Արևային և լուսնային հարֆեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Արևային հարֆերը նշված են կարմիր, լուսնային հարֆերը՝ սև գույնով

Արևային և լուսնային հարֆեր, արաբերենի այբուբենի տառերի երկու տարատեսակներ։ Դրանք տարբերվում են հնչողության տեսանկյունից. առաջինները իրենց են «ձուլում» որոշյալ հոդի («ալ») ﻝ հարֆը, իսկ երկրորդները չեն ձուլում։ Արաբերենում «արև» բառը՝ աշ-շամս՝ الشمس, և «լուսին» բառը՝ ալ-կամար القمر, դրա լավագույն օրինակներն են։ Այստեղից գալիս են հարֆերի անվանումները։

Հարֆեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արաբերենի այբուբենի նվազագույն միավորը, որն իրենից ներկայացնում է բաղաձայն ու ձայնավոր հնչույթների միություն, կոչվում է «հարֆ» (արաբ․՝ حرف‎‎)։ Այս եզրույթի կիրառությանը առաջին անգամ հանդիպում է միջնադարյան արաբ լեզվաբան ալ-Խալիլ իբն Ահմադի աշխատությունում։ Կոնտեքստի համաձայն՝ նա օգտագործել է այդ եզրույթը վանկաչափական նվազագույն միավոր իմաստով[1]։

Հարֆը կարելի է ձևակերպել որպես տառ, քանի որ ընդունված է ասել, որ արաբերենի այբուբենը բաղկացած է 28 հարֆերից։ Որոշ հեղինակներ այն անվանում են ամանակ՝ հունական քերականական եզրութաբանության համաձայն[2], մյուսները՝ տառ[3]։

Սեմական լեզուներում չկան առանձին բաղաձայններ ու ձայնավորներ։ Հետևաբար, ձևաբանական նվազագույն միավորը ոչ թե վանկն է, այլ ամանակը[4]։ Հարֆն օգտագործվում է ինչպես հնչույթ, այնպես էլ գրույթ իմաստներով։ Հարֆը կարող է իր կազմում ունենալ 28 բաղաձայններից ու երեք ձայնանիշերից մեկը (ա,ու,ի)։ Բաղաձայն հնչյունը նրանում հաստատուն է, իսկ ձայնավորը կարող է փոխվել։ Գոյություն ունի նաև զրոյական ձայնավոր հասկացությունը, որը ամանակը վերածում է տառի։ Այսինքն, հարֆը միշտ ունի ձայնավոր՝ թեկուզ զրոյական։ Բաղաձայնը նույնպես կարող է լինել զրոյական . այդ դեպքում ձայնավորներն ավելի ազատ են, սակայն հարֆի կառույցը դրանից փոփոխության չի ենթարկվում։

Արևային հարֆեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արևային են կոչվում արաբերենի այն հարֆերը, որոնցից առաջ գրվող որոշյալ հոդի «լ» մասնիկն ասիմիլացվում է տվյալ հարֆի հետ։ Արաբերենի արևային հարֆերը տասնչորսն են՝

  • t: التاجر / at-tājir,
  • ṯ: الثانية / aṯ-ṯāniya,
  • d: الدرس / ad-dars,
  • ḏ: الذاكرة / aḏ-ḏākira,
  • r: الرجل / ar-rajul,
  • z: الزجاج / az-zujāj,
  • s: ‏ السودان‎‎/ as-Sūdān,
  • š: ‏الشمس ‎/ aš-šams,
  • ṣ: الصواب / aṣ-ṣawāb,
  • ḍ: الضاحية / aḍ-ḍāḥiya,
  • ṭ: ‏الطاولة ‎/ aṭ-ṭāwila,
  • ẓ: الظفر / aẓ-ẓufr,
  • l: اللطف / al-luṭf,
  • n: النصر / an-nasr.

Լուսնային հարֆեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լուսնային են կոչվում արաբերենի այն հարֆերը, որոնցից առաջ գրվող որոշյալ հոդի «լ» մասնիկը չի ասիմիլացվում տվյալ հարֆի հետ։

Գրավոր լեզվում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արաբերենի գրավոր լեզվում որոշյալ հոդը՝ ال, արաբերենի արևային հարֆերից առաջ ընդունված է գրել սաստկացնող նշանով՝ «շադդայով»։

Օրինակներ
Արևային Լուսնային
الشَّمْس ash-shams 'արև' الْقَمَر al-qamar 'լուսին'
الثِّقَة ath-thiqah 'հստակություն' الْمُرْجَان al-murjān 'մարջան'

Հետաքրքիր փաստեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրանում վեցերորդ դասարանից սկսած դասավանդվում է արաբերենը որպես Ղուրանի լեզու։ Որպեսզի աշակերտները լավ սերտեն դասը, և հիշեն, թե որ դեպքերում պետք է արտասանեն «ալ» նախածանցի լ-ն և որ դեպքերում ոչ, ստեղծվել է հետևյալ պարսկերեն նախադասությունը, որի բոլոր հնչյունները արևային (շամսի) հնչյուններից են բաղկացած՝ «شنل زردست», արտասանվում է՝ «շենել զարդասթ», և պարսկերենում նշանակում է՝ «թիկնոցը դեղին է»։ Բոլոր մյուս հնչյուններն լուսնային հնչյուններին են համապատասխանում։

Պետք է նաև նշել, որ պարսկերեն այբուբենում նման տարբերակում (արևային և լուսնային) գոյություն չունի, ինչպես նաև արաբերենում թեթև տարբերություն ունեցող հնչյունները (օրինակ՝ ظ, ز, ض և ذ) պարսկերենում նույն ձև են հնչում, որի պատճառով էլ վերոնշյալ պարսկերեն նախադասությունը կարող է ներառել բոլոր 14 արևային տառերի հնչյունները։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. Wolfdietrich Ficsher, Zur herkunft des Grammatishen terminus Harf, Jerusalem Studies of Arabic and islam, 1989
  2. Габучан Г.М. К вопросу о структуре семитского слова (в связи с проблемой внутренней флексии) // «Семитские языки», вып.2, ч.2. М., Наука, 1965
  3. McCarthy, J. J. , Prince A.S., Foot and Word in Prosodic Morphology. The Arabic Broken Plural.”, Natural Language & Linguistic Theory 8(2),Amherst 1990
  4. Фролов Д.В., Классический арабский стих, М. 1991