Արթուր Քելի

Արթուր Քելի; Arthur Cayley
Ծնվել է	1821 օգոստոսի 16; Ռիչմոնդ
Մահացել է	հունվարի 16, 1895 (տարիքը 73); Քեմբրիջ
Գերեզման	Քեմբրիջ
Բնակության վայր(եր)	Անգլիա
Քաղաքացիություն	Միացյալ Թագավորություն
Մասնագիտություն	Մաթեմատիկա
Հաստատություն(ներ)	Քեմբրիջի համալսարան
Գործունեության ոլորտ	գրաֆների տեսություն, խմբերի տեսություն և մաթեմատիկա
Անդամակցություն	Լոնդոնի թագավորական ընկերություն, Գյոթինգենի Գիտությունների ակադեմիա, Հունգարիայի գիտությունների ակադեմիա, Արվեստների և գիտությունների ամերիկյան ակադեմիա, Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիա, Պրուսիայի գիտությունների ակադեմիա, Նիդերլանդական արվեստների և գիտությունների թագավորական ակադեմիա, Իտալիայի գիտությունների ազգային ակադեմիա, Էդինբուրգի թագավորական ընկերություն, Բրիտանական թագավորական աստղագիտական ընկերություն, ԱՄՆ-ի Գիտությունների ազգային ակադեմիա և Թուրինի գիտությունների ակադեմիա
Ալմա մատեր	Քեմբրիջի համալսարան
Գիտական աստիճան	փիլիսոփայության դոկտոր (1864), փիլիսոփայության դոկտոր (1865) և գիտությունների դոկտոր (1875)
Տիրապետում է լեզուներին	անգլերեն
Գիտական ղեկավար	Ուիլյամ Հոփկինս
Եղել է գիտական ղեկավար	Հ․ Ֆ․ Բակեր, Andrew Forsyth? և Charlotte Scott?
Հայտնի աշակերտներ	Andrew Forsyth?
Պարգևներ	Լոնդոնի թագավորական ընկերության անդամ Թագավորական մեդալ Դե Մորգանի մեդալ Հայդելբերգի համալսարանի պատվավոր դոկտոր Էդինբուրգի համալսարանի պատվավոր դոկտոր Բոլոնիայի համալսարանի պատվավոր դոկտոր Օքսֆորդի համալսարանի պատվավոր դոկտոր Ամերիկայի արվեստների և գիտությունների ակադեմիայի անդամ և Լեյդենի համալսարանի պատվավոր դոկտոր
Ամուսին(ներ)	Susan Moline?
Երեխա(ներ)	Henry Cayley?
Հայր	Henry Cayley?
Մայր	Mary Antonia Doughty?
	Arthur Cayley Վիքիպահեստում

Արթուր Քելի (ռուս.՝ Кейли, Кэйлей, անգլ.՝ Arthur Cayley, օգոստոսի 16, 1821(1821-08-16)^[4]^[9]^[8]^[…], Ռիչմոնդ, Ռիչմոնդ ափոն Թեմզա, Մեծ Լոնդոն, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն^[2] - հունվարի 26, 1895(1895-01-26)^[4]^[9]^[8]^[…], Քեմբրիջ, Անգլիա, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորություն^[10]^[2]), անգլիացի մաթեմատիկոս։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արթուր Քելին ծնվել է Ռիչմոնդում (Լոնդոն), Անգլիա։ Նրա հայրը՝ Հենրի Քելին, սըր Ջորջ Քելիի հեռավոր ազգական էր, օդագնացության էնտուզիաստ, որը սերում էր Իյորկշիր կոմսության հին ընտանիքից։ Նա առևտրականների հետ բնակություն է հաստատում Սանկտ-Պետերբուրգում (Ռուսաստան)։ Նրա մայրը՝ Մարիա Անտոնիա Դոտին, Վիլյամ Դոտիի աղջիկն էր։ Մի քանի աղբյուրների համաձայն՝ Անտոնիա Դոտին ռուս էր չնայած նրա ազգանունը խոսում է անգլիական ծագման մասին։ Նրա եղբայրը՝ Չարլզ Բագոտ Քելին, լեզվաբան էր։

Արթուրն իր առաջին ութ տարիները անցկացրել է Սանկտ-Պետերբուրգում։ 1829 թվականին նրա ծնողները տեղափոխվեցին Բլեկխիս (անգլերեն՝ Blackheath) Լոնդոնին մոտիկ (Մեծ Լոնդոնի շրջանը)։ Արթուրը ընդունվում է մասնավոր դպրոց։

Երբ Քելին երեխա էր, նա լուծում էր բարդ մաթեմատիկական խնդիրներ հաճույքի համար։

14 տարեկանում նա գնաց Քինգ-քոլեջի դպրոց։ Դպրոցի ուսուցիչը տեսնելով տղայի տաղանդը և խորհուրդ տվեց հորը իր բիզնեսը չսովորեցնել, ինչ մտադրությամբ է նա (հայրը), պատրաստվում Քեմբրիջի համալսարանի ընդունելությանը։

Կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտասովոր վաղ հասակում՝ 17 տարեկան Քելին, ընդունվեց քեմբրիջյան Տրինիտի քոլեջը։ Այդ ժամանակ վերլուծական Հասարակությունը(Analytical Society) ծաղկում է ապրում, և Գրեգորին, և Լեսլի Ելլիսը հիմնադրեցին Քեմբրիջի մաթեմատիկական ամսագիր։ 20 տարեկան հասակում Քելին հանձնեց այդ ամսագրին երեք ձեռագիր թեմաներ՝ ներշնչված Լագրանժի «Անալիտիկ մեխանիկայի» «Mécanique analytique» ընթերցանությամբ և մի քանի աշխատանքներ Լապլասից։

Քեմբրիջում նրա ուսուցիչն էր Ջորջ Պիկոկը, անձնական ուսուցիչը՝ Վիլյամ Խոպկինսը։

Քելին ավարտեց իր ուսանողական կրթությունը դառնալով կուրսի լավագույն ուսանող (англ. Senior Wrangler)և նաև ստացել է Սմիտի առաջին երկու մրցանակը, պարգևատրվելով ամենամյա ուսանողական գիտական հետազոտության համար։ Նրա հաջորդ քայլն էր ստանալու մագիստրոսի աստիճան Master of Arts (MA degree),ստանալու մրցույթով համալսարանում պաշտոն։ Նա Քեմբրիջում մնաց մոտ 4 տարի։ Այդ ժամանակ նա վերցրեց մի քանի ուսանողների, բայց նրա հիմնական գործն էր նախապատրաստելու 28 հուշագրություններ Քեմբրիջի մաթեմատիկական ամսագրի համար։

Դատապաշտպանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն բանի կապակցությամբ, որ նրա պաշտոնը եղել է սահմանափակ տևողությամբ պաշտոնավարում, անհրաժեշտ էր ընտրել մասնագիտություն։ Ինչպես և Մորգանը, Քելին ընտրեց փաստաբանի մասնագիտություն և 25 տարեկան հասակում դարձավ լոնդոնյան Իննա Լինկոլնի դատարանի անդամ։ Նա ընտրեց մասնագիտություն կապված փոխադրումների հետ։ Երբ նա ուսանող էր և հանձնեց փաստաբանի քննությունը, նա ճանապարհվեց Դուբլին լսելու Համիլտոնի դասախոսությունները քվատերիոնի (quaternions.)մասին։ Նրա ընկեր Սիլվեստրը այն ժամանակ եղել է ակտուար (актуарием)։Նրանք ունեին սովորություն՝ զբոսնել Իննա Լինկոլնի դատարանի շուրջը և քննարկել ինվարիանտների տեսությունը և կովարիանտները։ Իր կյանքի այդ ժամանակահատվածում՝ մոտ 14 տարի, Քելին հրատարակեց 200-ից 300 աշխատություն։

Պրոֆեսորություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քեմբրիջի համալսարանում՝ վաղ ժամանակներում, մաքուր մաթեմատիկայի պրոֆեսոր կոչվել է (Лукасовским) Լուկասովյան պրոֆեսոր, այդ պաշտոնը մի ժամանակ զբաղեցրել է Իսահակ Նյուտոնը:Մոտ 1860 թվականին մի քանի ֆոնդեր՝ կտակած Լեդի Սեդլեր (Лэди Сэдлер)համալսարանին, դարձան անօգուտ իրենց հիմնական նպատակի համար և օգտագործեցին ևս մեկ անվանական պրոֆեսորիատի հիմնադրման համար։ Սեդլերովյան (Сэдлеровского) պրոֆեսորների պարտականությունների մեջ ներառվում էր բացատրել և ուսուցանել մաքուր մաթեմատիկայի սկզբունքները և զբաղվել գիտության զարգացմանը։ Այդ պաշտոնում Քելին ընտրվել է, երբ 42 տարեկան էր։ Նա թողեց եկամտաբեր պրակտիկան՝ հանուն համեստ աշխատավարձի, բայց երբեք դրա համար չի ափսոսացել։

Պրոֆեսորի պարտականությունը թույլատրեց նրան վերջ դնել իրավագիտության հավատարմության կարծիքը մաթեմատիկայի հավատարմության հետ և լիովին զբաղվել սիրած գործով։ Անմիջապես դրանից հետո Քելին ամուսնացավ և բնակություն հաստատեց Քեմբրիջում։

Առավել հաջողակ քան Համիլտոնի մոտ, Քելիի տունը լի էր երջանկությամբ։ Նրա ընկեր և բարեկամ, հետազոտող Սիլվեստրը, մի անգամ նշեց, որ Քելին ավելի հաջողակ է, քան ինքը, նրանք երկուսով ամուրի են եղել և միասին ապրել են Լոնդոնում, բայց Քելին ամուսնացավ և հանգիստ ու խաղաղ կյանքով բնակություն հաստատեց Քեմբրիջում, իսկ Սիլվեստրը այդպես էլ չամուսնացավ և իր ամբողջ կյանքում պայքարեց աշխարհի դեմ։

Գիտական գործունեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քելին 19-րդ դարի բեղմնավոր գիտնականներից մեկն է, ով գրել է ավելի քան 700 աշխատություն։ Նրա աշխատությունների մեծ մասը վերաբերում է գծային հանրահաշվին, դիֆերենցիալ հավասարումներին, էլիպտիկ ֆունկցիաներին։ Մասնավորապես, նա ապացուցել է Գամիլտոն-Քելիի թեորեմն այն մասին, որ յուրաքանչյուր քառակուսային մատրից իր բնութագրիչ բազմանդամի արմատն է։

Նա առաջինն էր, որ ձևակերպեց խմբի սահմանումն այն տեսքով, ինչպես այն սահմանվում է այսօր՝ բազմություն բինար գործողությամբ, որը բավարարում է որոշակի օրենքների։ Նախկինում մաթեմատիկոսները խմբի մասին խոսելիս նկատի են ունեցել տեղափոխությունների խումբ։

1882 թվականին Լոնդոնյան թագավորական ընկերությունը Արթուր Քելիին շնորհեց Կոպլիի մեդալով։

Հիշատակ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1935 թվականին Միջազգային աստղագիտական միությունը Արթուր Քելիի անունով է կոչել խառնարան Լուսնի տեսանելի կողմում։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Колмогоров А. Н., Юшкевич А. П. (ред.) Математика XIX века. М.։ Наука.

Том 1 Математическая логика. Алгебра. Теория чисел. Теория вероятностей. 1978.(չաշխատող հղում)
Том 2 Геометрия. Теория аналитических функций. 1981.(չաշխատող հղում)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 www.accademiadellescienze.it (իտալ.)
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Mathematics Genealogy Project — 1997.
↑ ^4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
↑ Mathematics Genealogy Project — 1997.
↑ Award winners : Copley Medal — Royal Society.
↑ https://www.universiteitleiden.nl/en/about-us/facts-and-figures/laureates
↑ ^8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 Lundy D. R. The Peerage
↑ ^9,0 ^9,1 ^9,2 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ
↑ ^10,0 ^10,1 Кэли Артур // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[_8fd63012c9987b8e-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ

[_36bc29a8285ad5d7-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 www.accademiadellescienze.it (իտալ.)

[_4eb7da92687f6b5f-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 ^3,4 ^3,5 Mathematics Genealogy Project — 1997.

[_967bf7bc057db512-4] 4,0 ^4,1 ^4,2 ^4,3 Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.

[_32fc0563d23880da-5] Mathematics Genealogy Project — 1997.

[_5024ad2648f36760-6] Award winners : Copley Medal — Royal Society.

[_93735715d0b26683-7] ttps://www.universiteitleiden.nl/en/about-us/facts-and-figures/laureates

[_f5216726bc73319b-8] 8,0 ^8,1 ^8,2 ^8,3 ^8,4 ^8,5 Lundy D. R. The Peerage

[_bb605b9b3f642e0b-9] 9,0 ^9,1 ^9,2 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ

[_327636ce0d38cb00-10] 10,0 ^10,1 Кэли Артур // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]