Արթուրի մահը

Արթուրի մահը; Le Morte Darthur
Տեսակ	գրական ստեղծագործություն
Ժանր	պատմական
Հեղինակ	Տոմաս Մելորի
Երկիր	Միջնադարյան Ֆրանսիա
Բնագիր լեզու	միջնադարյան ֆրանսերեն
Գրվել է	1450-1470
Տեսարան	Անգլիա և Կամելոտ
Կերպարներ	Արթուր, Լանսելոտ և Գվինևեր
Հրատարակվել է	1485
Շարք	«Վուլգատներ»
Վիքիդարան	Արթուրի մահը
	Death of King Arthur

«Արթուրի մահը» (միջնադարյան ֆրանսերեն՝ Le Morte d'Arthur), 15-րդ դարի երկրորդ կեսին ուշ միջին անգլերենով Տոմաս Մելորիի կողմից գրված (նախկին ասպետ, ով ցմահ բանտարկվել է գողության, բռնության ու ավազակության համար) ասպետական վեպերի ժողովածուի արթուրյան շարքի վերջնական ստեղծագործությունը։ Որոշ տարբերակներով, առաջին անգլալեզու արձակ վեպը։

Աղբյուրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մինչև Մելորին, արդեն գոյություն ունեին անգլալեզու ոչ քիչ արթուրյան վեպեր (մինչ մեզ հասել են մոտավորապես երեսունը), բայց չկար ոչինչ, որ նման լիներ ֆրանսիական ընդհանրական «Վուլգատներ» ժողովածուին։ Մելորին անմիջականորեն օգտագործել է երկու նույնանուն պոեմներ («Արթուրի մահը»), առաջինը՝ XIV դարի երկրորդ կեսին ալիտերատիվ ոճով, իսկ երկրորդը՝ ութտողանոց բանաստեղծություն, շուրջ 1400 հատ։

Մելորիի նորաբանությունն այն է, որ նա գրում էր արձակ (բրետոնական շրջանի անգլիական վեպերից մինչև Մելորին գրվել է միայն մեկը՝ «Մերլին» «Վուլգատներ» երկրորդ վեպի համարյա բառացի թարգմանությունը, «Արթուրի մահը»-ից 20 տարի առաջ)։ Ըստ ֆրանսիական աղբյուրների՝ Մելորին բոլոր դեպքերում կրճատում է երբեմն շատ զգալի («Տրիստրչամի մասին գիրը» փոքրացվել է վեց անգամ)։ Այն, ինչը նրա նախորդների մոտ զբաղեցրել է տաս էջ, նա շարադրում է մի քանի տողում։

Իր նախաբանում Ուիլյամ Կոկստոնը նշում է, որ մինչ Մելորին, Արթուր արքայի մասին անգլալեզու գրականություն գոյություն չուներ. «Շատ փառահեղ ֆրանսերեն գրքեր են գրվել նրա ու նրա ազնվազարմ ասպետների մասին, ես տեսել եմ ու կարդացել նրանք, սակայն մայրենի լեզվով դրանք չկային:… կան նաև անգլալեզու, բայց ոչ բոլորը։»

Կազմությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատմվածք Արթուր արքայի մասին (Ուտեր արքայի ամուսնությունից մինչև Արթուր արքան, նրանից հետո թագավորած ու շատ պատերազմներ մղած. «Fro the Maryage of Kynge Uther unto Kyng Arthure that Regned Aftir Hym and Ded Many Batayles»)։ Ըստ կազմության հաջորդականության առաջինը և գրվելու հաջորդականությամբ երկրորդը (ըստ Վինավերի)։ Նրա համար աղբյուր է հանդիսանում այսպես կոչված «Մերլինի շարունակությունը»` ֆրանսիական վեպ, որը ստեղծագործվել է որպես շարքի մաս, որը մտածված է որպես «Վուլգատե»-ի հակակշիռը։

Պատմվածք Արթուրի ու Լուցիայի մասին (Փառահեղ պատմվածք Արթուր և Լուցիա՝ Հռոմի կառավարիչ, արքաների միջև ժամանակահատվածից. «The Noble Tale Betwyxt Kynge Arthure and Lucius the Emperor of Rome»)։ Ըստ Վինավերի, սա առաջինն է ըստ ստեղծման ժամանակահատվածի։

Պատմվածք Լճային Լանսելոտի մասին (Փառահեղ պատմվածք սըր Լճային Լանսելոտի մասին. «The Noble Tale of Sir Launcelot Du Lake»)։ Մելորիի երրորդ պատմվածքի աղբյուրը, «Վուլգատներ»-ի կենտրոնական մասի մինչ մեզ չհասած «Վեպ Լանսելոտի մասին»-ի ինչ-որ տարբերակ։ Մելորին այստեղ կրճատում է ամբողջ նախապատմությունը, ներառյալ Լճային Կույսի մոտ Լանսելոտի դաստիարակումն ու թագուհու հանդեպ տածած սիրո հատվածը։

Պատմվածք սըր Գարեթ Օրկնեացու մասին («The Tale of Sir Gareth of Orkney»)։ Աղբյուրը նշված չէ, բայց սյուժետային նախաձևը պարզ է՝ երբեմն ընկեցիկ, երբեմն գուցե իր սերնդաբանությունը ցույց չտվող, գուցե թաքցնող որբ երիտասարդ ու բոլորին անհայտ հերոսի ասպետական նմանակումը։ Այս սյուժեի հիմքում ընկած է Կրետյեն դե Տրուայի «Պերսևալ»-ը, դա կարելի է նկատել Ռենո դե Բոժյոյի «Հիանալի Անծանոթ»-ում, «Իդերե»-ում և այլնում։ Գարեթը Բոմեյն Գեղեցիկ Ձեռքեր անունով ամբողջ տարի ապրում է Արթուր արքայի խոհանոցում, այնուհետև ձեռնարկում է վտանգավոր սխրանք՝ ապացուցում է իր ասպետական լիարժեքությունը ձեռքի ուժով ու բնավորության սիրալիրությամբ, գրավում է ազնվազարմ կույս Լիոնեսայի սիրտը և բացահայտում է իր իսկական դեմքը։

Գիրք Տրիստամի մասին (Սըր Տրիստրամ Լիոնացու մասին առաջին և երկրորդ գրքերը. «The Fyrst and the Secunde Boke of Syr Trystrams de Lyones»)։ Աղբյուրը՝ «Վեպ Տրիստանի մասին» արձակը։ Մելորին վերջնականապես հանում է լեգենդի ողբերգականությունը, դուրս է գցում ողբերգական ավարտը՝ Տրիստանը (Մելորիի մոտ Տրիստամ) և Իզոլդան ողջ են մնում։

Պատմվածք Սուրբ Գրաալի մասին («The Noble Tale of the Sankgreal»)։ Աղբյուրը՝ «Վուլգատներ»-ի չորրորդ մասը՝ «Սուրբ Գրաալի որոնումներ»-ը։ Այստեղ Մելորին ավելի քիչ օրիհինալ է, նա չի հանդգնում նորամուծությունների, միայն թե վստահաբար կրճատում է սյուժեի բարոյախրատական մեկնաբանությունները, որը ինքնաբերաբար փոխում է շեշտը։

Պատմվածք Լանսելոտի և թագուհի Գվինևերի մասին («Sir Launcelot and Queen Gwenyvere»)։ Աղբյուրը՝ «Վուլգատներ» շարքի վերջին մասը՝ «Արթուրի մասը», որի հետ Մելորին վերաբերվում է բացարձակապես ազատ։

Արթուրի մահը («The Dethe of Arthur»)։ Աղբյուրը՝ նույն ֆրանսիական «Արթուրի մահը», նաև նույնանուն անգլալեզու տներից կազմված պոեմը։

Հրատարակման պատմությունն ու հետազոտությունը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Արթուրի մահը» սկսում է, հավանաբար, 1450-ական թվականներին, մինչ Մելորին գտնվում է բանտարկության մեջ, և ավարտվում է 1469-1470-ական թվականներին։ Արդեն 1485 թվականին հայտնում է Ուիլյամ Կեկստոնի նախաբանով գրված առաջին հրատարակված տարբերակը։ Հնարավոր է, հենց Կեկստոնն է մասերի բաժանել անընդհատ գլուխները և նրանց կցել խելամիտ ժողովածուներ։

Գիրքը մեծ հայտնիություն է վայելել և մի քանի անգամ վերահրատարակվել է (բացթողումներով ու սխալներով) 1498 թվականին, իսկ հետո 1529 թվականին (հրատարակիչ Վինկին դե Վորդ)։ Անգլիական Հեղաշրջման շրջանակներում «Արթուրի մահը» ընդունվել է որպես կաթոլիկական իմաստի ստեղծագործություն, որը չի համապատասխանում պուրիտանության տիրապետող ոգուն։ 1634 թվականից հրատարակությունն ընդհատվում է։

Դասականապաշտության դարաշրջանում Մելորիի «բարբարոսական» գիրքը մոռացության է մատնվում. կրկին վերաբացվում ու վերահրատարակվում է 1816 թվականին։ Վիկտորիական դարաշրջանում դարձել է մեծ հանրության ընթերցման սենտիմենտալ առարկա, ոգեշնչել է լորդ Տենիսոնին «Թագավորական հովվերգություն»-ը ստեղծելուն։ «Արթուրի մահ»-ի սյուժեին որ առաջին անգամ է անդրադարձել Բյորն Ջոնսը և այլ նախառաֆայելյան նկարիչներ. ավելի հայտնի են Օբրի Բերդսլեյի նկարազարդումները։

1934 թվականին Վինչեստերյան քոլեջի գրադարանում հայտնաբերվել է «Վինչեստերյան բնագիր»-ը՝ այն գրքերից մեկը, որը Կեկստոնը օգտագործել է տեքստը հրատարակման նախապատրաստելու ժամանակ։ 1947 թվականին միջնադարյան պատմաբան Եվգենի Վինավերը հրապարակում է ձեռագիրը, որն ապացուցում է, որ «Արթուրի մահ»-ը վեպ չէ, այլ ինչ-որ «ստեղծագործությունների հավաք», ինքնուրույն, թեմատիկայով կապված, բայց սյուժետային գծով միավորված ստեղծագործությունների ժողովածու։ Վինավերի դիրքը քննադատման են ենթարկում Ռոբերտ Լումյանսկին և նրա դպրոցը, ինչպես նաև որոշ այլ գիտնականներ (նրանց թվում նաև, օրինակ Կ.Ս. Լյուիսը)։

Ֆիլմեր Արթուր արքայի մասին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1954 թվականին էկրան բարձրացավ Ռիչարդ Տորպի «Կլոր Սեղանի ասպետներ» ֆիլմը, որը նկարահանվել է Մելորիի գրքի հիման վրա։
«Արթուրի մահ»-ին ավելի մոտ է այլ էկրանիզացիան՝ Ջոն Բուրմանի «Էսկալիբուր» ֆիլմը (1981)։
Ա. Ֆուկուայի ֆիլմը՝ «Արթուր արքա» (2004), ազատորեն օգտագործում է «Արթուրի մահ»-ի որոշ հատվածներ։

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Արթուրի մահը» հոդվածին։