թագավորությունում աստղագետ Նիկոլայ Կոպեռնիկոսը եզրակացրեց, որ տիեզերքի գեոցենտրիկ մոդելը սխալ է և իրականում մոլորակները պտտվում են Արեգակի շուրջ։ Նիդերլանդներում հեռադիտակի և մանրադիտակի գյուտերը հանգեցրին տիեզերքի և միկրոսկոպիկ աշխարհի ուսումնասիրությանը։ Ժամանակակից գիտության հայրը՝ Գալիլեո Գալիլեյը, և Քրիստիան Հյուգենսը զարգացրին ավելի առաջադեմ հեռադիտակներ և դրանք օգտագործեցին իրենց գիտական հետազոտություններում։ Միկրոկենսաբանության հիմնադիր Անտոնի վան Լևենհուկը pioneered էր մանրադիտակի կիրառումը մանրէների ուսումնասիրության համար և միկրոկենսաբանությունը հաստատեց որպես գիտական դիսցիպլինա։
Այս շրջանում մեծացան նաև բժշկության և մարդու անատոմիայի վերաբերյալ գիտելիքները։ Ջերոլամո Կարդանոն մասնակիորեն հորինեց մի քանի մեխանիզմներ և ներկայացրեց մաթեմատիկայի կարևոր տեսություններ։ Անգլիայում սըր Իզահակ Նյուտոնը հիմք դրեց ֆիզիկայի գիտությանը։ Այս իրադարձությունները հանգեցրին այսպես կոչված Գիտական հեղափոխությանը, որը շեշտադրում էր փորձարարությունը։
Ռեֆորմացիա․ 1500–1650
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
.jpg)
16-րդ դարում Արևմուտքում ծավալված մյուս կարևոր շարժումը ռեֆորմացիան էր, որը խորապես փոխեց Արևմուտքը և վերջ տվեց նրա կրոնական միասնությանը։ Ռեֆորմացիան սկսվեց 1517 թ․, երբ կաթոլիկ վանական Մարտին Լյութերը գրեց իր 95 թեզիսները, որտեղ դատապարտում էր եկեղեցու հարստությունն ու կոռուպցիան, ինչպես նաև բազմաթիվ կաթոլիկ հավատալիքներ, ներառյալ պապության ինստիտուտը և այն համոզմունքը, թե Քրիստոսի հանդեպ հավատքից բացի անհրաժեշտ են նաև «բարի գործեր»՝ փրկության համար։ Լյութերը հիմնվում էր ավելի վաղ եկեղեցու քննադատների գաղափարների վրա, ինչպիսիք էին Բոհեմիացի Յան Հուսը և անգլիացի Ջոն Ուայքլիֆը։
Լյութերի համոզմունքները ի վերջո հանգեցրին նրան Կաթոլիկ եկեղեցուց արտաքսելու և իր ուսմունքների վրա հիմնված եկեղեցու ստեղծմանը՝ Լյութերական եկեղեցի, որը դարձավ գերիշխող կրոնը Հյուսիսային Գերմանիայում։ Շուտով հայտնվեցին նաև այլ բարեփոխիչներ, և նրանց հետևորդները հայտնի դարձան որպես պրոտեստանտներ։ 1525 թ․ Դուքսական Պրուսիան դարձավ առաջին լյութերական պետությունը[44]։
1540-ականներին ֆրանսիացի Ժան Կալվինը հիմնում է եկեղեցի Ժնևում, որը արգելում էր ալկոհոլը և պարերը և ուսուցանում էր, որ Աստված նախասահմանել է նրանց, ովքեր փրկվելու են ժամանակների սկզբից։ Նրա կալվինիստական եկեղեցին ստացավ Շվեյցարիայի մոտ կեսի հետևորդությունը, իսկ նրա ուսմունքների վրա հիմնված եկեղեցիները դարձան գերիշխող Նիդերլանդներում ( Հոլանդական ռեֆորմացված եկեղեցի) և Շոտլանդիայում ( Պրեսբիտերիան եկեղեցի)։ Անգլիայում, երբ Պապը հրաժարվեց թագավոր Հենրի VIIIթ․ թույլ տալ ամուսնալուծվել, նա հայտարարեց ինքն իրեն Անգլիայի եկեղեցու գլուխ (հիմնելով այն, ինչը հետագայում վերաճեց այսօր գոյություն ունեցող Անգլիայի եկեղեցիի և Անգլիկան համայնքի)։ Որոշ անգլիացիներ կարծում էին, որ եկեղեցին դեռ շատ նման է Կաթոլիկ եկեղեցուն և ձևավորեցին ավելի արմատական շարժում՝ պյուրիտանություն։ Բազմաթիվ այլ փոքր պրոտեստանտական ուղղություններ ևս ձևավորվեցին, այդ թվում՝ ցվինգլիականություն, անաբապտիզմ և մենոնիտություն։ Թեև նրանք շատ առումներով տարբերվում էին միմյանցից, պրոտեստանտները սովորաբար իրենց կրոնական առաջնորդներին կոչում էին ծառայողներ՝ քահանաների փոխարեն և հավատում էին, որ միայն Աստվածաշունչը, այլ ոչ թե Ավանդույթ, առաջարկում է աստվածային հայտնություն։
Բրիտանիան և Հոլանդական հանրապետությունը թույլ տվեցին պրոտեստանտ անհամաձայններին գաղթել իրենց Հյուսիսային Ամերիկայի գաղութներ՝ դրանով իսկ ապագա Միացյալ Նահանգներին փոխանցելով վաղ պրոտեստանտական էթոսը, մինչդեռ պրոտեստանտներին արգելված էր գաղթել իսպանական գաղութներ (այդպիսով՝ Հարավային Ամերիկան պահպանեց իր կաթոլիկ երանգը)։ Ավելի ժողովրդավարական կազմակերպչական կառուցվածքը որոշ նոր պրոտեստանտական շարժումների մեջ՝ ինչպես Նոր Անգլիայի կալվինիստների մոտ, մեծապես նպաստեց նաև ժողովրդավարական ոգու զարգացմանը Բրիտանիայի ամերիկյան գաղութներում։
Կաթոլիկ եկեղեցին պատասխանեց Բարեկարգմանը՝ Հակառեֆորմացիայով։ Լյութերի և Կալվինի որոշ քննադատությունները հաշվի առնվեցին․ զղջման թղթերի վաճառքը սահմանափակվեց Տրենտի ժողովում 1562 թ․։ Սակայն շքեղ բարոկկո ճարտարապետությունն ու արվեստը ընդունվեցին որպես հավատքի հաստատում, և ստեղծվեցին նոր սեմինարիաներ ու միաբանություններ՝ հեռավոր երկրներում միսիաներ իրականացնելու համար։ Այս շարժման կարևոր առաջնորդներից էր Սուրբ Իգնատիոս Լոյոլան՝ Հիսուսյան միաբանության (Յեզուիտական կարգի) հիմնադիրը, որը բազմաթիվ նորադարձների ձեռք բերեց և ուղարկեց հայտնի միսիոներների, ինչպիսիք էին Սուրբ Մատեո Ռիչչին Չինաստան, Ֆրանցիսկոս Քսավերիոսը Հնդկաստան և Պետրոս Կլավերը Ամերիկա։
Քանի որ իշխանները, թագավորներն ու կայսրերը կողմ էին ընտրում կրոնական վեճերում և ձգտում էին ազգային միասնության, Եվրոպայում բռնկվեցին կրոնական պատերազմներ, հատկապես Սրբազան Հռոմեական կայսրությունում։ Կայսր Կառլոս V-ը կարողացավ կազմակերպել Աուգսբուրգի խաղաղությունը կռվող կաթոլիկ և պրոտեստանտ ազնվականների միջև։ Սակայն 1618 թ․ սկսվեց Երեսնամյա պատերազմը՝ կայսրության պրոտեստանտների և կաթոլիկների միջև, որը վերջնական արդյունքում ներքաշեց նաև հարևան երկրներ, օրինակ՝ Ֆրանսիան։ Կործանարար պատերազմը վերջապես ավարտվեց 1648 թ․։ Վեստֆալիայի խաղաղության արդյունքում՝ լյութերականությունը, կաթոլիկությունը և կալվինիզմը բոլորը հանդուրժողականություն ստացան կայսրության ներսում։ Պատերազմից հետո կայսրության երկու գլխավոր ուժային կենտրոններն էին՝ հյուսիսում գտնվող պրոտեստանտական Պրուսիան և հարավում գտնվող կաթոլիկ Ավստրիան։ Հոլանդացիները, որոնք այդ ժամանակ գտնվում էին իսպանական տիրապետության տակ, ապստամբեցին և ձեռք բերեցին անկախություն՝ հիմնադրելով պրոտեստանտական երկիր։ Եղիսաբեթյան դարաշրջանը հայտնի է նախ և առաջ անգլիական թատրոնի ծաղկումով՝ առաջնորդված դրամատուրգների, ինչպես Վիլյամ Շեքսպիրը, և անգլիացի ծովագնացների արկածախնդրությամբ, ինչպես Սըր Ֆրենսիս Դրեյքը։ Նրա 44 տարվա թագավորումը բերեց ցանկալի կայունություն և օգնեց ձևավորել ազգային ինքնության զգացում։ Թագուհի դառնալուց հետո նրա առաջին քայլերից մեկը եղավ անգլիական պրոտեստանտական եկեղեցու հաստատմանը աջակցելը, որի գերագույն առաջնորդն էլ դարձավ ինքը՝ հիմնելով այն, ինչ հետագայում հայտնի դարձավ որպես Անգլիայի եկեղեցի։
Մինչև 1650 թ․ Եվրոպայի կրոնական քարտեզը վերագծվեց Սկանդինավիան, Իսլանդիան, Հյուսիսային Գերմանիան, Շվեյցարիայի մի մասը, Նիդերլանդներն ու Բրիտանիան դարձան պրոտեստանտական, մինչդեռ Արևմուտքի մնացած մասը մնաց կաթոլիկ։ Բարեկարգման մի հետևանք էր կարդալ-գրել իմանալու մակարդակի աճը, քանի որ պրոտեստանտական տերությունները նպատակ ունեին կրթել ավելի շատ մարդկանց, որպեսզի նրանք կարողանան կարդալ Աստվածաշունչը[45]։
Արևմտյան կայսրությունների վերելքը․ 1500–1800
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկզբից մինչև նոր ժամանակներ Արևմուտքը ենթարկվել էր ներխուժումների Աֆրիկայից, Ասիայից և Եվրոպայի ոչ արևմտյան մասերից։ 1500 թ․-ին արևմուտքցիները օգտվեցին իրենց նոր տեխնոլոգիաներից, դուրս եկան անհայտ ջրեր, ընդլայնեցին իրենց իշխանությունը, և սկսվեց Հայտնագործությունների դարաշրջանը․ արևմտյան հետազոտողները՝ ծովագնաց ժողովուրդներից, ինչպիսիք էին Պորտուգալիան և Կաստիլիան (հետագայում՝ Իսպանիա), իսկ ավելի ուշ նաև Հոլանդիան, Ֆրանսիան և Անգլիան, դուրս եկան «Հին աշխարհից»՝ քարտեզագրելու հեռավոր առևտրային ուղիներ և բացահայտելու «նոր աշխարհներ»։
1492 թ․ Ջենովացի ծովագնաց Քրիստափոր Կոլումբոսը Կաստիլիայի թագավորության (Իսպանիա) հովանավորությամբ ելավ արշավի՝ Ատլանտյան օվկիանոսով դեպի Արևելյան Հնդկաստաններ տանող ծովային ուղի որոնելու նպատակով։ Սակայն Ասիայի փոխարեն Կոլումբոսը հասավ Բահամյան կղզիներ՝ Կարիբյան ծովում։ Դրանից հետո սկսվեց իսպանական գաղութացումը, և Եվրոպան հաստատեց Արևմտյան քաղաքակրթությունը Ամերիկայում։ Պորտուգալացի հետազոտող Վասկո դա Գաման 1497–1499 թթ․ գլխավորեց առաջին նավագնացական արշավախումբը, որը Եվրոպայից ուղղակիորեն հասավ Հնդկաստան՝ Ատլանտյան և Հնդկական օվկիանոսներով, բացելով Արևելքի հետ առևտրի նոր հնարավորություն՝ վտանգավոր ցամաքային ուղիների, ինչպես Մետաքսի ճանապարհը, փոխարեն։
Ֆեռնան Մագելլանը՝ պորտուգալացի հետազոտող, որը գործում էր Իսպանիայի (Կաստիլիայի թագի) համար, 1519–1522 թթ․ գլխավորեց արշավախումբը, որը առաջինը նավարկեց Ատլանտյան օվկիանոսից դեպի Խաղաղ օվկիանոս և առաջինը անցավ Խաղաղ օվկիանոսը։ Իսպանացի հետազոտող Խուան Սեբաստիան Էլկանոն ավարտեց Երկրի առաջին շուրջպտույտ նավարկությունը (Մագելլանը սպանվեց Ֆիլիպիններում)։
Ամերիկան խորապես ազդվեց եվրոպական ընդլայնումից՝ նվաճումների, հիվանդությունների, ինչպես նաև նոր տեխնոլոգիաների և կենսակերպի ներմուծման հետևանքով։ Իսպանացի կոնկիստադորները նվաճեցին Կարիբյան կղզիների մեծ մասը և տապալեցին Նոր աշխարհի երկու մեծագույն կայսրությունները՝ Մեքսիկայի ացտեկներին և Պերուի ինկերին։ Այնտեղից Իսպանիան նվաճեց Հարավային Ամերիկայի մոտ կեսը, ողջ Կենտրոնական Ամերիկան և Հյուսիսային Ամերիկայի զգալի մասը։ Պորտուգալիան նույնպես ընդարձակվեց Ամերիկայում՝ նախ փորձելով Հյուսիսային Ամերիկայի հյուսիսային մասում ստեղծել ձկնորսական գաղութներ (որոնք համեմատաբար կարճատև էին), իսկ հետո նվաճեց Հարավային Ամերիկայի կեսը և իր գաղութը անվանեց Բրազիլիա։
Այս արևմտյան տերություններին օգնեցին ոչ միայն տեխնոլոգիական գերազանցությունը, օրինակ՝ կրակաթափի կիրառումը, այլև Հին աշխարհից իրենց հետ պատահաբար բերված հիվանդությունները, որոնք կործանեցին ամերիկյան բնիկների մեծ հատվածներին։ Բնիկ ժողովուրդները, որոնց Կոլումբոսը անվանեց հնդիկներ, քանի որ սկզբում կարծում էր, թե Ասիա է հասել (բայց որոնց գիտնականները հաճախ կոչում են ամերինդյաններ), դարձվեցին կաթոլիկ և ընդունեցին իրենց տիրակալների լեզուն՝ իսպաներենը կամ պորտուգալերենը։ Նրանք նաև յուրացրին արևմտյան մշակույթի մեծ մասը։ Իբերիայից բազմաթիվ վերաբնակիչներ տեղափոխվեցին Ամերիկա, և նրանցից շատերը ամուսնացան ամերինդյանների հետ՝ ստեղծելով այսպես կոչված մեստիզո բնակչություն, որը դարձավ Իսպանիայի ամերիկյան կայսրությունների բնակչության մեծամասնությունը։
Այլ եվրոպական գաղութային տերություններ հետևեցին նրանց օրինակին, առավել նշանակալիորեն՝ անգլիացիները, հոլանդացիները և ֆրանսիացիները։ Այս երեք պետությունները գաղութներ հիմնեցին Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայում և Արևմտյան Հնդկաստանում։ Անգլիական գաղութները ստեղծվեցին Կարիբյան կղզիներում՝ ինչպիսիք են Բարբադոսը, Սենթ Քիթսը և Անտիգուան, ինչպես նաև Հյուսիսային Ամերիկայում (հիմնականում մասնավոր համակարգով) այնպիսի տարածքներում, ինչպիսիք են Մերիլենդը, Մասաչուսեթսը և Ռոդ Այլենդը։
Հոլանդական և ֆրանսիական գաղութացման ջանքերը հետևեցին նմանատիպ ձևաչափի՝ կենտրոնանալով Կարիբյան կղզիների և Հյուսիսային Ամերիկայի վրա։ Արուբա, Կյուրասաո և Սինթ Մարտեն կղզիները աստիճանաբար անցան հոլանդական վերահսկողության տակ, մինչդեռ հոլանդացիները Հյուսիսային Ամերիկայում հիմնեցին Նոր Նիդերլանդ գաղութը։ Ֆրանսիան աստիճանաբար գաղութացրեց Լուիզիանան և Քվեբեկը 17-րդ և 18-րդ դարերում և իր արևմտյան հնդկական գաղութը՝ Սեն-Դոմենգը, 18-րդ դարում վերածեց Եվրոպայի ամենահարուստ արտերկրյա տիրույթի՝ ստրկական պլանտացիոն տնտեսության միջոցով[46]։
Ամերիկայում թվում է, թե միայն ամենահեռավոր ժողովուրդներին հաջողվեց խուսափել արևմտյան և արևմտյան ոճով կառավարությունների կողմից ամբողջական ձուլումից։ Դրանց թվում են հյուսիսային որոշ ժողովուրդներ (օր.՝ ինուիտներ), Յուկատանի որոշ համայնքներ, Ամազոնյան ավազանի անտառաբնակները և տարբեր Անդերի խմբեր։ Նրանց մեջ կեչուաները, այմարաները և մայաները ամենամեծաթիվներն են՝ մոտավորապես 10–11 միլիոն, 2 միլիոն և 7 միլիոն, համապատասխանաբար[47][48][49]։ Բոլիվիան Ամերիկայի միակ երկիրն է, որտեղ տեղաբնիկները կազմում են մեծամասնությունը[50]։
Հին և Նոր աշխարհների միջև շփումները հանգեցրին Կոլումբյան փոխանակումին, որը անվանվել է Կոլումբոսի անունով։ Այն ներառում էր յուրահատուկ ապրանքների փոխանցում մեկ կիսագնդից մյուսը։ Արևմուտքից Նոր աշխարհ բերվեցին կենդանիներ, ձիեր և ոչխարներ, իսկ Նոր աշխարհից եվրոպացիները ստացան ծխախոտ, կարտոֆիլ և բանան։ Գլոբալ առևտրում կարևոր դարձան նաև Ամերիկայի շաքարեղեգի և բամբակի մշակաբույսերը, ինչպես նաև Ամերիկայից բերված ոսկին ու արծաթը, որոնք հասնում էին ոչ միայն Եվրոպա, այլև Հին աշխարհի այլ շրջաններ։
Երբ եվրոպացի վերաբնակիչները սկսեցին գաղութացնել Ամերիկան, Եվրոպայում աճող պահանջարկը բավարարելու համար ի հայտ եկան բազմաթիվ պլանտացիաներ։ Սկզբում այս պլանտացիաների աշխատանքային ուժը կազմվում էր եվրոպացի պայմանագրային ծառաներից․ սակայն շուտով այս համակարգը լրացվեց Աֆրիկայից Ամերիկա ներմուծված ստրկացված աֆրիկացիներով, որոնց Եվրոպացի ստրկավաճառները բերում էին ատլանտյան ստրկավաճառության միջոցով։ Մոտավորապես 12 միլիոն ստրկացված աֆրիկացիներ բռնի կերպով տեղափոխվեցին Ամերիկա՝ հիմնականում Արևմտյան Հնդկաստան և Հարավային Ամերիկա։ Այնտեղ նրանք հիմնականում ստիպված էին դաժան պայմաններում աշխատել այս պլանտացիաներում՝ մշակելով այնպիսի բույսեր, ինչպիսիք են շաքարեղեգը, բամբակը և ծխախոտը։
Եվրոպայի առևտուրը Աֆրիկայի հետ և Ամերիկայի առևտուրը Եվրոպայի հետ միասին այս համակարգը հայտնի էր որպես «եռանկյունի առևտուր»[51][52]։
Ստրկությունը շարունակեց եվրոպական գաղութների տնտեսությունների հիմքը լինել ողջ Ամերիկայում, մինչև որ ստրկության վերացման շարժումը և ստրուկների դիմադրությունը բերեցին դրա վերացմանը 19-րդ դարում[53][54]։
Աֆրիկայի կառավարիչների հետ որոշ ժամանակ առևտուր անելուց հետո արևմուտքցիները սկսեցին գաղութներ հիմնել Աֆրիկայում։ Պորտուգալացիները գրավեցին նավահանգիստներ Հյուսիսային, Արևմտյան և Արևելյան Աֆրիկայում և ցամաքային տարածքներ ներկայիս Անգոլայում և Մոզամբիկում։ Նրանք նաև կապեր հաստատեցին Կենտրոնական Աֆրիկայի Կոնգոյի թագավորության հետ, որը հետագայում դարձի եկավ կաթոլիկության։ Հոլանդացիները գաղութներ հիմնեցին ժամանակակից Հարավային Աֆրիկայում, որոնք մեծ թվով հոլանդացի վերաբնակիչներ գրավեցին։ Արևմտյան տերությունները գաղութներ հիմնում էին նաև Արևմտյան Աֆրիկայում։ Սակայն մայրցամաքի մեծ մասը մնում էր անհայտ արևմուտքցիների համար, և նրանց գաղութները սահմանափակվում էին Աֆրիկայի ծովափնյա գոտիներով։
Արևմուտքցիները ընդարձակվեցին նաև Ասիայում։ Պորտուգալացիները վերահսկում էին նավահանգստային քաղաքներ Արևելյան Հնդկաստանում, Հնդկաստանում, Պարսից ծոցում, Շրի Լանկայում, Հարավարևելյան Ասիայում և Չինաստանում։ Այդ ժամանակահատվածում հոլանդացիները սկսեցին գաղութացնել Ինդոնեզիայի կղզեխումբը, որը 19-րդ դարի սկզբին դարձավ Հոլանդական Հնդկաստան և ստացան նավահանգիստներ Շրի Լանկայում, Մալայզիայում և Հնդկաստանում։ Իսպանիան նվաճեց Ֆիլիպինները և բնակչությանը դարձի բերեց կաթոլիկության։ Միսիոներներ Իբերիական թերակղզիից (այդ թվում նաև Իտալիայից և Ֆրանսիայից) բազմաթիվ նորադարձներ ձեռք բերեցին Ճապոնիայում, մինչև որ Ճապոնիայի կայսրը արգելեց քրիստոնեությունը։ Որոշ չինացիներ նույնպես դարձի եկան քրիստոնեության, թեև մեծ մասը՝ ոչ։ Հնդկաստանի մեծ մասը բաժանված էր Անգլիայի և Ֆրանսիայի միջև։ Քանի որ արևմտյան տերությունները ընդարձակվում էին, նրանք սկսեցին մրցել տարածքների և ռեսուրսների համար։ Կարիբյան տարածաշրջանում ծովահենները հարձակվում էին միմյանց վրա, ինչպես նաև երկրների նավատորմերի և գաղութային քաղաքների վրա՝ հույսով նավից կամ քաղաքից գողանալու ոսկի և այլ արժեքավոր նյութեր։ Երբեմն սա անգամ աջակցություն էր ստանում կառավարություններից։ Օրինակ՝ Անգլիան աջակցում էր ծովահեն Սըր Ֆրենսիս Դրեյքին՝ իսպանացիների դեմ արշավանքներում։ 1652–1678 թթ․ տեղի ունեցան երեք անգլո-հոլանդական պատերազմներ, որոնցից վերջին երկուսում հաղթեցին հոլանդացիները։ Նապոլեոնյան պատերազմների ավարտին Անգլիան ստացավ Նոր Նիդերլանդը (որը փոխանակվեց Սուրինամի և Հոլանդական Հարավային Աֆրիկայի հետ)։
1756 թ․ սկսվեց Յոթնամյա պատերազմը կամ ֆրանսիական և հնդկական պատերազմը։ Այն ներառում էր մի քանի տերությունների պատերազմ մի քանի մայրցամաքներում։ Հյուսիսային Ամերիկայում անգլիացի զինվորներն ու գաղութային զորքերը հաղթեցին ֆրանսիացիներին, իսկ Հնդկաստանում նույնպես ֆրանսիացիները պարտվեցին Անգլիային։ Եվրոպայում Պրուսիան հաղթեց Ավստրիային։ Երբ պատերազմն ավարտվեց 1763 թ․, Նոր Ֆրանսիան և արևելյան Լուիզիանան հանձնվեցին Անգլիային, մինչդեռ արևմտյան Լուիզիանան տրվեց Իսպանիային։ Ֆրանսիայի հողերը Հնդկաստանում նույնպես հանձնվեցին Անգլիային։ Պրուսիան ստացավ ավելի մեծ տարածքների վերահսկողություն այն տարածքում, որը այսօր Գերմանիա է։
Հոլանդացի նավագնաց Վիլլեմ Յանսզոնը եղել է առաջին փաստագրված արևմտյան մարդը, որը հասել է Ավստրալիա՝ 1606 թ․[55][56][57]։ Մեկ այլ հոլանդացի՝ Աբել Թասմանը, ավելի ուշ հասավ Ավստրալիայի մայրցամաք և առաջին անգամ քարտեզագրեց Թասմանիան ու Նոր Զելանդիան՝ 1640-ականներին։ Անգլիացի նավագնաց Ջեյմս Քուքը դարձավ առաջինը, որ քարտեզագրեց Ավստրալիայի արևելյան ափը՝ 1770 թ․։ Քուքի բացառիկ նավավարական հմտությունները զգալիորեն ընդլայնեցին եվրոպացիների գիտակցումը հեռավոր ափերի և օվկիանոսների մասին․ նրա առաջին ուղևորությունը դրականորեն զեկուցեց Ավստրալիայի գաղութացման հեռանկարների մասին, նրա երկրորդ ուղևորությունը հասավ գրեթե մինչև Անտարկտիդա (մերժելով եվրոպացիների երկարատև հույսերը՝ չբացահայտված «Մեծ Հարավային մայրցամաքի» վերաբերյալ), իսկ նրա երրորդ ուղևորությունը ուսումնասիրեց Հյուսիսային Ամերիկայի և Սիբիրի Խաղաղօվկիանոսյան ափերը և նրան բերեց Հավայան կղզիներ, որտեղ երկար մնալուց հետո անհաջող վերադարձի հետևանքով տեղաբնակները նրան սպանեցին։
Եվրոպայի ընդլայնման ժամանակաշրջանը նոր ժամանակներում մեծապես փոխեց աշխարհը։ Ամերիկայից բերված նոր մշակաբույսերը բարելավեցին եվրոպացիների սնունդը։ Սա, համակցված Եվրոպայի նոր գաղութային ցանցի շնորհիվ բարելավված տնտեսության հետ, հանգեցրեց արևմուտքում ժողովրդագրական հեղափոխության․ երեխաների մահացությունը նվազեց, իսկ եվրոպացիները սկսեցին ավելի երիտասարդ տարիքում ամուսնանալ և ունենալ ավելի շատ երեխաներ։ Արևմուտքը դարձավ ավելի զարգացած տնտեսական առումով՝ որդեգրելով մերկանտիլիզմ, որի ժամանակ ընկերությունները պետական սեփականություն էին, իսկ գաղութները գոյություն ունեին մայր երկրի շահերի համար։
Աբսոլյուտիզմ և Լուսավորություն․ 1500–1800
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Լուսավորություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Նոր ժամանակաշրջանում Արևմուտքը մեծ փոփոխությունների միջով անցավ, քանի որ ավանդական հավասարակշռությունը միապետության, ազնվականության և եկեղեցու միջև փոխվեց։ Ֆեոդալական համակարգի գրեթե ամբողջովին վերանալով՝ ազնվականները կորցրին իրենց ավանդական իշխանության աղբյուրը։ Մինչդեռ պրոտեստանտական երկրներում եկեղեցու գլուխը հաճախ միապետն էր, իսկ կաթոլիկ երկրներում միապետների և Եկեղեցու միջև բախումները հազվադեպ էին, և միապետները կարողացան ունենալ ավելի մեծ իշխանություն, քան երբևէ արևմտյան պատմության մեջ։ Թագավորների աստվածային իրավունքի վարդապետության ներքո, միապետները հավատում էին, որ հաշվետու են միայն Աստծուն․ այդպես ծնվեց աբսոլյուտիզմը։
15-րդ դարի սկզբին լարվածությունը դեռ շարունակվում էր իսլամի և քրիստոնեության միջև։ Եվրոպան, որը գերիշխում էր քրիստոնյաների կողմից, մնում էր մուսուլմանական Օսմանյան թուրքերի սպառնալիքի տակ։ Թուրքերը մի քանի դար առաջ տեղափոխվել էին Կենտրոնական Ասիայից դեպի Արևմտյան Ասիա և դարձի եկել իսլամի։ Նրանց Կոստանդնուպոլսի նվաճումը 1453 թ․, որով վերջ դրվեց Արևելյան Հռոմեական կայսրությանը, դարձավ նոր Օսմանյան կայսրության պսակադրող ձեռքբերում։ Նրանք շարունակեցին ընդարձակվել Մերձավոր Արևելքով, Հյուսիսային Աֆրիկայով և Բալկաններով։
_-002.jpg)
Իսպանացիների առաջնորդությամբ քրիստոնեական կոալիցիան 1571 թ․ Լեպանտոյի ճակատամարտում ոչնչացրեց օսմանյան նավատորմը՝ վերջ դնելով նրանց վերահսկողությանը Միջերկրական ծովում։ Սակայն Օսմանյան կայսրության սպառնալիքը Եվրոպայի համար վերջնականապես չվերացավ մինչև 1683 թ․, երբ լեհերի գլխավորած կոալիցիան հաղթեց օսմանցիներին Վիեննայի ճակատամարտում[58][59]։ Թուրքերը վտարվեցին Բուդայից (այսօր՝ Բուդապեշտի արևելյան մասը, որը նրանք գրավել էին մեկ դար), Բելգրադից և Աթենքից․ թեև Աթենքը հետագայում վերանվաճվեց և պահպանվեց մինչև 1829 թ․։
16-րդ դարը հաճախ կոչվում է Իսպանիայի Siglo de Oro (ոսկե դար)[60]։ Ամերիկայի իր գաղութներից այն ստացավ մեծ քանակությամբ ոսկի և արծաթ, ինչը Իսպանիան դարձրեց աշխարհի ամենահարուստ և ամենահզոր երկիրը։ Դարաշրջանի ամենամեծ իսպանացի միապետներից մեկը Կառլոս I-ն էր (1516–1556), որը նաև կրում էր Սրբազան Հռոմեական կայսրի՝ Կառլոս V-ի տիտղոսը։ Նրա փորձերը՝ միավորելու այս հողերը, ձախողվեցին բարեկարգումի առաջացրած բաժանումների և տեղական իշխողների ու մրցակից երկրների կառավարիչների հավակնությունների պատճառով։ Մեկ այլ մեծ միապետ էր Ֆիլիպպոս II-ը (1556–1598), որի թագավորումը նշանավորվեց մի քանի բարեկարգման կոնֆլիկտներով, օրինակ՝ Նիդեռլանդների կորստով և Իսպանական Արմադայի պարտությամբ։ Այս իրադարձությունները և չափից ավելի ծախսերը հանգեցրին Իսպանիայի ուժի և ազդեցության մեծ անկման՝ 17-րդ դարում։
17-րդ դարում, երբ Իսպանիան սկսեց թուլանալ, հոլանդացիները՝ իրենց նավատորմի շնորհիվ, դարձան աշխարհի ամենահզոր պետությունը, և այդ դարը հայտնի դարձավ որպես Հոլանդական ոսկեդար։ Հոլանդացիները, հետևելով Պորտուգալիային և Իսպանիային, ստեղծեցին արտասահմանյան գաղութային կայսրություն՝ հաճախ գործելով կորպորատիվ գաղութարարության մոդելով՝ Արևելահնդկաստանի և Արևմտահնդկաստանի ընկերությունների միջոցով։ Անգլո-հոլանդական պատերազմներից հետո Ֆրանսիան և Անգլիան դարձան 18-րդ դարի երկու ամենահզոր տերությունները[61]։
Լյուդովիկոս XIV-ը դարձավ Ֆրանսիայի թագավոր 1643 թ․։ Նրա թագավորությունը եվրոպական պատմության ամենափառահեղներից էր։ Նա մեծ պալատ կառուցեց Վերսալ քաղաքում։
Սրբազան Հռոմեական կայսրը Երեսնամյա պատերազմի ավարտին այլևս մեծ ազդեցություն չէր ունենում Սրբազան Հռոմեական կայսրության հողերի վրա։ Կայսրության հյուսիսում Պրուսիան ի հայտ եկավ որպես հզոր պրոտեստանտական պետություն։ Շատ տաղանդավոր կառավարիչների, օրինակ՝ թագավոր Ֆրիդրիխ II Մեծի օրոք, Պրուսիան ընդլայնեց իր ուժը և բազմաթիվ անգամներ պատերազմում պարտության մատնեց իր մրցակից Ավստրիային։ Հաբսբուրգյան դինաստիայի կողմից ղեկավարվող Ավստրիան դարձավ մեծ կայսրություն՝ ընդարձակվելով Օսմանյան կայսրության և Հունգարիայի հաշվին։
Մի երկիր, որտեղ աբսոլյուտիզմը արմատ չգցեց, Անգլիան էր, որն ունեցել է խնդիրներ հեղափոխականների հետ։ Եղիսաբեթ I-ը՝ Հենրի VIII-ի դուստրը, գահի համար ուղղակի ժառանգ չէր թողել։ Իրական ժառանգը Շոտլանդիայի Ջեյմս VI-ն էր, որը թագադրվեց որպես Անգլիայի Ջեյմս I։ Ջեյմսի որդին՝ Չարլզ I-ը, դիմադրում էր Խորհրդարանի ուժին։ Երբ Չարլզը փորձեց փակել Խորհրդարանը, խորհրդարանականները ապստամբեցին, և շուտով ամբողջ Անգլիան ներքաշվեց քաղաքացիական պատերազմի մեջ։ Անգլիական քաղաքացիական պատերազմը ավարտվեց 1649 թ․ Չարլզի պարտությամբ և մահապատժով։ Խորհրդարանը հայտարարեց առանց թագավորի Հանրապետություն, սակայն շուտով որպես Լորդ-Պաշտպան նշանակեց հակաաբսոլյուտիստ առաջնորդին և հետևողական պուրիտան Օլիվեր Կրոմվելին։ Կրոմվելը Անգլիայում իրականացրեց բազմաթիվ ոչ պոպուլյար պուրիտանական կրոնական օրենքներ, օրինակ՝ արգելեց ալկոհոլն ու թատրոնները, թեև կրոնական բազմազանությունը գուցե մեծացավ։ (Վերջիվերջո, հենց Կրոմվելն էր, որ հրեաներին վերադարձ հրավիրեց Անգլիա՝ Վտարման հրովարտակից հետո։) Նրա մահից հետո թագավորությունը վերականգնվեց Չարլզի որդու օրոք, որը թագադրվեց որպես Չարլզ II։ Նրան հաջորդեց եղբայրը՝ Ջեյմս II-ը։ Ջեյմսը և նրա մանկահասակ որդին՝ Ջեյմս Ֆրանցիսկ Էդուարդ Ստյուարտը, կաթոլիկ էին։
Քանի որ նրանք չէին ցանկանում, որ իրենց կառավարի կաթոլիկ դինաստիա, Խորհրդարանը հրավիրեց Ջեյմսի դստերը՝ Մարիային և նրա ամուսնուն՝ Վիլհելմ Օրանցիին, կառավարել որպես համատեղ միապետեր։ Նրանք համաձայնվեցին այն պայմանով, որ Ջեյմսին վնաս չէր հասցվի։ Հասկանալով, որ չի կարող հույս դնել պրոտեստանտական անգլիական բանակի վրա՝ իրեն պաշտպանելու համար, նա հրաժարվեց գահից՝ 1688 թ․ Փառահեղ հեղափոխության հետևանքով։ Սակայն մինչ Վիլհելմ III-ը և Մարիա II-ը թագադրվեին, Խորհրդարանը ստիպեց նրանց ստորագրել Անգլիական Իրավունքների Բիլը, որը երաշխավորում էր որոշ հիմնական իրավունքներ բոլոր անգլիացիների համար, տրամադրում էր կրոնական ազատություն ոչ-անգլիկան պրոտեստանտներին և ամուր հաստատում Խորհրդարանի իրավունքները։
1707 թ․ 1707 թ․ Միության ակտերը ընդունվեց Շոտլանդիայի խորհրդարանի և Անգլիայի խորհրդարանի կողմից՝ միավորելով Շոտլանդիան և Անգլիան մեկ Մեծ Բրիտանիայի թագավորության մեջ՝ միասնական խորհրդարանով։ Այս նոր թագավորությունը վերահսկում էր նաև Իռլանդիան, որը նախկինում նվաճել էր Անգլիան։ 1798 թ․ իռլանդական ապստամբությունից հետո 1801 թ․ Իռլանդիան պաշտոնապես միավորվեց Մեծ Բրիտանիայի հետ՝ կազմելով Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի Միացյալ Թագավորություն։ Կառավարվելով պրոտեստանտական գերակայության կողմից՝ Իռլանդիան ի վերջո դարձավ անգլախոս երկիր, թեև բնակչության մեծամասնությունը պահպանեց յուրահատուկ մշակութային և կրոնական ինքնությունը՝ հիմնականում մնալով կաթոլիկ՝ բացառությամբ Ուլստերի և Դուբլինի որոշ հատվածներում։ Այդ ժամանակ Բրիտանիայի փորձառությունը արդեն իր ազդեցությունն էր թողել Ամերիկյան հեղափոխության վրա։
,_rev%C3%AAtu_du_grand_costume_royal_en_1779_-_Google_Art_Project.jpg)
Լեհա-լիտվական համադաշնությունը կարևոր եվրոպական կենտրոն էր ժամանակակից սոցիալական և քաղաքական գաղափարների զարգացման համար։ Այն հայտնի էր իր հազվագյուտ՝ կիսա-ժողովրդավարական քաղաքական համակարգով, որը փիլիսոփաներ, ինչպես Էրազմուսը, գովաբանում էին։ Հակաբարեկարգման տարիներին այն հայտնի էր իր գրեթե աննախադեպ կրոնական հանդուրժողականությամբ՝ խաղաղ համակեցությամբ կաթոլիկների, հրեաների, արևելյան ուղղափառների, պրոտեստանտների և մուսուլմանների։ Իր քաղաքական համակարգով Համադաշնությունը ծնիեց քաղաքական փիլիսոփաների, ինչպիսիք էին՝ Անդժեյ Ֆրիչ Մոդժևսկի (1503–1572), Վավժենց Գրժիմալա Գոշլիցկի (1530–1607) և Պյոտր Սկարգային (1536–1612)։ Ավելի ուշ Ստանիսլավ Ստաշիցի (1755–1826) և Հուգո Կոլոնթայի (1750–1812) աշխատությունները ճանապարհ հարթեցին Մայիսի 3-ի Սահմանադրության համար, որը պատմաբան Նորման Դևիսը կոչում է «Իր տեսակի առաջին սահմանադրությունը Եվրոպայում»[62]։ Լեհա-լիտվական համադաշնության սահմանադրությունը առաջին անգամ եվրոպական մայրցամաքում կյանքի կոչեց հեղափոխական քաղաքական սկզբունքներ։ Komisja Edukacji Narodowej-ը (լեհերեն՝ «Ազգային կրթության հանձնաժողով») ստեղծվեց 1773 թ․-ին և դարձավ աշխարհի առաջին ազգային կրթության նախարարությունը՝ Լեհական լուսավորության կարևոր ձեռքբերում[63]։
Ինտելեկտուալ շարժումը, որը հայտնի է որպես Լուսավորության դարաշրջան, սկսվեց նույնպես այս ժամանակաշրջանում։ Նրա կողմնակիցները դեմ էին միապետների բացարձակ իշխանությանը և փոխարենը շեշտում էին բոլոր անհատների հավասարությունը և այն գաղափարը, որ կառավարությունները պետք է իրենց գոյությունը ստանան կառավարվողների համաձայնությունից։ Լուսավորության մտածողները, որոնք կոչվում էին philosophes (ֆրանսերենից՝ «փիլիսոփաներ»), իդեալականացնում էին Եվրոպայի դասական ժառանգությունը։ Նրանք Աթենքի ժողովրդավարությունը և Հռոմեական Հանրապետությունը դիտում էին որպես իդեալական կառավարման ձևեր։ Նրանք հավատում էին, որ բանականությունը բացարձակ բանալին է՝ իդեալական հասարակություն ստեղծելու համար[64]։
Անգլիացի Ֆրենսիս Բեկոնը պաշտպանեց այն գաղափարը, որ զգայարանները պետք է լինեն ճանաչման հիմնական միջոցը, մինչդեռ ֆրանսիացի Ռենե Դեկարտը պաշտպանում էր բանականության կիրառումը զգայարաններից վեր։ Իր աշխատանքներում Դեկարտը մտահոգված էր բանականության միջոցով սեփական գոյությունը և արտաքին աշխարհի, ներառյալ Աստծո գոյությունը, ապացուցելու հարցով։ Մյուս հավատամքային համակարգը, որը հայտնի դարձավ փիլիսոփաների շրջանում, Դեիզմն էր, որն ուսուցանում էր, որ գոյություն ունի մեկ Աստված, որը ստեղծել է աշխարհը, բայց չի միջամտում նրա ընթացքին։ Այս հավատամքը երբեք լայն ժողովրդականություն չվայելեց և հիմնականում վերացավ 19-րդ դարի սկզբին։
Թոմաս Հոբսը անգլիացի փիլիսոփա էր, որը առավել հայտնի է իր աշխատանքներով՝ նվիրված քաղաքական փիլիսոփայությանը։ Նրա 1651 թ․ գիրքը՝ Լևիաթան, հիմք դրեց արևմտյան քաղաքական փիլիսոփայության մեծ մասի համար՝ հասարակական պայմանագրի տեսության տեսանկյունից[65]։ Այս տեսությունը հետազոտել են նաև Ջոն Լոքը (Կառավարության մասին երկրորդ տրակտատ (1689)) և Ժան-Ժակ Ռուսոն (Du contrat social (1762))։ Հասարակական պայմանագրի գաղափարները ուսումնասիրում են կառավարող և կառավարվող հարաբերությունների ճիշտ ձևը և պնդում են, որ անհատները քաղաքական հասարակություններ են ձևավորում փոխադարձ համաձայնության գործընթացով՝ համաձայնելով ենթարկվել ընդհանուր կանոնների և ընդունել համապատասխան պարտականություններ՝ իրենց և միմյանց պաշտպանելու համար բռնությունից և վնասի այլ տեսակներից։
1690 թ․ Ջոն Լոքը գրել էր, որ մարդիկ ունեն որոշակի բնական իրավունքներ՝ կյանք, ազատություն և սեփականություն, և որ կառավարությունները ստեղծվել են այդ իրավունքները պաշտպանելու համար։ Եթե նրանք դա չանեին, ըստ Լոքի, ժողովուրդն իրավունք ուներ տապալելու իր կառավարությանը։ Ֆրանսիացի փիլիսոփա Վոլտերը քննադատում էր միապետությանը և Եկեղեցուն՝ նրանց կեղծավորության և այլ հավատքի մարդկանց հալածելու համար։ Մեկ այլ ֆրանսիացի՝ Մոնտեսքյոն, պաշտպանում էր կառավարության բաժանումը գործադիր, օրենսդիր և դատական ճյուղերի։ Ֆրանսիացի գրող Ռուսոն իր աշխատություններում պնդում էր, որ հասարակությունը փչացնում է անհատներին։ Շատ միապետներ ազդեցության տակ ընկան այս գաղափարներից, և նրանք պատմության մեջ հայտնի դարձան որպես լուսավոր միապետներ։ Սակայն նրանց մեծ մասը աջակցում էր Լուսավորության միայն այն գաղափարներին, որոնք ամրապնդում էին իրենց սեփական իշխանությունը։
Շոտլանդական լուսավորությունը 18-րդ դարի Շոտլանդիայում ինտելեկտուալ և գիտական ձեռքբերումների պայթունային աճի շրջան էր։ Շոտլանդիան ստացավ օգուտներ՝ Եվրոպայի առաջին հանրային կրթական համակարգի հիմնումից և առևտրի աճից, որը հետևեց 1707 թ․ Միության ակտին և Բրիտանական կայսրության ընդլայնմանը։ Գիտության և կրոնի փոխհարաբերության կարևոր ժամանակակից մոտեցումներ մշակվեցին փիլիսոփա/պատմաբան Դեյվիդ Հյումի կողմից։ Ադամ Սմիթը մշակեց և հրատարակեց Ազգերի հարստությունը՝ ժամանակակից տնտեսագիտության առաջին աշխատությունը։ Նա հավատում էր, որ մրցակցությունը և մասնավոր ձեռնարկատիրությունը կարող են բարձրացնել ընդհանուր բարիքը։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ «Who Was Charlemagne and Why Is He Called the 'Father of Europe?'». History Hit (բրիտանական անգլերեն). Վերցված է 21
March 2022-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ Interaction between Judaism and Christianity in history, religion, art and literature. Poorthuis, Marcel; Schwartz, Joshua; Turner, Joseph Aaron. Leiden: Brill. 2009. ISBN 978-9004171503. OCLC 593295794.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link) - ↑ Skarsaune, Oskar (2002). In the shadow of the temple: Jewish influences on early Christianity. Downers Grove, Ill.: InterVarsity Press. ISBN 0830828443. OCLC 48131970.
- ↑ King, Margaret L. (2003). Western civilization: a social and cultural history (2nd ed.). Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ISBN 0130450073. OCLC 51943385.
{{cite book}}: line feed character in|title=at position 8 (օգնություն) - ↑ Payam, Nabarz (2005). The mysteries of Mithras: the pagan belief that shaped the Christian world. Rochester, Vt.: Inner Traditions. ISBN 1594776326. OCLC 787855578.
- ↑ [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/507284/Roman-Catholicism Roman Catholicism], "Roman Catholicism, Christian church that has been the decisive spiritual force in the history of Western civilization". Encyclopædia Britannica
- ↑ Hayes, Carlton J.H. (1953). Christianity and Western Civilization, Stanford University Press, p. 2: Certain distinctive features of our Western civilization—the civilization of western Europe and of America—have been shaped chiefly by Judaeo – Graeco – Christianity, Catholic and Protestant.
- ↑ Jose Orlandis, 1993, "A Short History of the Catholic Church," 2nd edn. (Michael Adams, Trans.), Dublin: Four Courts Press, 1851821252, preface, see [https://books.google.com/books?id=KYdbpwAACAAJ ]. Retrieved 8 December 2014. p. (preface)
- ↑ Թոմաս Է. Վուդս և Անտոնիո Կանիզարես, 2012, "Ինչպես Կաթոլիկ եկեղեցին կառուցեց Արևմտյան քաղաքակրթությունը," վերահրատարակված տպ., Վաշինգտոն, Դ․Կ․: Regnery History, 1596983280, տես [https://books.google.com/books?id=jYvmAgAAQBAJ , accessed 8 December 2014. p. 1: "Արևմտյան քաղաքակրթությունը շատ ավելի շատ պարտական է Կաթոլիկ եկեղեցուն, քան մարդիկ՝ նույնիսկ կաթոլիկները, հաճախ հասկանում են։ Եկեղեցին իրականում կառուցեց Արևմտյան քաղաքակրթությունը."](չաշխատող հղում)
- ↑ Marvin Perry (2012 թ․ հունվարի 1). Western Civilization: A Brief History, Volume I: To 1789. Cengage Learning. էջ 33. ISBN 978-1-111-83720-4.
{{cite book}}: line feed character in|title=at position 8 (օգնություն) - ↑ «Սուրբ Գրիգոր Մեծ». Newadvent ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ. 1909 թ․ սեպտեմբերի 1.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 6 (օգնություն) - ↑ «Clark, Baron cr 1969 (Life Peer), (Kenneth Mackenzie Clark) (13 July 1903–21 May 1983)». Who Was Who. Oxford University Press. 2007 թ․ դեկտեմբերի 1.
- ↑ How The Irish Saved Civilization: The Untold Story of Ireland's Heroic Role from the Fall of Rome to the Rise of Medieval Europe — հեղինակ՝ Թոմաս Քեհիլ, 1995։
- ↑ 14,0 14,1 Geoffrey Blainey; A Very Short History of the World; Penguin Books, 2004.
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Քեննեթ Քլարք; Civilisation, BBC, SBN 563 10279 9; առաջին հրատարակությունը՝ 1969։
- ↑ Mazurczak, Filip. «Պապ Ֆրանցիսկոսը կայցելի Բալթյան հանրապետություններ՝ Եվրոպայի վերջին հեթանոսների հողերը». catholicworldreport.com (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 15
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ Appleyard, Authors: Annie Labatt, Charlotte. «Մենդիկանտ միաբանությունները միջնադարյան աշխարհում | Էսսե | Մետրոպոլիտեն արվեստի թանգարան | Արվեստի պատմության Heilbrunn ժամանակացույց». The Met's Heilbrunn Timeline of Art History (անգլերեն). Վերցված է 15
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն)CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) - ↑ Montalembert (1907 թ․ մարտի 1). «Արևմուտքի վանականները». Newadvent.org.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 10 (օգնություն) - ↑ «Խաչակրաց արշավանքներ – Սուրբ պատերազմ, Երուսաղեմ, Եվրոպա | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Խաչակրաց արշավանքներ – Կրոնական հակամարտություն, ժառանգություն, ազդեցություն | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ Haskins, Charles Homer (1927), The Renaissance of the Twelfth Century, Cambridge: Harvard University Press, ISBN 978-0-6747-6075-2
- ↑ [https://archive.org/details/guidetohistoryof00sart George Sarton: A Guide to the History of Science] Waltham Mass. U.S.A. 1952.
- ↑ Burnett, Charles. "The Coherence of the Arabic-Latin Translation Program in Toledo in the Twelfth Century," Science in Context, 14 (2001): 249–288.
- ↑ «ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ․ Ռոբերտ Գրոսսեթեստ». Newadvent.org. 1910 թ․ հունիսի 1. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 8 (օգնություն) - ↑ «ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ․ Սուրբ Ալբերտ Մագնուս». Newadvent.org. 1907 թ․ մարտի 1. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 8 (օգնություն) - ↑ «Մեր պատմությունը – Բոլոնիայի համալսարան». unibo.it (անգլերեն). Վերցված է 6
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ Tucker, Laura (2024 թ․ մայիսի 6). «Աշխարհի ամենահին 10 համալսարանները». topuniversities.com. Վերցված է 6
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Նորմաններ | Պատմություն, մշակույթ և լեզու | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). 2024 թ․ ապրիլի 7. Վերցված է 6
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Հենրի IV ամփոփագիր | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Կաթոլիկ հանրագիտարան․ Ֆրեդերիկ II». Newadvent.org. 1909 թ․ սեպտեմբերի 1. Վերցված է 2011 թ․ հուլիսի 16-ին.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 8 (օգնություն) - ↑ «Decameron Web | Պատմություն». brown.edu. Վերցված է 6
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Նեապոլի համալսարան | Իտալական ուսումնասիրություններ, հետազոտություն, կրթություն | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 6
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Պլանտագենետներ». royal.uk. Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Մոդելային պառլամենտ | Սահմանում, ամփոփում և փաստեր | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ Morris, Colin, The papal monarchy: the Western church from 1050 to 1250 , (Oxford University Press, 2001), էջ 271։
- ↑ «Սուրբ Կատարինե Սիենացի». newadvent.org. Վերցված է 2011 թ․ օգոստոսի 26-ին.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 6 (օգնություն) - ↑ «Արևմտյան ճեղքվածք». Newadvent ԿԱԹՈԼԻԿ ՀԱՆՐԱԳԻՏԱՐԱՆ. 1912 թ․ փետրվարի 1.
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 9 (օգնություն) - ↑ «Սև մահը․ սարսափելի համաճարակի ժամանակագրությունը». HISTORY (անգլերեն). 2023 թ․ մայիսի 16. Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Հարյուրամյա պատերազմ». HISTORY (անգլերեն). 2018 թ․ օգոստոսի 21. Վերցված է 8
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «DPMA».
{{cite web}}: Text "Johannes Kepler" ignored (օգնություն) - ↑ «Յոհաննես Կեպլեր․ նրա կյանքը, օրենքները և ժամանակը». Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ հունիսի 24-ին. Վերցված է 2023 թ․ սեպտեմբերի 1-ին.
{{cite web}}: Text "NASA" ignored (օգնություն); line feed character in|title=at position 9 (օգնություն) - ↑ «Molecular Expressions: Գիտություն, օպտիկա և դուք – Ժամանակացույց – Յոհաննես Կեպլեր».
{{cite web}}: line feed character in|title=at position 10 (օգնություն) - ↑ «Յոհան Գուտենբերգ | Տպագրական մամուլ, գյուտեր, փաստեր, ձեռքբերումներ և կենսագրություն | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Պրուսիա | Պատմություն, քարտեզներ, դրոշ և սահմանում | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 10
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Բարեկարգումն ու կրթությունը». Westminster Theological Seminary. 2018 թ․ դեկտեմբերի 5. Վերցված է 10
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ Geggus, David Patrick (2009). «The Colony of Saint-Domingue on the Eve of Revolution». In Geggus, David Patrick; Fiering, Norman (eds.). The World of the Haitian Revolution. Bloomington, Indiana: Indiana
University Press. էջ 7. ISBN 978-0-253-22017-2.
{{cite book}}: line feed character in|publisher=at position 8 (օգնություն) - ↑ «Մայա | Ժողովուրդ, Լեզու և Քաղաքակրթություն | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). 2024 թ․ ապրիլի 17. Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Կեչուա | Լեզու, Մշակույթ և Պատմություն | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). 2024 թ․ մայիսի 11. Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Այմարա | Պատմություն, Մշակույթ և Լեզու | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Ֆինանսներ և Զարգացում». Finance and Development | F&D (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 13
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ Thomas, Hugh (1997). Ստրկավաճառությունը․ Ատլանտյան ստրկավաճառության պատմությունը․ 1440–1870. Simon and Schuster. էջեր [https://archive.org/details/slavetradestoryo00thom/page/516
516]. ISBN 0-684-83565-7.
{{cite book}}: line feed character in|pages=at position 61 (օգնություն) - ↑ Tadman, Michael (2000). «Շաքարի ժողովրդագրական գինը․ բանավեճեր ստրկական հասարակությունների և Ամերիկայում բնական աճի վերաբերյալ». American Historical Review. 105 (5): 1534–1575. doi:10.2307/2652029. JSTOR 2652029.
- ↑ Ստրկության խնդիրը Ազատագրման դարաշրջանում, Alfred A. Knopf, 2014։
- ↑ Bacon, Jacqueline. Նույնիսկ ամենահամեստը կարող է բարձրանալ․ հռետորաբանություն, հզորացում և ստրկության վերացում։ Հարավային Կարոլինայի համալսարանի հրատարակչություն, 2002։ 1-57003-434-6.
- ↑ George Collingridge (1895) The Discovery of Australia. էջ 240։ Golden Press Facsimile Edition 1983։ 0-85558-956-6
- ↑ Ernest Scott (1928) A Short History of Australia. էջ 17։ Oxford University Press
- ↑ Heeres, Jan Ernst (1899). The Part Borne by the Dutch in the Discovery of Australia 1606-1765 (հոլանդերեն and անգլերեն). Լեյդեն, Լոնդոն: Brill. hdl:2027/njp.32101073851337. LCCN 05012045. OCLC 13214159. OL 52349613M. Wikidata Q133908667.
- ↑ Davies, N. God's Playground A History of Poland Volume 1 Clarendon, 1986 0-19-821943-1 էջ 481-483
- ↑ Zamoyski, A. The Polish Way John Murray, 1989 0-7195-4674-5 էջ 171
- ↑ «Ոսկեդար | Siglo de Oro, իսպանական գրականություն և սահմանում | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 15
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ «Անգլո-հոլանդական պատերազմներ | Պատճառներ, Ամփոփում, Ճակատամարտեր, Կարևորություն և Արդյունք | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). Վերցված է 15
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն) - ↑ Davies, Norman (1996). Europe : A History. Oxford University Press. էջ [https://archive.org/details/europehistory00davi_0/page/699
699]. ISBN 0-19-820171-0.
{{cite book}}: line feed character in|page=at position 60 (օգնություն); line feed character in|title=at position 7 (օգնություն) - ↑ Gorecki, Danuta M. (1980). «The Commission of National Education and Civic Revival through Books in Eighteenth-Century Poland». The Journal of Library History. 15 (2): 138–166. ISSN 0275-3650. JSTOR 25541072.
{{cite journal}}: line feed character in|journal=at position 4 (օգնություն) - ↑ «Լուսավորություն | Սահմանում, Ամփոփում, Գաղափարներ, Նշանակություն, Պատմություն, Փիլիսոփաներ և Փաստեր | Britannica». Encyclopædia Britannica (անգլերեն). 2024 թ․ մարտի 28. Վերցված է 7
May 2024-ին.
{{cite web}}: line feed character in|access-date=at position 2 (օգնություն) - ↑ «Հոբսի բարոյական և քաղաքական փիլիսոփայությունը». Սթանֆորդի փիլիսոփայության հանրագիտարան. Վերցված է 11
March 2009-ին.
{{cite encyclopedia}}: line feed character in|access-date=at position 3 (օգնություն)